BÀi nhập môN. I. Tính quy luật trong sự phát triển của tư TƯỞng triết họC

e. Novum Organum Scientiarum

Sai lầm nghiêm trọng nhất của chủ nghĩa kinh viện là bám rất sát vào mệnh đề logic, nhưng không bám sát sự vật, tự nhiên. Phê phán dách tiếp cận này, Bacon viết: “Sự tinh tế của giới tự nhiên hơn hẳn sự tinh tế của lập luận”, “sự tinh tế của cảm giác và lý tr픳. Phép diễn dịch không căn cứ vào các dữ kiện là phép diễn dịch trống rỗng.

Đối với loại tam đoạn luận có sử dụng nhiều dữ kiện, Bacon tỏ thái độ thận trọng hơn. Bacon không phản bác những dữ kiện và tri thức kinh nghiệm nào đưa ta tới nhận định khái quát, nhưng Bacon phản bác thứ nhận định vội vàng, thiếu cân nhắc, do không quan sát đầy đủ các hiện tượng. Những kinh nghiệm được xây dựng theo lối quan sát phiến diện là không bền vững, thiếu cơ sở.

Cần thay dự đoán bằng lý giải, thay diễn dịch tam đoạn luận bằng thực nghiệm - quy nạp. Phương pháp luận của Bacon là phương pháp luận thực nghiệm - quy nạp. , và đó cũng là công lao vĩ đại của Bacon trong việc liên kết các vấn đề của triết học với trình độ của khoa học đương đại. Lẽ cố nhiên Bacon không phải là người đầu tiên xác lập phép quy nạp. Socrates từng dùng quy nạp trong đạo đức học duy lý như một trong những bước quan trọng trên con đường vươn đến cái Thiện cao nhất. Aristotle sử dụng thuật ngữ này để chỉ phương pháp nghiên cứu đi từ cái đơn nhất tới cái chung. Vào thời Trung co: phép quy nạp được một số nhà triết học sử dụng, nhưng đa phần họ vẫn theo phương pháp diễn dịch - tam đoạn luận.

• 
  Quy nạp hoàn toàn, nhưng chỉ tập hợp các dữ liệu của tư duy, thiếu nội dung thực tiễn, không có ý nghĩa đối với đời sống con người.
  
• 
  Quy nạp không hoàn toàn, nghĩa là thứ quy nạp dựa trên cơ sở quan sát một phần dữ kiện nào đó, và rút ra nhận định từ những cái không điển hình, không thể hiện bản chất sự vật với lý do là không ai có thể quan sát được hết tất cả. Đó là quy nạp thông qua sự liệt kê đơn giản, là nấc thang thấp trong sự phát triển của phép quy nạp.
  

• 
  Bảng hiện diện (tabula praesentiae), ví dụ: các đặc tính nhiệt trong ánh nắng mặt trời, trong lửa, trong thủy tinh nóng chảy, trong cơ thể sinh vật…
  
• 
  Bảng khuyết diện (tabula absentiae): cũng những đặc tính đó nhưng không diện diện ở một số sự vật; ví dụ: không có tính nhiệt ở ánh sáng mặt trăng, ở chất không bị nung nóng, ở nhựa của thực vật…
  
• 
  Bảng mức độ hiện diện (tabula graduum), ví dụ: nhiệt của cơ thể sinh vật thay đổi tùy thuộc vào vận động, nhiệt ở chỗ này ít hơn chỗ khác, ở điều kiện này hày điều kiện khác, v. v…
  

Bacon so sánh ba loại quy nạp như sau:

Thứ nhất, quy nạp kiểu con nhện, đó là toan tính rút ra chân lý từ ý thức “thuần tuý”, không căn cứ vào các sự kiện và toàn bộ hiện thực nói chung; những kết luận của nó mang tính chất giả thiết, có thể chân lý, có thể giả tạoNhững kẻ giáo điều và những nhà duy lý sử dụng phương pháp này. Giống như con nhện, họ dệt nên màng lưới tư tưởng từ chính trí tuệ.

Thứ hai, quy nạp kiểu con kiến, đó là thứ chủ nghĩa kinh nghiệm (duy nghiệm) thiển cận, chỉ chú trọng đến việc tập hợp sự kiện. Các nhà duy nghiệm, tựa như những con kiến, rất siêng năng tập hợp những sự kiện tách biệt nhau, nhưng không biết khái quát chúng. Phương pháp nhận thức này cũng tỏ ra phiến diện, bởi lẽ nó không giúp nhà nghiên cứuđi sâu vào bản chất của đối tượng.

Thứ ba, quy nạp kiểu con ong, liên kết mặt tích cực của hai phương pháp trước, tránh được những hạn chế của chúng. Nhờ phương pháp này mà nhà nghiên cứu thực hiện bước đột phá từ kinh nghiệm sang lý luận. Né tránh phương pháp này sẽ trở lại “phương pháp của con kiến”, phương pháp thiếu chắc chắn và dễ dẫn ta đến sai lầm; còn sự vội vã lại có nguy cơ sa vào “phương pháp của con nhện”. Để khắc phục cả hai thái cực ấy cần tuân thủ tính kiên trì có hệ thống và tính trình tự nghiêm túc, thể hiện nguyên tắc thống nhất cái cảm tính và lý tính.

Học thuyết quy nạp gắn kết hữu cơ với bản thể luận triết học của Bacon, với phương pháp phân tích, với học thuyết về các thuộc tính đơn giản và các hình thức của chúng, với nguyên tắc nhânquả. Người sáng lập nên phương án đầu tiên của lôgíc quy nạp thực hiện bước đột phá quan trọng trong khoa học lôgíc, góp phần khắc phục quan điểm hình thức và duy danh. Lôgíc học, được hiểu như hệ thống giải thích, nghĩa là như hệ thống với ngữ nghĩa học định trước, luôn luôn có tiền đề bản thể luận nào đó, và được xác lập như mô hình lôgíc của một số kết cấu bản thể luận. Bacon từng tuyên bố rằng lôgíc học cần xuất phát không chỉ từ bản tính của trí tuệ, mà còn từ bản tính của sự vật. Phương pháp quy nạp, với tính cách là phương pháp của khám phá, cần được ứng dụng theo các quy tắc nghiêm ngặt, nhằm đưa đến những kết luận chắc chắn và xác thực. Cách tiếp cận này này được Bacon trình bày mộ cách hình tượng: cần đem đến cho lý trí không phải đối cánh rộng, mà là quả chì và một vật nặng, để hãm bớt bước nhảy và bay của nó. Lời chỉ dẫn đó chứng tỏ thái độ thận trọng của Bacon trong việc tìm kịếm một phương pháp thích hợp đối với nhận thức chân lý. Thái độ đó không thừa, cắn cứ vào những biến động trong sinh hoạt khoa học thời ông.

Phần thực hành của triết học Bacon gắn với ý tưởng xây dựng một xã hội mà “nghệ thuật quyền lực” đạt đến trình độ cao nhờ khoa học. Xã hội đó được ông mô tả trong tác phẩm chưa kịp hoàn thành - tác phẩm “New Atlantis” (1626). Sau đây là đoạn lược dịch:

Trong suốt một năm ròng, trong chuyến hải hành đi từ Peru đến Trung Quốc và Nhật Bản, đoàn tàu gồm 51 thành viên bị bão làm lệch hướng, ghé vào một hòn đảo trên vùng biển Thái Bình Dương,, và phát hiện ở đây có cuộc sống ưu việt hơn hẳn các nước châu Au. Cộng đồng dân cư ở đảo đều theo Kytô giáo, rất mộ đạo và giàu lòng nhân ái. Tên hòn đảo là Bensalem, gợi nhớ về lịch sử bi hùng của cộng đồng từ thưở xa xưa. Về mặt chính trị, quyền lực được trao cho người uyên bác nhất; người này lập nên các bộ phận chức năng để quản lý đảo. Ở vùng đất này không có nhà tù, không có đảng phái chính trị,không có những cuộc chiến tranh và xung đột, bởi lẽ cư dân đạt được sự đồng thuận trong các vấn đề liên quan đến lợi ích chung, Lực lượng phòng vệ được tạo ra chỉ nhằm bảo vệ đảo khỏi sự tấn công của các lực lượng bên ngoài, chứ không chống cư dân. Có thể xem phương thức cai trị trên đảo biểu hiện cho một nền quân chủ khai sáng, hình thức quyền lực mà Voltaire đề cập sau này.

Những thành quả không ngờ tới của đảo Bensalem đã được giới thiệu tại cuộc gặp giữa một trong những người đứng đầu Ngôi nhà Salomon và tác giả:

“Chúa chúc lành cho con trai, ta sẽ đưa cho con ba kho báu vĩ đại nhất của ta…Để cho con hiểu thực sự về Ngôi nhà Salomon, ta sẽ kể theo trình tự sau: Thứ nhất, ta sẽ cho con biết mục đích của tri thức chúng ta; thứ hai là các dự phòng và công cụ của chúng ta trong công việc; thứ ba là các công việc và chức năng; thứ tư - những quy định, thủ tục.

Mục đích sự hiểu biết của chúng ta là tri thức về các nguyên nhân, và sự vận động bí ẩn của vạn vật; sự mở rộng ranh giới của vương quốc loài người đến giới hạn có thể.

Các dự phòng và công cụ của chúng ta là những hang rộng, sâu dưới lòng đất, cái sâu nhất khoảng 600 sãi, một số hang nằm bên dưới các ngọn núi và đồi lớn, nếu tính cả độ sâu của đồi núi thì có hang đạt đến độ sâu 3 dặm. Chúng tôi gọi các hang động là là khu vực thấp, được dùng cho việc đông lạnh dự trữ, bảo quản các thể sống. Chúng ta mô phỏng các quặng mỏ tự nhiên để sản xuất ra nhiều kim loại mới bằng sự phối hợp các nguyên liệu. Chúng tôi chế tạo thuốc kéo dài tuổi thọ…

Chúng ta có nhiều tháp cao, một số đạt đến trên 3 dặm, gọi là khu vực cao, dùng để quan sát các hiện tượng thiên văn…Chúng ta có nhiều hồ lớn, vừa ngọt vừa mặn để nuôi cá và chôn các sinh vật …có nhiều hồ nhỏ để lọc nước ngọt từ nước mặn và ngược lại…có nhiều dòng suối mạnh để sử dụng cho việc …tạo ra nhiều chuyển động đa dạng.

Chúng ta có nhiều quặng nhân tạo như sulfur, thép, đồng, chì, nhiều quặng nhỏ để hỗn hợp các thứ khác, có nước thiên đường bổ ích cho sức khoẻ và kéo dài tuổi thọ…

Chúng ta có một số phòng (đặc biệt) điều hoà không khí để trị bệnh và chăm sóc sức khoẻ…

Chúng ta có (khả năng) điều chỉnh nhịp độ sinh trưởng của cây ăn trái để tạo ra những vụ thu hoạch trái mùa, nhanh hơn hay chậm hơn, phong phú về chủng loại, hình dáng, màu sắc, mùi vị, khác với trạng thái tự nhiên…

Chúng ta có nhiều phương tiện …phối hợp các loại đất mà không cần hạt giống, bằng cách này tạo ra nhiều loại cây mới, ưu việt hơn…

Chúng ta có nhiều chuồng trại và công viên nuôi thú và chim các loại, không chỉ để quan sát, bảo dưỡng, mà còn để làm thí nghiệm, giúp tìm hiểu cơ thể người, phát hiện ra nhiều hiện tượng lạ, sự hồi sinh của những thứ tưởng chừng đã chết. Chúng ta đã thí nghiệm nhiều chất độc hại và chất kích thích tăng trưởng trên cơ thể sinh vật, làm cho chúng trở nên lớn hơn hay nhỏ hơn bình thường…tìm ra nhiều cách lai tạo chúng để tạo ra nhiều loài mới….

Chúng ta có nhiều ngôi nhà độc đáo trang hoàng bằng các loại ánh sáng, tia bức xạ đủ màu…tìm ra cách thức tạo ánh sáng, cầu vồng, vầng hào quang nhân tạo, chế tạo các công cụ quan sát từ xa đến gần, từ lớn đến nhỏ…

Chúng ta có nhiều ngôi nhà âm thanh, nơi thực hành và thưởng thức các laọi âm thanh với sự hài hòa của những lát cắt âm thanh nhỏ nhất mà các con chưa biết, ngọt ngào hơn những thứ mà các con chưa nghe…Chúng ta có đủ phương tiện chuyển tải âm thanh theo đường ống với những khoảng cách và con đường khác nhua kỳ lạ…

Chúng ta có những ngôi nhà hương thơm, đem đến nhiều mùi vị phong phú. Chúng ta tạo ra các mùi hương lạ từ các hỗn hợp khác nhau…

Chúng ta tạo ra các loại thiết bị chiến đấu và máy móc các loại, các hỗn hợp thuốc súng có thể cháy ở dưới nước và không bị nguội đi…

Chúng ta mô phỏng các loài chim, tạo ra một số thiết bị bay trên không trung,. Chúng ta có tàu thuyền lặn dưới nước…

Chúng ta có ngôi nhà - toán học dùng để trưng bày mọi công cụ tính toán như hình học, thiên văn học

Chúng ta có nhiều ngôi nhà đánh lừa các giác quan, ở đó hiện diện mọi thủ thuật khéo léo về tung hứng, ảo Ảnh, ảo giác, biểu tượng.

…Đấy là sự giàu có của Ngôi nhà Salomon, hỡi con trai!

[…]

Chúng ta có 3 người chuyên sưu tập các thí nghiệm khác nhua trong sách vở; những người ấy được gọi là những người xâm nhập

Chúng ta có 3 người chuyên sưu tập các thí nghiệm về công nghệ máy móc, khoa học tự do và khoa học thực hành, được gọi là những người bí ẩn.

Chúng ta có 3 người chuyên tiến hành những thử nghiệm mới, được gọi là những người tiên phong.

Chúng ta có 3 người chuyên rút ra các dữ liệu từ những thí nghiệm, lập thành bảng biểu, đặt tên mới để giúp cho quá trình quan sát tiếp theo, được gọi là những người biên soạn.

Chúng ta có 3 người quan sát các thí nghiệm, ứng dụng các thành quả từ những thí nghiệm ấy vào nhận thức và cuộc sống…được gọi. là những ân nhân.

Sau nhiều cuộc gặp gỡ và trao đổi chung, chúng ta phân công 3 người nâng cấp các thí nghiệm mới, đi sâu vào bản chất hơn, được gọi là các ngọn đuốc (ngầm hiểu ngọn đuốc trí tuệ, soi sáng quá trình tìm hiểu bản chất sự vật - ĐNT).

Chúng ta có 3 người tiến hành trực tiếp các thí nghiệm và báo cáo chúng, được gọi là những người tạo kháng thể.

Cuối cùng chúng ta có 3 người mở rộng các phát minh bằng thí nghiệm trước đó thành các quan sát quy mô lớn hơn, rút ra các tri thức, cách ngôn, được gọi là những người giải thích tự nhiên.

…Chúng ta buộc các phát minh và sáng chế phải được in ấn, xuất bản công khai, truyền thụ, hoặc giữ bí mật, nếu thấy điều đó là cần thiết…

…Chúng ta có 2 nhà lưu trữ rất đẹp và dài. Ở một ngôi nhà chúng ta đặt các mô hình và kiểu mẫu nhiều loại phát minh xuất sắc và độc đáo. Ở ngôi nhà khác chúng ta đặt tượng tất cả các nhà phát minh lớn, đó là tượng Columbus, người phát hiện ra Tây An, cũng là nhà phát minh ra tàu thuỷ; bên cạnh đó là tượng các nhà phát minh ra quy tắc (nhận thức các nguyên nhân), thuốc súng, âm nhạc, chữ viết, in ấn, thuỷ tinh, lụa, rượu, bắp và bánh mỳ, đường…” (Francis Bacon / Utopia/ Reference Archive/ http: www. marxists. Org/reference/archive/bacon/1626/new-atlantis/).

Trong tác phẩm dang dở này Bacon tưởng tượng về một xã hội với những thành quả khoa học - kỹ thuật mà vào thời đại hiện nay đã không còn xa la, nói khác đi, Bacon đã đoán trước xu thế của lịch sử ở bình diện tri thức. Đảo Bensalem được Bacon hình dung như một xã hội lý tưởng, có khả năng t6ỏ chức hoạt động khoa học ở trình độ cao, biết vận dụng tối đa các phát minh khoa học vào việc quản lý xã hội và làm giàu cho các cư dân. Con người trở nên minh mẫn về trí tuệ, hoàn thiện về nhân cách, tự mình xây dựng nên một vương quốc của hạnh phúc và thịnh vượng. Chẳng phải ngẫu nhiên mà vào nửa sau thế kỷ XVII, khi xây dựng Viện khoa học Hoàng gia London, người ta khắc ghi tên ông trên bia đá như sự tri ân người đã gợi mở ý tưởng về sự cần thiết tổ chức hoạt động khoa học ở quy mô quốc gia để tập trung sức mạnh của tri thức khoa học vì tiến bộ xã hội.

Những gì cần rút ra từ “New Atlantis” ? Trước hết, có thể thấy rằng, vào thời Bacon, cũng như trước và sau đó, tư duy không tưởng về một xã hội tốt đẹp, hoàn thiện, luôn chiếm vị trí xứng đáng. Nó thể hiện sinh động ở chủ nghĩa nhân văn Kytô giáo Erasmus và Munzer, hoài nghi luận xã hội Montaigne, chủ nghĩa cộng sản không tưởng More và Campanella (thời Phục hưng), phương án Khế ước xã hội của Hobbes,phong trào Khai sáng Pháp thế kỷ XVIII. và chủ nghĩa cộng sản không tưởng đầu thế kỷ XIX - nguồn gốc lý luận trực tiếp của chủ nghĩa xã hội khoa học. Đặc điểm chung của tư duy không tưởng, trong đó có tư duy không tưởng Bacon, là từ cuộc sống hiện thực, căn cứ vào xu thế vận động của lịch sử và khả năng của con người, dự báo về cái sẽ diễn ra trong tương lai. Tính đa dạng của các dự án không tưởng phản ánh tính đa chiều đa dạng của đời sống và các nhu cầu của con người. Thứ hai, học thuyết không tưởng của Bacon bám sát vào thành quả của khoa học thế kỷ XVII, vào trinh độ nhận thức chung. Vào thế kỷ XVII khoa học từ chỗ là hoạt động nghiên cứu tự do dần dần trở thành thiết chế xã hội, một thành tố không thể thiếu trong đời sống của một quốc gia. Các nhà khoa học bước đầu liên kết với nhau trong nỗ lực khẳng định vị thế và sức mạnh của con người. Cũng chính ở đây thể hiện tầm nhìn xa của ông về cái cần có trong xã hội tương lai dưới ánh sáng của tiến bộ khoa học, kỹ thuật. Thứ ba, trong “New Atlantis” Bacon nhìn cuộc sống bằng đôi mắt của nhà triết học và nhà chính trị. Từ kinh nghiệm quyền lực của một người từng làm đến chức Thủ tướng, Bacon nắm bắt khá đầy đủ và chính xác những đòi hỏi bức thiết của xã hội, đồng thời lại dung hoà những ước muốn hợp lý với trật tự chính trị - xã hội hiện hành. Chế độ chính trị tại Bensalem là bản sao của nước Anh, chỉ khác ở chỗ chủ thể quyền là giới khoa học, các chuyên gia kỹ thuật. Chế độ đó cũng mô phỏng một phần mô hình nhà nước lý tưởng của Platon, nhưng không chi tiết hoá các quan hệ quyền lực và phương thức tổ chức đời sống cộng đồng.

Từ góc độ nhà triết học - nhà cách tân, Bacon cổ vũ cho tinh thần khám phá khoa học, dành cho mình nhiệm vụ đánh thức tiềm năng sáng tạo trong mỗi con người. Bacon nhấn mạnh: cũng như Columbus khám phá ra châu Mỹ (Bacon gọi là Tây An), chúng ta sẽ khám phá ra những vùng đất mới trong khoa học. Tinh thần khám phá đó cho phép con người mở rộng đến vô tận vương quốc của mình.

Ý nghĩa nhân văn - khai sáng của “New Atlantis” là ở chỗ, bằng trí tưởng tượng phong phú, Bacon đã tiên đoán về thời đại kinh tế tri thức, về thời đại mà ở đó tri thức trở thành tài sản vô giá của nhân loại, chỉ ra sự thống nhất giữa tri thức và quyền lực, nhấn mạnh tư tưởng cốt lõi sau đây: một xã hội muốn tồn tại và phát triển bình thường cần phải quan tâm đến lợi ích con người, những nguyện vọng, sở trường và thiên hướng cá nhân của họ.

Lẽ cố nhiên cách đặt vấn đề của Bacon về vai trò của khoa học trong đời sống xã hội không tránh khỏi tính phiến diện, thể hiện ở dự báo về xu hướng kỹ trị, một xu hướng tuyệt đối hoá tiến bộ khoa học - kỹ thuật và công nghệ, che khuất hoặc giảm nhẹ các nhân tố khác như chính trị, văn hoá, tư tưởng, xuất hiện vào nửa đầu thế kỷ XX, và vẫn còn phổ biến trong thời đại hiện nay. Thực tế cuộc sống cho thấy rằng những thành quả của khoa học - kỹ thuật và công nghệ không phải là phương thuốc vạn năng, chữa lành mọi vết thương xã hội, rằng tiến trình lịch sử - xã hội không diễn ra một chiều, mà trên cơ sở tổng hoà các nhân tố khác nhau, và rằng, đạt đến quyền lực chính trị cần có sự kết hợp giữa tri thức, bản lĩnh và kinh nghiệm, mà trước hết là tri thức về bản chất con người. Ở phương diện này N. Machiavelli chính là người mở đường, người đã “bắt đầu xem xét nhà nước bằng đôi mắt người” (Xem C. Mác và Ph. Ăngghen, toàn tập, t. 1, CTQG, HN, tr. 166), đã đạt nền móng cho khoa học chính trị hiện đại.

h. Chủ nghĩa duy vật Bacon

Học thuyết “hai chân lý” và mối liên hệ của nó với thần học là hiện tượng khá phổ biến vào thế kỷ XVI - XVII. Tuy nhiên ở Bacon việc thừa nhận hai chân lý và xem Thượng đế là đối tượng triết học chỉ có thể giải thích từ quan điểm lịch sử cụ thể. Vào thời Bacon tôn giáo là hình thức sinh hoạt phổ biến, chi phối các lĩnh vực tinh thần, tư tưởng, chíhn trị của xã hội với những mức độ khác nhau. Vấn đề là ở chỗ trong bối cẢnh chung đó Bacon đã tự vượt lên, thể hiện mình như một nhà cách tân khoa học, người sáng lập chủ nghĩa kinh nghiệm duy vật Anh như thế nào.

Chủ nghĩa duy vật của Bacon tập trung chủ yếu trong triết học tự nhiên. Bacon đánh giá cao chủ nghĩa duy vật tự phát cổ đại, nhất là nguyên tử luận Leuccippos và Democritos, là học thuyết xem các nguyên tử - những phần tử bé nhất, không phân chia - như bản nguyên thế giới. Tính vật chất của bản nguyên thế giới, được khẳng định trong triết học tự nhiên Hy lạp cổ đại, từ Thales đến Epicuros, theo Bacon, là bước đi đầu tiên trong công cuộc khám phá cõi bí hiểm của tự nhiên (xem F. Bacon, tác phẩm, t. 1, Moscou, Tư tưởng, 1977, tr. 181).

Điểm xuất phát trong triết học tự nhiên của Bacon là quan niệm về nguồn gốc vật chất của sự hình thành vũ trụ. Theo Bacon, ngay từ trong thần thoại đã xuất hiện mầm mống của cách hiểu như thế dưới những suy luận về cái vô hạn, bất định, bất phân, hay hỗn mang (chaos). Song ông lưu ý rằng, hỗn mang không phải là thứ vật chất phi hình thức, mà là vật chất đã định hình, đã được tổ chức ở trình độ thấp, từ trạng thái vô định của thế giới. Các nhà nguyên tử luận trên cơ sở đúc kết các khám phá về tự nhiên đã trừu tượng hoá chúng bằng khái niệm nguyên tử, và từ sự suy tưởng về vận động của các nguyên tử mà đưa ra nguyên tắc tính nhân quả và tính tất yếu. Dù tuyên bố mình là người đi theo Democritos, Bacon không vì thế mà chịu Ảnh hưởng của chủ nghĩa máy móc triệt để, là đặc điểm phổ biến của triết học châu Au thế kỷ XVII - XVIII. Bacon khác xa T. Hobbes và R. Descartes ở điểm này.

Cũng như các nhà duy vật cổ đại, Bacon khẳng định tính vĩnh cữu và tính vô hạn của vật chất đang vận động, trong đó diễn ra sự đấu tranh của các lực đối lập, chẳng hạn giữa “bất hoà” và “hoà giải”, phân rã và liên kết. v. . v. . Bacon tán thành quan điểm của Heraclitos về thế giới như quá trình trải qua sinh thành, phát triển và diệt vong.

Quan niệm về nguồn gốc vật chất của sự hình thành thế giới ở Bacon gắn với quan niệm về tính thứ nhất và tính tích cực nội tại của vật chất. Vật chất, theo Bacon, là nguyên nhân của mọi nguyên nhân, là cái tự thân tồn tại, không chịu sự chi phối của bất kỳ nguyên nhân nào khác. Cách hiểu như thế ã phần nào khắc phục chủ nghĩa máy móc trong lý luận nhân quả, quan hệ tất nhiên - ngẫu nhiên. Chủ nghĩa máy móc xem xét sự vận động của sự vật ở bình diện lực hút - lực đẩy đơn giản, do đó không tránh khỏi rơi vào vòng luẩn quẩn của “cú hích của Thượng đế” khi giải thích nguyên nhân vận động của toàn thể vũ trụ. Bacon nhậnt hấy rằng, chuỗi nguyên hnân trong tự nhiên, xuất phát từ cái riêng đến cái chung, được hoàn thiện ở khái nhiệm “nguyên nhân vật chất” phổ quát ban đầu.

Bacon không đưa ra định nghĩa vật chất; ông làm sáng tỏ khái niệm vât chất trong mối liên hệ và sự tác động lẫn nhau giữa các hiện tượng vật chất, giữa vật chất với vận động và hình thức, nghĩa là dựa một phần vào học thuyết của Aristoteles về bốn nguyên nhân, song loại bỏ những yếu tố duy tâm và mục đích luận. Khái niệm “hình thức” được lý giải khá đa dạng: bản chất sự vật, nguyên nhân và nguồn gốc bên trong, cái xác định hay phân biệt các sự vật, tính quy luật vận động thuần túy của vật chất. Song ở cách lý giải nào hình thức vẫn là cái mang tính vật chất, tính khách quan. Bacon phân biệt hình thức của các sự vật cụ thể (thực thể) và hình thức của các thuộc tính đơn giản, hay của cái bản chất.

Trong khi đánh giá cao lập trường của các nhà duy vật cổ đại Bacon nhận thấy hạn chế cơ bản của họ ở sự đồng nhất bản nguyên thế giới với các yếu tố vật chất cụ thể - cảm tính, đồng thời chỉ ra sự cần thiết khái quát hóa vấn đề bản nguyên, nhằm nêu bật tính phổ biến và tính không thể hủy diệt của vật chất. “Vật chất trừu tượng” như kết quả của lý trí con người được Bacon phân tích từ lập trường duy vật, phê phán sự tách rời “ý niệm” khỏi cơ sở trần tục, hiện thực, do phái Platon chủ trương. Ong cũng phê phán cách hiểu sai lầm của phái Aristoteles về “vật chất thụ động”, hay “vật chất trong khả năng”, tiềm thể. Theo Bacon, “vật chất trừu tượng” chỉ tỏ ra hợp lý như ý niệm mà nhờ đó chúng ta có thể bao quát một cách có ý thức và xác định bản tính của các sự vật hiện thực. Vật chất trừu tượng và thiếu tính tích cực không nên xem như bản nguyên, bởi lẽ không thể xác lập các sự bật hiện thực từ các sự vật do tưởng tượng mà ra.

Bacon là một trong những nhà triết học đầu tiên khẳng định nguyên lý về tính không thể bị hủy diệt của vật chất. Theo ông, tổng số vật chất là vĩnh cửu, không tăng không giảm, nhờ đó vật chất được bảo toàn cả về lượng lẫn về chất, thông qua sự đa dạng các hình thức tồn tại và phát triển của các vật thể. Quan niệm về tính không thể bị hủy diệt của vật chất tạo nên sự kết nối tư tưởng giữa Bacon với nguyên tử luận Lecippos - Democritos và Epicuros; sự kết nối ấy cho thấy một quá trình lâu dài của nhận thức đi từ suy tưởng đơn giản đến khoa học tự nhiên thực nghiệm, trong đó sự suy tưởng được thay bằng các minh chứng kha học thực sự. Bacon không dừng lại ở tư duy trực quan - suy tưởng chấc phác về vận động của các nguyên tử, mà làm sáng tỏ tính tích cực nội tại của chúng thông qua công cụ khoa học, thông qua thực nghiệm, thí nghiệm. Bacon cũng vạch ra sự mâu thuẫn của nguyên tử luận, thể hiện ở việc thừa nhận hư không với tính cách là cái không tồn tại và sự liên kết thuần tuý bên ngoài của các nguyên tử, sự hợp nhất hay phân rã về lượng của chúng. Ong cho rằng, cách tiếp cận tương tự sẽ mở đường cho quan niệm máy móc về vận động như sự chuyển dịch, sự thay thế vị trí của các vật thể trong không gian.

Bacon liên kết quan điểm về tính không bị hủy diệt của vật chất với quan điểm về sinh thành và phát triển phổ biến trong tự nhiên, mặc dù ông chỉ trình bày chúng ở những nét sơ khởi, chưa đầy đủ. Theo ông, quy luật và trật tự của các biến đổi là thường xuyên và vĩnh cửu, nhưng bản chất thì không thường xuyên và khả biến. Trong thế giới không có cái gì bất biến, mọi thứ đều “trải qua”, tổng thể vũ trụ là cái toàn thể vận động. Có thể nhận thấy ở đây nguyên tắc “vạn vật biến dịch” của Heraclitos. Tuy nhiên nhà triết học cổ đại Hy Lạp không chỉ ra tính tương đối của đứng im, do đó đã bị trường phái Elea phê phán, và thay nguyên tắc “vạn vật biến dịch” bằng nguyên tắc “vạn vật bất biến” và “vạn vật đồng nhất thể”, với 40 luận chứng bác bỏ vận động. Khắc phục khiếm khuyết này, Bacon một mặt thừa nhận vận động là thuộc tính cố hữu của vật chất, mang tính phổ biến, nghĩa là bao quát toàn bộ sự vật, hiện tượng của thế giới vật chất, kể cả đời sống xã hội; mặt khác, xem đứng im như mặt đối lập của vận động, thậm chí là một dạng vận động đặc biệt, “vận động của nghỉ ngơi”. Vận động tuyệt đối, đứng im tương đối - quan điểm đó, nếu được triển khai và phân tích sâu sắc thêm, sẽ trở thành quan điểm biện chứng thực sự về vận động.

Bacon đặt ra nhiệm vụ của khoa học là tìm hiểu các quy luật của tự nhiên, hay các “hình thức”, thể hiện tính thống nhất và đa dạng của các sự vật, hiện tượng. Hiểu được các ‘hình thức ‘ nghĩa là có được cái cẩm nang để thâm nhập vào giới tự nhiên, khám phá những đặc tính bản chất của nó trong các sự vật. Giới tự nhiên đa dạng và luôn phân chia ấy được Bacon hình dung như hình chóp nhọn, xuất phát từ các hiện tượng đơn nhất, thông qua tiểu loại và chủng loại đến cái chung nhất, từ nấc thang thấp đến sự thống nhất cao hơn (xem Bacon, toàn tập, t. 1, M, 1971, tr. 192). Bacon đôi khi còn sử dụng yếu tố nhân hình hoá để giải thích nguồn gốc của tự vận động trong tự nhiên, chẳng hạn xem nguồn gốc của vận động trong vật thể cảm tính là tinh thần. Tuy nhiên đối với Bacon tinh thần, cũng như hình thức, lại có tính vật thể, cố hữu ở tính tích cực nội tại của nó, đồng nghĩa với “vật thể tự nhiên”. Lối lý giải lạ lùng này chứng tỏ sự lúng túng của Bacon trong quan điểm tự nhiên, nhưng cũng cho thấy nỗ lực của ông muốn vượt qua thần học chính thống và nhị nguyên luận kiểu Descartes sau này. Trong triết học tự nhiên Bacon đến gần với quan niệm về sự chuyển hoá từ những biến đổi về lượng thành những biến đổi về chất. , khi nhấn mạnh khả năng của con người nhận thức về tính thống nhất lẫn tính đa dạng của các sự vật, hiện tượng, sự chuyển hóa của mọi cái đang tồn tại từ tính đa dạng đến sự thống nhất và từ tính thống nhất đến tính đa dạng.

Vận động của các vật thể, theo Bacon, cũng phức tạp như chính vật thể. Thế giới vật chất hàm chứa nhiều chất; vật chất có thể đông đặc hay lỏng nóng hay lạnh, nặng hay nhẹ, khô hay ẩm, đơn giản hay phức tạp, cảm tính hay phi cảm tính, thậm chí hợp lý hay bất hợp lý, …Rõ ràng cách hiểu như thế về đa dạng các hình thức vận động của vật chất còn mang tính ấu trĩ, và chưa vượt ra khỏi phương phpá tư duy siêu hình. Song mặt tích trong việc phân loại vận động của Bacon là ở chỗ, bằng cách đó ông muốn khắc phục sự suy diễn thuần túu lôgíc và tư biện của Aristoteles trong quan điểm vận động thông qua các phạm trù phổ biến như xuất hiện, trải qua, tăng, giảm, biến đổi, luân chuyển, có thể áp dụng cho mọi hình thức vận động, mà không tính đấn đặc thù của từng chủng loại sự vật. Trong cách phân loại vận động của mình Bacon chú ý trước tiên đến các hình thức vận động đã được khoa học tự nhiên nghiên cứu, trong đó có vận động tự quay của các hành tinh, vận động từ tính và trường hấp dẫn (gravitation), vận động chống lại áp lực, vận động nhiệt, vận động ánh sáng, vận động xung động, vận động mô tả, vận động sản sinh, vận động theo hương tập hợp quy mô lớn, vận động theo hướng tập hợp quy mơ nhỏ, vận động tỉnh tại, hay đứng im, vận động vượt thoát…Bacon liệt kê khoảng trên 20 hình thức vận động, song theo ông, trên thực tế số lượng vận động là vô hạn. Tinh vô hạn ấy của vận động chứng mính tính đa chất trong tự nhiên. Bên cạnh các chất sắn có trong tự nhiên, con người tạo ra những chất mới, phục vụ cho quá trình nghiên cứu của mình. Bacon hpê phán quan điểm máy móc, tức quan điểm quy giản các chất về cái gọi là những “chất có trước”, hay những chất nền tảng đầu tiên. Thế giới đa chất, không có chất nào là đơn giản - tuyên bố đó của Bacon mở đường cho quá trình tìm hiểu tự nhiên như chỉnh thể thống nhất trong tính đa dạng. Mối liên hệ giữa các chất được thực hiện bằng con đường chuyển hoá lẫn nhau của các vật thể trên cơ sở “vận động phổ quát (xem Bacon, tác phẩm, t. 1, M, 1971, tr. 192 - 195). Các vật thể trong tự nhiên không bị huỷ diệt, mà chuyển hoá. Quá trình này được bacon phân tích trong nhóm các phạm trù lượng - chất - độ, trong đó độ là “liều lượng của tự nhiên”, nó chỉ ra giới hạn và khả năng chuyển hoá của các sự vật, sự tổng hợp chất và lượng diễn ra như thế nào.

Tóm lại, thông qua triết học tự nhiên, Bacon thể hiện mình như một nhà duy vật, hơn nữa, là cha đẻ của chủ nghĩa kinh nghiệm duy vật Anh thế kỷ XVII. Điều này cũng có nghĩa là chủ nghĩa duy vật Bacon gắn liền với phương pháp luận của ông, đồng thời chứa đựng một số yếu biện chứng theo cách hiểu hiện đại. Để có được những yếu tố tích cực đó Bacon biết cách kế thừa có chọn lọc tư tưởng cổ đại, nhất là chủ nghĩa duy vật và phép biện chứng tự phát. Ngay cả khi phê phán tam đoạn luận Aristotelesvà “nền quân chủ khoa học” do triết học kinh viện tạo ra, dựa vào uy quyền Aristoteles, Bacon vẫn dành cho nhà triết học này sự đánh giá trân trọng, nhất là ở cách tiếp cận về quá trình nhận thức và nội dung tri thức. Các yếu tố biện chứng trong thế giới quan của Bacon phản ánh khát vọng cách mạng của một bộ phận tầng lớp xã hội vào đêm trước cách mạng tư sản Anh thế kỷ XVII, những biến đổi to lớn trong hoạt động thực tiễn và trong khoa học, mà Bacon là nhân chứng lịch sử. Tuy nhiên, xét chung cuộc, Bacon, cũng như J. Locke sau này, là những nhà tư tưởng đã chuyển phương pháp tư duy siêu hình từ khoa học tự nhiên sang triết học, khi đòi hỏi tìm hiểu các sự vật đơn nhất, cụ thể, nhưng lại không vạch ra bằng cách nào các sự vật ấy nằm trong mối liên hệ, tác động lẫn nhau, chế ước nhau, chuyển hoá vào nhau. Vì thế những yếu tố biện chứng ở Bacon vẫn chỉ dừng lại dưới hình thức “dự báo thiên tài”. Ngoài ra, cần thấy rằng, vào thời Bacon thuật ngữ “phép biện chứng”vẫn còn được hiểu theo nghĩa truyền thống, do người Hy lạp khởi xướng. Trong hệ thống khoa học “phép biện chứng” là đối tượng của lôgíc học và tu từ học, các yếu tố cần thiết của khoa học nhân văn như triết học và luật học. Bacon quy phép biện chứng về nghệ thuật thông báo, truyền dẫn tin tức và xác lập luận cứ. Tiếp theo phép quy nạp (hay phép biện chứng) của Platon, Bacon xác định nhiệm vụ của “phép biện chứng” là khám phá hình thức của phép chứng minh nhằm tránh cho lý trí những sai lầm ngẫu nhiên. Phải đến thế kỷ XIX phép biện chứng theo cách hiểu hiện đại mới hình thành.