Chóng t i trn träng giíi thiÖu víi b¹n ®äc

Héi chøng ®au th¾t l­ng lµ biÓu hiÖn l©m sµng th­êng gÆp nhÊt, lµ nguyªn nh©n ®øng hµng thø hai sau c¶m cóm, lµm mÊt ngµy c«ng lao ®éng. MÆc dï héi chøng ®au th¾t l­ng lµ c¸c biÓu hiÖn ®au cã nguån gèc tõ cét sèng, nh­ng cßn nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c còng g©y ®au th¾t l­ng (nh­: bÖnh tiÕt niÖu, sinh dôc, bÖnh d¹ dµy, ruét, bÖnh tim m¹ch, c¸c khèi u trong æ bông) còng cã thÓ g©y ®au th¾t l­ng, ë phô n÷ mang thai nh÷ng th¸ng cuèi còng cã thÓ lµ nguyªn nh©n g©y ®au th¾t l­ng, ngoµi ra nh÷ng c¨ng th¼ng vÒ t©m lý còng g©y ®au th¾t l­ng.

- Sù khëi ph¸t, vÞ trÝ, h­íng lan cña triÖu chøng ®au th¾t l­ng vµ sù t¨ng hoÆc gi¶m ®au liªn quan ®Õn c¸c ho¹t ®éng hay nghØ ng¬i lµ nh÷ng c¨n cø gîi ý ®Ó chÈn ®o¸n nguyªn nh©n.

- §au th¾t l­ng cã thÓ cÊp tÝnh hoÆc m·n tÝnh, ®au kÐo dµi hay tõng ®ît.

- §au cã thÓ khu tró ë th¾t l­ng hay lan däc theo cét sèng, hoÆc lan xuèng mét hoÆc hai ch©n. §au cã thÓ t¨ng lªn do ®éng t¸c nh­: cói, nghiªng, hoÆc n©ng v¸c, gi¶m ®au khi nghØ hoÆc ®au liªn tôc kh«ng liªn quan ®Õn ®éng t¸c vËn ®éng cña cét sèng.

§au th¾t l­ng cã thÓ do co cøng c¬, do kÝch thÝch thÇn kinh, do gÉy x­¬ng, hoÆc kÕt hîp c¸c c¬ chÕ nªu trªn.

§au th¾t l­ng còng cã thÓ do c¸c nguyªn nh©n tõ æ bông, m¹n s­ên, cã khi lµ dÊu hiÖu nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng nh­ thñng æ loÐt, viªm tôy cÊp, ph×nh bãc t¸ch ®éng m¹ch chñ bông.

2. Hái vµ kh¸m bÖnh nh©n.

2.1. Hái bÖnh:

CÇn ph¶i hái tØ mØ bÖnh nh©n vÒ c¸c th«ng tin: tuæi, giíi, nghÒ nghiÖp, tr×nh ®é v¨n ho¸, ®iÒu kiÖn kinh tÕ vµ nh÷ng hiÓu biÕt vÒ x· héi, nh÷ng th«ng tin nµy rÊt cÇn thiÕt ®Ó ®¸nh gi¸ ý nghÜa cña triÖu chøng ®au th¾t l­ng v× ë mçi bÖnh nh©n cã nh÷ng yÕu tè ¶nh h­ëng ®Õn viÖc khëi ph¸t møc ®é vµ tÝnh chÊt cña ®au th¾t l­ng.

Hái bÖnh nh©n vÒ triÖu chøng ®au th¾t l­ng gåm: thêi gian khëi ph¸t, c¸c yÕu tè ¶nh h­ëng lµm xuÊt hiÖn, t¸i ph¸t hoÆc t¨ng møc ®é ®au (chÊn th­¬ng, ®éng t¸c bÊt th­êng, c¸c triÖu chøng nh­ sèt, c¶m cóm, thay ®æi thêi tiÕt...).

Hái vÞ trÝ ®au, h­íng lan, thêi gian ®au trong ngµy, c¸ch khëi ph¸t, ®au tõ tõ hay ®ét ngét, tÝnh chÊt ®au: ®au ©m Ø liªn tôc, ®au t¨ng dÇn, ®au d÷ déi, ®au nh­ ®iÖn giËt hoÆc c¶m gi¸c ®au nhøc buèt.

Hái c¸c yÕu tè lµm t¨ng hoÆc gi¶m triÖu chøng ®au nh­: ®éng t¸c cói, nghiªng, ho h¾t h¬i hoÆc gi¶m ®au khi nghØ, t­ thÕ lµm gi¶m triÖu chøng ®au...?

C¸c triÖu chøng liªn quan: mÖt mái, c¶m gi¸c tª b×, rèi lo¹n chøc n¨ng ®¹i trµng, hoÆc rèi lo¹n ®¸i, møc ®é ¶nh h­ëng vËn ®éng cét sèng.

C¸c bÖnh nh©n ®au th¾t l­ng th­êng m« t¶ tÝnh chÊt ®au kiÓu rÔ: ®au s©u khã x¸c ®Þnh vÝ trÝ, ®au khu tró râ rµng, ®au mét bªn, lan xuèng m«ng, ®ïi vµ c¼ng ch©n. §au kiÓu rÔ lan xuèng ch©n chøng tá cã chÌn Ðp hoÆc tæn th­¬ng c¸c rÔ thÇn kinh vïng th¾t l­ng. TÝnh chÊt ®au ®Æc biÖt kiÓu rÔ thÇn kinh cã thÓ gióp ®Þnh khu rÔ thÇn kinh bÞ tæn th­¬ng. Khi c¸c rÔ thÇn kinh h«ng to bÞ tæn th­¬ng ®­îc gäi lµ héi chøng ®au thÇn kinh h«ng to (sciatica). MÆc dï ®au thÇn kinh h«ng to do tæn th­¬ng c¸c rÔ thÇn kinh do tho¸t vÞ ®Üa ®Öm hoÆc r¸ch, nh­ng còng cã thÓ do tæn th­¬ng trong bÖnh ®¸i th¸o ®­êng, viªm m¹ch hoÆc do h×nh thµnh má x­¬ng trong tho¸i ho¸ cét sèng, tr­ît th©n ®èt ra tr­íc, hÑp èng sèng hoÆc do c¸c khèi ph¸t triÓn bªn trong èng sèng.

§au th¾t l­ng khã x¸c ®Þnh vÞ trÝ, ®au lan to¶ ®i kÌm víi co cøng khèi c¬ chung th¾t l­ng, ®au s©u trong æ bông th­êng do c¸c c¨n nguyªn néi t¹ng ë trong æ bông hoÆc trong hè chËu.

§au th¾t l­ng khu tró bÖnh nh©n cã thÓ chØ chÝnh x¸c vÞ trÝ ®au, th­êng do tæn th­¬ng cét sèng, ®Üa ®Öm, hoÆc th©n ®èt bÞ gÉy, xÑp, viªm hoÆc ®øt r¸ch c¬ d©y ch»ng cét sèng th¾t l­ng.

C¸ch khëi ph¸t vµ diÔn biÕn cña ®au cã gi¸ trÞ gîi ý chÈn ®o¸n: ®au cÊp tÝnh d÷ déi cã thÓ do ph×nh bãc t¸ch ®éng m¹ch chñ bông, g·y xÑp th©n ®èt sèng do lo·ng x­¬ng, c¨ng d·n c¬, d©y ch»ng c¹nh cét sèng hoÆc tho¸t vÞ ®Üa ®Öm.

§au do tho¸i ho¸ cét sèng hoÆc viªm cét sèng cã xuÊt hiÖn tõ tõ, diÔn biÕn m·n tÝnh.

Thêi gian ®au trong ngµy cã thÓ gióp chÈn ®o¸n ph©n biÖt. §au liªn quan ®Õn c¬ chÕ c¬ häc nh­: d·n d©y ch»ng, gÉy, xÑp th©n ®èt do lo·ng x­¬ng, tho¸t vÞ ®Üa ®Öm, gi¶m ®au sau khi nghØ hoÆc sau ngñ dËy vµ ®au t¨ng dÇn liªn quan ®Õn ho¹t ®éng trong ngµy. Ng­îc l¹i ®au do viªm cét sèng liªn quan ®Õn c¸c bÖnh: ®¹i trµng, héi chøng Reiter th­êng ®au t¨ng vÒ ®ªm vµ s¸ng sím, kÌm theo dÊu hiÖu cøng khíp buæi s¸ng.

Mèi liªn quan gi÷a møc ®é ®au vµ vËn ®éng cã ý nghÜa quan träng trong chÈn ®o¸n. §au th¾t l­ng do hÑp èng sèng th­êng t¨ng lªn khi cói hoÆc nghiªng, khi ®i l¹i lµm t¨ng c¶m gi¸c khã chÞu mét c¸ch ®Æc biÖt. Khèi u trong èng sèng th­êng ®au t¨ng ë t­ thÕ n»m, tho¸i ho¸ cét sèng ®au t¨ng ë t­ thÕ ­ìn.

X¸c ®Þnh c¸c triÖu chøng liªn quan cã ý nghÜa quan träng: ®au th¾t l­ng liªn quan ®Õn sót c©n, ra må h«i vµo ban ®ªm, ín l¹nh, sèt, ngãn tay dïi trèng, c¸c ban mñ d­íi da (nèt Osler) cã thÓ do viªm néi t©m m¹c nhiÔm khuÈn b¸n cÊp tÝnh. §au th¾t l­ng cã ®au kÌm viªm kÕt m¹c, viªm niÖu ®¹o, ®au gãt ch©n, ngãn ch©n-ngãn tay h×nh "khóc dåi" cã thÓ liªn quan ®Õn viªm cét sèng trong héi chøng Reiter hoÆc viªm khíp ph¶n øng. §au l­ng kÌm víi n«n, buån n«n, ®au bông ë ng­êi cã thãi quen uèng r­îu, cã thÓ do viªm tôy cÊp.

2.2. Kh¸m thùc thÓ:

Kh¸m bÖnh nh©n ®au th¾t l­ng cÇn kh¸m toµn diÖn:

- Kh¸m toµn th©n chó ý t­ thÕ, d¸ng ®i cña bÖnh nh©n.

- Kh¸m bông, kh¸m hè chËu vµ trùc trµng gióp t×m nguån gèc ®au th¾t l­ng tõ n¬i kh¸c kh«ng ph¶i do cét sèng nh­: do ph×nh bãc t¸ch ®éng m¹ch chñ, viªm bµng quang, bÖnh ë c¸c c¬ quan trong hè chËu vµ bÖnh ¸c tÝnh.

- Kh¸m cét sèng: t×m ®iÓm ®au cét sèng vµ c¹nh sèng, tr­¬ng lùc c¬ th¾t l­ng, co cøng c¬, biÕn d¹ng cét sèng (mÊt ®­êng cong sinh lý, gï, vÑo hoÆc ­ìn qu¸ møc), ph¹m vi cö ®éng cét sèng ë c¸c t­ thÕ: cói, ngöa, nghiªng. Kh¸m dÊu hiÖu Lasegue khi nghi ngê cã tæn th­¬ng d©y thÇn kinh h«ng to. §au cét sèng khi gâ c¸c mám gai sau cã thÓ do viªm x­¬ng, tñy x­¬ng hoÆc do di c¨n ung th­ ®Õn ®èt sèng.

Kh¸m cét sèng cÇn ph¶i th¨m kh¸m tØ mØ khíp h¸ng: kh¸m dÊu hiÖu ®Êm gãt, dÊu hiÖu Patrick, ph¹m vi cö ®éng khíp h¸ng v× viªm khíp h¸ng, g·y cæ x­¬ng ®ïi cã thÓ biÓu hiÖn b»ng ®au th¾t l­ng.

- Kh¸m thÇn kinh mét c¸ch tû mû v× trong giai ®o¹n sím cña bÖnh c¸c dÊu hiÖu tæn th­¬ng th­êng kÝn ®¸o.

Kh¸m ph¶n x¹ g©n x­¬ng, kh¸m søc c¬ cña c¸c nhãm c¬, kh¸m c¶m gi¸c ®Ó ®Þnh khu c¸c rÔ thÇn kinh bÞ tæn th­¬ng.

Kh¸m c¶m gi¸c vïng x­¬ng cïng, vïng quanh hËu m«n vµ tr­¬ng lùc c¬ th¾t hËu m«n ®Ó ph¸t hiÖn héi chøng ®u«i ngùa. Møc ®é tæn th­¬ng thÇn kinh cã thÓ dù ®o¸n dùa trªn c¸c dÊu hiÖu l©m sµng, nh­ng c¸c kü thuËt chÈn ®o¸n h×nh ¶nh nh­: chôp c¾t líp vi tÝnh, chôp céng h­ëng tõ, chôp tñy c¶n quang vµ phÉu thuËt cã thÓ ph¸t hiÖn c¸c rÔ thÇn kinh bÞ chÌn Ðp ë c¸c møc ®é kh¸c nhau chÝnh x¸c h¬n so víi dù ®o¸n l©m sµng.

3. ChÈn ®o¸n h×nh ¶nh.

3.1. Chôp X quang quy ­íc cét sèng-th¾t l­ng:

Chôp X quang chuÈn t­ thÕ th¼ng, nghiªng, chÕch cét sèng th¾t l­ng vµ khíp cïng chËu cã gi¸ trÞ chÈn ®o¸n trong héi chøng ®au th¾t l­ng.

Chôp X quang th¼ng vïng x­¬ng chËu víi bãng chiÕu trùc tiÕp 30-40⁰ phÝa trªn ®­êng ngang cã thÓ gióp ®¸nh gi¸ khíp cïng chËu. Chôp chÕch cã gi¸ trÞ trong viÖc ®¸nh gi¸ mÆt khíp cïng chËu. Chôp c¾t líp hoÆc chôp c¾t líp vi tÝnh cã thÓ ¸p dông cho nh÷ng vïng nghi ngê hoÆc bÞ che khuÊt bëi cÊu tróc kh¸c. Gi¶m mËt ®é x­¬ng hay tho¸i ho¸ khíp lµ dÊu hiÖu X quang th­êng gÆp ë ng­êi lín tuæi. Nh÷ng biÕn ®æi cÊu tróc cña cét sèng ®Üa ®Öm cã thÓ g©y ®au th¾t l­ng, nh­ng nh÷ng h×nh ¶nh biÕn ®æi trªn phim X quang kh«ng ph¶i lµ b»ng chøng gi¶i thÝch nguyªn nh©n g©y ®au th¾t l­ng do vËy cÇn ph¶i phèi hîp triÖu chøng l©m sµng vµ h×nh ¶nh X quang ®Ó chÈn ®o¸n nguyªn nh©n ®au th¾t l­ng.

§Üa liªn ®èt sèng kh«ng c¶n quang, do ®ã tho¸i ho¸ ®Üa ®Öm chØ cã thÓ ®¸nh gi¸ trªn phim X quang qui ­íc b»ng h×nh ¶nh hÑp khe gi÷a c¸c th©n ®èt hoÆc biÕn ®æi tho¸i ho¸, h×nh ¶nh nµy kh«ng cho phÐp chÈn ®o¸n r¸ch hoÆc låi ®Üa ®Öm.

3.2. Chôp tñy c¶n quang:

Cã gi¸ trÞ trong chÈn ®o¸n låi, tho¸t vÞ, r¸ch ®Üa ®Öm. Chôp tñy c¶n quang th­êng cã kh¶ n¨ng x¸c ®Þnh u trong èng sèng hoÆc viªm mµng nhÖn tñy.

Kü thuËt chôp ®ång vÞ phãng x¹ dïng technetium 99 cã ®é nhËy cao nh­ng kh«ng ®Æc hiÖu cã gi¸ trÞ chÈn ®o¸n sím t×nh tr¹ng viªm, khèi u vµ rèi lo¹n chuyÓn ho¸ x­¬ng tr­íc khi c¸c dÊu hiÖu X quang qui ­íc cã thÓ ph¸t hiÖn ®­îc. Trong mét sè bÖnh lý nh­ ®au th¾t l­ng do nguyªn nh©n c¬ häc, chÊn th­¬ng vµ thËm trÝ trong ®a u tñy h×nh ¶nh chôp ®ång vÞ phãng x¹ cã thÓ b×nh th­êng.

Mét sè xÐt nghiÖm cã gi¸ trÞ gióp chÈn ®o¸n nguyªn nh©n ®au th¾t l­ng: phosphatase kiÒm t¨ng trong mét sè bÖnh x­¬ng (bÖnh Paget, nhuyÔn x­¬ng, ®a u tñy, u x­¬ng, bÖnh rèi lo¹n chuyÓn ho¸ x­¬ng. Nh­ng phosphatase kiÒm trong giíi h¹n b×nh th­êng ë bÖnh nh©n lo·ng x­¬ng sau m¹n kinh vµ lo·ng x­¬ng ë ng­êi giµ.

Phosphatase axit vµ kh¸ng nguyªn ®Æc hiÖu kh¸ng tuyÕn tiÒn liÖt (Prostate specific-antigen: PSA) t¨ng trong bÖnh ung th­ tuyÕn tiÒn liÖt di c¨n vµ cét sèng. Tèc ®é m¸u l¾ng t¨ng tuy kh«ng ®Æc hiÖu, nh­ng xÐt nghiÖm nµy gióp ph©n biÖt ®au th¾t l­ng do nguyªn nh©n c¬ häc víi ®au th¾t l­ng do viªm vµ u x­¬ng.

B¹ch cÇu t¨ng cao, c«ng thøc b¹ch cÇu chuyÓn tr¸i gîi ý tr¹ng th¸i nhiÔm khuÈn, nhiÔm khuÈn huyÕt hoÆc ¸p xe c¬ ®¸i chËu cã biÓu hiÖn l©m sµng ®au th¾t l­ng.

XÐt nghiÖm ph©n vµ n­íc tiÓu cÇn ®­îc lµm ®Ó ph¸t hiÖn c¸c bÖnh: viªm ®¹i trµng, viªm ®­êng tiÕt niÖu, sinh dôc, bÖnh thËn. C¸c bÖnh nµy cã liªn quan ®Õn bÖnh cét sèng thÓ huyÕt thanh ©m tÝnh cã biÓu hiÖn ®au th¾t l­ng.

XÐt nghiÖm HLAB₂₇ d­¬ng tÝnh víi tû lÖ cao trong c¸c bÖnh cét sèng thÓ huyÕt thanh ©m tÝnh (viªm cét sèng dÝnh khíp, viªm khíp vÈy nÕn, viªm khíp ph¶n øng...). HLA B₂₇ cã gi¸ trÞ gîi ý chÈn ®o¸n nh­ng kh«ng ®Æc hiÖu v× cã nhiÒu ng­êi b×nh th­êng còng cã HLA B₂₇ d­¬ng tÝnh nh­ng víi tû lÖ thÊp h¬n, do ®ã cÇn ph¶i phèi hîp l©m sµng, X quang vµ c¸c xÐt nghiÖm ®Ó chÈn ®o¸n bÖnh mét c¸ch chÝnh x¸c.

+ C¬ häc:

- ChÊn th­¬ng, r¸ch d©y ch»ng, c¨ng c¬, r¸ch ®Üa ®Öm, tô m¸u sau phóc m¹c.

- C¨ng, co c¬ cÊp tÝnh hoÆc m·n tÝnh.

- Héi chøng “l­ng mÒm”.

- BÖnh tho¸i ho¸ ®Üa ®Öm .

- Tho¸t vÞ ®Üa liªn ®èt sèng hoÆc r¸ch.

- Viªm mµng nhÖn.

- HÑp èng sèng hoÆc hÑp lç bªn.

- TrËt ®èt sèng.

- Khíp gi¶ cña ®iÓm tiÕp hîp cét sèng.

+ Viªm khíp:

- Viªm cét sèng dÝnh khíp.

- Viªm cét sèng do bÖnh vÈy nÕn vµ héi chøng Reiter. BÖnh viªm ®¹i trµng, nhiÔm khuÈn yersina histolytica.

- Tho¸i ho¸ mÆt khíp hoÆc c¸c khíp liªn ®èt sèng.

- Viªm ®Üa ®Öm v« khuÈn.

- Gót.

- Viªm khíp d¹ng thÊp.

- ¸p xe ngoµi mµng cøng.

- NhiÔm khuÈn ®Üa liªn ®èt.

- Viªm x­¬ng-tñy x­¬ng.

- §au c¬ th¾t l­ng liªn quan ®Õn viªm néi t©m m¹c nhiÔm khuÈn.

+ C¸c bÖnh x­¬ng cã ¶nh h­ëng ®Õn cét sèng:

- Lo·ng x­¬ng cã gÉy xÑp ®èt sèng.

- NhuyÔn x­¬ng (osteomalacia).

- BÖnh paget.

- BÖnh ¸c tÝnh di c¨n ®Õn cét sèng.

- BÖnh ®a u tñy.

+ BÖnh u nguyªn ph¸t cét sèng:

- Lipoma.

- Keratoma.

- U d¹ng biÓu m«.

- U sôn.

- U mµng tñy.

- U x¬ thÇn kinh (schwannomas).

+ §au th¾t l­ng do c¸c nguyªn nh©n néi t¹ng:

- Ph×nh bãc t¸ch ®éng m¹ch chñ.

- Viªm tôy, carcinoma tôy.

- Viªm tói mËt.

- Thñng æ lÐt d¹ dµy-hµnh t¸ trµng.

- U lympho.

- Sái thËn.

- Viªm mñ thËn.

+ BÖnh c¸c c¬ quan trong hè chËu:

- Ung th­ ®¹i-trùc trµng.

- Ung th­ tuyÕn tiÒn liÖt.

+ §au l­ng do c¨n nguyªn t©m lý.

5.2. Mét sè biÓu hiÖn l©m sµng héi chøng ®au th¾t l­ng do c¸c nguyªn nh©n ®Æc biÖt:

+ Héi chøng "l­ng mÒm" lµ nguyªn nh©n th­êng gÆp nhÊt g©y ®au th¾t l­ng, biÓu hiÖn b»ng ®au c¬ chung th¾t l­ng, c¶m gi¸c khã chÞu, mÖt mái do gi¶m tr­¬ng lùc c¬, Ýt ho¹t ®éng, bÐo ph×, bÖnh thÇn kinh c¬, t­ thÕ kh«ng thuËn lîi. BÖnh nh©n kh«ng cã tiÒn sö chÊn th­¬ng. §au th¾t l­ng th­êng diÔn biÕn m·n tÝnh vµ cã ®ît diÔn biÕn cÊp tÝnh, kh¸m thÊy gi¶m vËn ®éng cét sèng, ®au khi sê n¾n khèi c¬ chung th¾t l­ng, kh«ng cã dÊu hiÖu tæn th­¬ng cét sèng hoÆc rÔ thÇn kinh.

+ §au th¾t l­ng do viªm bao g©n, c©n c¬, viªm x¬ lan to¶:

§au th¾t l­ng th­êng xuÊt hiÖn ë vïng trªn x­¬ng chËu vµ c¬ c¹nh sèng, c¬ m«ng. §au c¸c ®iÓm b¸m g©n c¬ vµo x­¬ng nh­ c¸c ®iÓm gai chËu sau trªn, trªn mµo chËu. C¸c thuèc chèng viªm kh«ng steroid vµ aspirin Ýt cã t¸c dông gi¶m ®au víi liÒu th«ng th­êng. Thuèc d·n c¬ cã thÓ cã t¸c dông gi¶m ®au chung t¹i vïng c¬ tæn th­¬ng nh­ng Ýt t¸c dông gi¶m ®au t¹i c¸c ®iÓm b¸m cña g©n c¬. Khi thay ®æi thêi tiÕt cã thÓ lµm t¨ng triÖu chøng ®au. BÖnh nh©n th­êng than phiÒn “cã ngµy ®au, cã ngµy kh«ng ®au”. TiÒn sö chÊn th­¬ng th­êng ®­îc gÆp ë nh÷ng bÖnh nh©n ®au c¸c ®iÓm b¸m g©n. C¸c xÐt nghiÖm trong giíi h¹n b×nh th­êng. Sù ®¸p øng tøc thêi vµ m¹nh víi biÖn ph¸p trªn g©y tª t¹i chç vµ tiªm corticoid t¹i chç cã t¸c dông gi¶m ®au m¹nh.

+ §au th¾t l­ng do tho¸t vÞ ®Üa ®Öm:

§au th¾t l­ng th­êng xuÊt hiÖn ®ét ngét d÷ déi ë cét sèng th¾t l­ng th­êng cã liªn quan víi chÊn th­¬ng. §au d÷ déi vµ mÊt kh¶ n¨ng vËn ®éng, lan xuèng mÆt sau ®ïi vµ c¼ng ch©n theo vïng ph©n bè c¶m gi¸c cña c¸c rÔ thÇn kinh. BÖnh nh©n th­êng nghiªng vÒ phÝa bªn kh«ng bÞ tæn th­¬ng, h¹n chÕ cö ®éng nh­ ®i bé, ngåi xæm, cói, nghiªng, ®au t¨ng khi thay ®æi t­ thÕ, khi ho, h¾t h¬i hoÆc rÆn khi ®¹i tiÖn. Khi bÖnh nh©n ngåi lµm t¨ng c¶m gi¸c ®au th¾t l­ng vµ lan xuèng theo rÔ thÇn kinh. C¸c dÊu hiÖu thÇn kinh ®Æc biÖt cã liªn quan ®Õn vÞ trÝ t­¬ng øng víi møc ®Üa ®Öm bÞ tho¸t vÞ.

+ §au th¾t l­ng do viªm cét sèng dÝnh khíp: th­êng ®au vïng cét sèng th¾t l­ng t¨ng vÒ ®ªm vµ s¸ng sím, cã dÊu hiÖu cøng khíp buæi s¸ng, ®au th¾t l­ng kÌm theo s­ng, ®au c¸c khíp chi d­íi, giai ®o¹n muén cã h¹n chÕ cö ®éng cét sèng th¾t l­ng, teo khèi c¬ chung th¾t l­ng, cét sèng th¾t l­ng th¼ng, mÊt ®­êng cong sinh lý, t¹o h×nh ¶nh cét sèng th¾t l­ng h×nh "c¸nh ph¶n", dÊu hiÖu Schoberth (+), X quang viªm khíp vïng chËu, h×nh ¶nh cÇu x­¬ng gi÷a c¸c th©n ®èt sèng, hoÆc cét sèng h×nh "c©y tre", h×nh "®­êng ray" khi chôp cét sèng.

+ §au th¾t l­ng do bÖnh x­¬ng th­êng triÖu chøng ®au lan to¶ vµ m¬ hå. BÖnh nhuyÔn x­¬ng g©y ®au th¾t l­ng khã x¸c ®Þnh vÞ trÝ chÝnh x¸c, t¨ng phosphatase kiÒm vµ gi¶m nång ®é phosphat huyÕt thanh, h×nh ¶nh gi¶ gÉy x­¬ng trªn phim X quang cã thÓ gióp chÈn ®o¸n bÖnh. Ng­îc l¹i trong bÖnh lo·ng x­¬ng th­êng kh«ng cã ®au trõ khi cã gÉy xÑp th©n ®èt sèng hoÆc vÑo cét sèng do qu¸ t¶i c¬ häc vïng cét sèng th¾t l­ng. BÖnh Paget th­êng ®au th¾t l­ng vµ cïng chËu do tæn th­¬ng x­¬ng, gÉy x­¬ng bÖnh lý, hoÆc tho¸i ho¸ khíp sím do x­¬ng kh«ng ®­îc t¸i t¹o. H×nh ¶nh X quang cña bÖnh Paget lµ t¨ng c¶n quang vá x­¬ng vµ c¸c bÌ x­¬ng, ph× ®¹i x­¬ng, kÌm theo t¨ng nång ®é phosphatase kiÒm.

+ §au th¾t l­ng do c¸c nguyªn nh©n kh¸c: khèi u ¸c tÝnh di c¨n x­¬ng. Ung th­ tuyÕn tiÒn liÖt th­êng di c¨n vµo cét sèng th¾t l­ng vµ x­¬ng chËu, kÌm theo cã t¨ng phosphatase axit, t¨ng nång ®é PSA (Prostate-specific antigen). C¸c bÖnh ¸c tÝnh kh¸c di c¨n cét sèng nh­: ung th­ vó, ung th­ thËn, ung th­ phÕ qu¶n-phæi, ung th­ tuyÕn gi¸p, ung th­ buång trøng di c¨n cét sèng g©y ra triÖu chøng ®au th¾t l­ng, ®au rÔ thÇn kinh vµ c¸c rèi lo¹n thÇn kinh kh¸c. §au khi gâ gai sèng lµ dÊu hiÖu chØ ®iÓm t­¬ng øng víi vïng th©n ®èt sèng bÞ tæn th­¬ng. BÖnh ®a u tñy cã thÓ biÓu hiÖn b»ng ®au l­ng. H×nh ¶nh X quang cã thÓ lµ c¸c æ tiªu x­¬ng h×nh bãng bay, hoÆc mÊt chÊt v«i lan to¶ ë x­¬ng chËu hoÆc x­¬ng sä.

+ §au th¾t l­ng do viªm x­¬ng-tñy x­¬ng cña th©n ®èt sèng biÓu hiÖn b»ng triÖu chøng ®au th¾t l­ng, sèt vµ rÐt run. Kh¸m thùc thÓ thÊy cã ®au co cøng c¸c c¬ c¹nh sèng, ®au khi gâ vµ h¹n chÕ cö ®éng cét sèng. X quang th­êng kh«ng ph¸t hiÖn ®­îc, nhÊt lµ giai ®o¹n sím cña bÖnh. Chôp nhÊp nh¸y b»ng technetium còng nh­ gallium th­êng cho kÕt qu¶ d­¬ng tÝnh.

+ §au th¾t l­ng do ¸p xe ngoµi mµng cøng: th­êng g©y ®au l­ng tr­íc khi xuÊt hiÖn héi chøng tæn th­¬ng rÔ thÇn kinh. Héi chøng tæn th­¬ng rÔ thÇn kinh th­êng xuÊt hiÖn sau viªm ®éng m¹ch nhá do nhiÔm khuÈn khu tró.

+ §au th¾t l­ng ®«i khi lan tõ c¸c vÞ trÝ kh¸c do nhiÒu nguyªn nh©n g©y ra nh­: nguyªn nh©n trong lång ngùc, trong æ bông, sau phóc m¹c hoÆc hè chËu.

C¸c tuyÕn néi tiÕt hÇu hÕt ®Òu rÊt nhá vµ n»m s©u trong c¬ thÓ (tuyÕn yªn n»m s©u träng hép sä, tuyÕn th­îng thËn n»m sau phóc m¹c cùc trªn thËn, tuyÕn tôy n»m s©u trong æ bông...), trõ hai tuyÕn sinh dôc vµ tuyÕn gi¸p cã thÓ nh×n kh¸m dÔ dµng, cßn l¹i hÇu hÕt lµ khã kh¸m mét c¸ch trùc tiÕp. Do vËy viÖc th¨m kh¸m tuyÕn néi tiÕt cÇn ph¶i kÕt hîp víi c¸c ph­¬ng kh¸p th¨m dß kh¸c ®Ó chÈn ®o¸n mét c¸ch chÝnh x¸c bÖnh lý tæn th­¬ng cña tõng tuyÕn.

- TuyÕn néi tiÕt lµ nh÷ng tuyÕn kh«ng cã èng dÉn, tiÕt ra c¸c hormon gi¶i phãng trùc tiÕp vµo m¸u.

- C¸c bÖnh néi tiÕt cã thÓ do rèi lo¹n mét hay nhiÒu tuyÕn. VÒ l©m sµng ngoµi sù thay ®æi h×nh thÓ, kÝch th­íc, mËt ®é cña c¸c tuyÕn, cßn thÊy cã sù thay ®æi vÒ h×nh d¹ng cña ng­êi bÖnh:

BÖnh vµ héi chøng Cushing th­êng cã biÓu hiÖn bÐo, mÆt trßn nh­ mÆt tr¨ng, da ®á vµ nhiÒu trøng c¸.

. Basedow: b­íu cæ to, m¾t låi, ng­êi gÇy...

. BÖnh to ®Çu chi: ®Çu-mÆt-bµn tay-ch©n to ra...

. Suy chøc n¨ng tuyÕn yªn: lïn c©n ®èi.

+ NhËn ®Þnh chung:

- Nh×n mµu s¾c cña da toµn th©n bÖnh nh©n xem cã biÕn ®æi kh«ng.

- Nh×n mÆt, ch©n tay, th©n ng­êi.

- T­ thÕ cña bÖnh nh©n khi ®i l¹i.

+ §o chiÒu cao ®èi chiÕu víi ng­êi b×nh th­êng ®Ó biÕt bÖnh nh©n cã ph¸t triÓn nhanh vÒ chiÒu cao (t¨ng GH tr­íc tuæi dËy th× - bÖnh khæng lå) hoÆc t¨ng GH (STH) sau tuæi dËy th× - to ®Çu chi (acromegalia) thay ®æi ®Çu tiªn lµ bé mÆt: x­¬ng sä ph¸t triÓn kh«ng ®Òu, ph¸t triÓn nhiÒu ë x­¬ng gß m¸, x­¬ng hµm d­íi ph¸t triÓn m¹nh lµm cho c»m nh« ra phÝa tr­íc, gãc gi÷a ngµnh ®øng vµ ngµnh ngang cña x­¬ng hµm d­íi réng ra, 2 hµm r¨ng kh«ng khíp ®­îc vµo nhau, x­¬ng mòi, x­¬ng gß m¸ vµ cung d­íi l«ng mµy ph¸t triÓn; tai, l­ìi, bµn tay, bµn ch©n ®Òu to ra; r¨ng th­a vµ to, c¸c phñ t¹ng ®Òu ph¸t triÓn to h¬n b×nh th­êng.

- CÇn theo dâi tû mû qu¸ tr×nh diÔn biÕn cña bÖnh, c©n nÆng t¨ng hoÆc sót c©n nhanh.

- BÐo: ®Ó ®¸nh gi¸ t×nh tr¹ng bÐo hay gÇy cÇn ph¶i dùa vµo chØ sè khèi c¬ thÓ (BMI - body mass index).

Tiªu chuÈn BMI cña ng­êi ch©u ¸:

C©n nÆng (kg) BMI = ------------------ ChiÒu cao2 (m)

GÇy: < 18,5.

Qu¸ c©n:  23.

B¾t ®Çu cã nguy c¬: 23 - 24,9kg/m.

BÐo ®é I: 25 - 29,9kg/m.

BÐo ®é II:  30.

HoÆc cã thÓ dùa vµo chØ sè vßng eo/h«ng (W/H: Waist/Hip), chØ sè W/H b×nh th­êng: nam < 0,95; n÷ < 0,8.

CÇn quan s¸t xem ng­êi bÖnh bÐo toµn th©n (bÐo mÆt vµ th©n ®ång ®Òu trong héi chøng ph× sinh dôc) hay líp mì d­íi da chØ tËp trung ë mét sè n¬i nh­ trong héi chøng Cushing (bÐo kh«ng ®ång ®Òu), bÐo chØ tËp trung ë mÆt (mÆt trßn nh­ mÆt tr¨ng), ë th©n (bÐo tõ m«ng trë lªn, bêm sau g¸y gièng h×nh l­ng l¹c ®µ, ch©n tay kh¼ng khiu t¹o nªn h×nh d¸ng ng­êi bÖnh kh«ng c©n ®èi.

+ C©n nÆng:

GÇy: khi chØ sè BMI < 18,5kg/m², gäi lµ gÇy khi c¶ líp mì d­íi da vµ c¬ toµn th©n kÐm ph¸t triÓn (cÇn ph©n biÖt víi gÇy tù nhiªn do líp c¬ ph¸t triÓn c©n ®èi, cßn líp mì d­íi da kh«ng ph¸t triÓn).

Trong bÖnh ®¸i th¸o ®­êng, Basedow, bÖnh nh©n gÇy sót c©n rÊt nhanh. Ngoµi ra cßn mét sè bÖnh hiÕm gÆp nh­ bÖnh Simmonds, suy th­îng thËn m·n (Addison) bÖnh nh©n còng gÇy sót c©n nhiÒu.

+ Da, l«ng, tãc mãng:

- Da: cÇn kh¸m nh÷ng thay ®æi mµu s¾c cña da (nh÷ng rèi lo¹n vÒ s¾c tè da).

. X¹m da mµu ch× ë nh÷ng vïng kÝn ®¸o nh­: niªm m¹c l­ìi, lîi, m«i, nóm vó, th¾t l­ng quÇn, nÕp l»n ë lßng bµn tay-bµn ch©n hay gÆp trong bÖnh Addison.

. Da bãng, Èm ­ít, ra nhiÒu må h«i hay gÆp trong bÖnh Basedow; da kh«, l¹nh dµy nh­ nhóng s¸p th­êng gÆp trong suy gi¸p tr¹ng.

. Da dÔ nhiÔm khuÈn hoÆc nhiÔm trïng khã liÒn hay gÆp trong bÖnh ®¸i th¸o ®­êng.

. Da ®á, nhiÒu trøng c¸ ë mÆt vµ toµn th©n gÆp trong héi chøng hoÆc bÖnh Cushing.

- HÖ thèng l«ng, tãc mãng:

. L«ng n¸ch, l«ng mu mäc nhiÒu, rËm, cã ria mÐp trong héi chøng Cushing, c­êng androgen.

. Tãc, l«ng mi, l«ng mµy kh« vµ dÔ rông, th­êng gÆp trong suy chøc n¨ng gi¸p tr¹ng hoÆc suy sinh dôc.

. Mãng tay, mãng ch©n dßn, dÔ gÉy trong suy gi¸p tr¹ng.

+ R¨ng to vµ th­a hay gÆp trong bÖnh to ®Çu chi (Acromegalia), r¨ng mäc chËm trong suy cËn gi¸p tr¹ng. Viªm lîi, r¨ng lung lay hoÆc dÔ rông hay gÆp trong bÖnh ®¸i th¸o ®­êng.

CÇn chó ý trong mét sè bÖnh néi tiÕt cã ¶nh h­ëng tíi bé m¸y tuÇn hoµn:

- Khi cã c¬n nhÞp tim nhanh, t¨ng huyÕt ¸p tõng c¬n th­êng gÆp trong u tñy th­îng thËn.

- Tim ®Ëp nhanh > 100 ck/phót, LNHT (rung nhÜ), cuång nhÜ, c¬n nhÞp nhanh trªn thÊt, suy tim kÌm theo låi m¾t, b­íu cæ to, gÇy sót c©n cã thÓ gÆp trong bÖnh Basedow.

- NhÞp tim chËm, bÐo, phï niªm cã thÓ gÆp trong suy chøc n¨ng tuyÕn gi¸p.

- Tim to hay trµn dÞch mµng ngoµi tim cã thÓ gÆp trong suy chøc n¨ng tuyÕn gi¸p.

- NhÞp tim chËm, gÇy, chøc n¨ng c¸c tuyÕn néi tiÕt kh¸c gi¶m cã thÓ gÆp trong suy tuyÕn yªn.

- ThiÕu m¸u c¬ tim, nhåi m¸u c¬ tim, v÷a x¬ ®éng m¹ch gÆp trong ®¸i th¸o ®­êng

- HuyÕt ¸p t¨ng th­êng xuyªn kÌm bÐo mÆt, bÐo th©n ng­êi, ch©n tay kh¼ng khiu cã thÓ gÆp trong héi chøng Cushing (c­êng vá th­îng thËn) hoÆc bÖnh Cushing (do c­êng chøc n¨ng thïy tr­íc tuyÕn yªn).

- T¨ng huyÕt ¸p cã thÓ gÆp trong bÖnh Basedow.

- HuyÕt ¸p t¨ng th­êng xuyªn hoÆc tõng c¬n, kÌm theo tim nhÞp nhanh, trong c¬n t¨ng huyÕt ¸p da t¸i, l¹nh, v· må h«i cã thÓ thÊy trong u tñy th­îng thËn (c­êng tñy th­îng thËn hay héi chøng pheocromocytoma).

- HuyÕt ¸p thÊp cã thÓ gÆp trong bÖnh suy chøc n¨ng tuyÕn gi¸p (myxoedema) hoÆc Addison.

- ¨n nhiÒu kÌm theo uèng nhiÒu, ®¸i nhiÒu cã thÓ gÆp trong bÖnh ®¸i th¸o ®­êng hoÆc Basedow.

- ¨n Ýt hoÆc ch¸n ¨n cã thÓ gÆp trong suy chøc n¨ng tuyÕn gi¸p, Addison.

- §i ngoµi láng gÆp trong nhiÔm ®éc gi¸p (Basedow) hoÆc ®¸i th¸o ®­êng.

- T¸o bãn trong suy gi¸p tr¹ng.

- Viªm d¹ dµy thiÓu toan, thiÓu tiÕt cã thÓ gÆp trong ®¸i th¸o ®­êng.

- Cã thÓ gÆp lo·ng x­¬ng, th­a x­¬ng trong bÖnh Cushing (u hoÆc c­êng s¶n tuyÕn yªn) hoÆc héi chøng Cushing (u hoÆc c­êng s¶n vá th­îng thËn).

- LoÐt bµn ch©n, ho¹i tö chi trong ®¸i th¸o ®­êng.

- MÊt canxi trong c­êng chøc n¨ng tuyÕn cËn gi¸p.

- Ch©n tay to kÌm theo t¨ng ph¸t triÓn x­¬ng ®Çu, mÆt, c»m nh« ra tr­íc gÆp trong bÖnh to ®Çu chi (acromegalia), nguyªn nh©n do c­êng GH sau tuæi dËy th× (do u hoÆc c­êng s¶n hormon GH cña thïy tr­íc tuyÕn yªn).

2.2.5. Kh¸m sinh dôc:

+ ë n÷ giíi: ph¶i hái chu kú kinh nguyÖt, sè ngµy kinh, ®Òu hay kh«ng.

- Sinh ®Î: sè lÇn sinh, sè lÇn sÈy thai, c©n nÆng cña thai nhi, nÕu > 4kg cÇn ph¶i kiÓm tra ®­êng huyÕt cña s¶n phô (®Î con to hay gÆp ë nh÷ng nh÷ng ng­êi bÞ ®¸i th¸o ®­êng).

- ¢m vËt to hay gÆp trong héi chøng th­îng thËn-sinh dôc.

- Vó to (kÓ c¶ nam giíi) vµ phô n÷ ngoµi chu kú sinh ®Î kÌm theo tiÕt s÷a gÆp trong héi chøng c­êng prolactin (do u hoÆc c­êng tiÕt prolactin cña thïy tr­íc tuyÕn yªn).

+ ë nam giíi:

- Sè l­îng tinh hoµn b×nh th­êng ph¶i ®ñ vµ c©n ®èi c¶ 2 bªn, cã n»m l¹c chç kh«ng.

- KÝch th­íc d­¬ng vËt b×nh th­êng hay nhá.

- XuÊt tinh b×nh th­êng hay sím, di tinh hay méng tinh.

- Teo tinh hoµn vµ d­¬ng vËt gÆp trong héi chøng Turner.

- Gi¶m kh¶ n¨ng t×nh dôc gÆp trong suy chøc n¨ng tuyÕn gi¸p, suy chøc n¨ng tuyÕn th­îng thËn, suy chøc n¨ng tuyÕn yªn.

2.2.6. ThÇn kinh-tinh thÇn:

- C¸c ®éng t¸c chËm ch¹p (®i l¹i, nãi, vËn ®éng chËm, gi¶m trÝ nhí) gÆp trong suy chøc n¨ng tuyÕn gi¸p.

- V« lùc, kh«ng muèn tiÕp xóc th­êng gÆp trong bÖnh Addison (bÖnh suy chøc n¨ng tuyÕn th­îng thËn m·n).

- ThÇn kinh dÔ h­ng phÊn: nãi nhiÒu, dÔ xóc ®éng, hay håi hép gÆp trong bÖnh Basedow.

- Tª b×, c¶m gi¸c nh­ kim ch©m, kiÕn bß, rèi lo¹n c¶m gi¸c, gi¶m ph¶n x¹ ë 2 chi d­íi hay gÆp trong bÖnh ®¸i th¸o ®­êng (biÓu hiÖn cña viªm ®a d©y thÇn kinh ngo¹i vi).


C¸c ph­¬ng ph¸p th¨m dß h×nh th¸i

vµ chøc n¨ng tuyÕn néi tiÕt

1. C¸c xÐt nghiÖm th¨m dß tuyÕn yªn.

Trong c¸c xÐt nghiÖm d­íi ®©y chñ yÕu nãi tíi c¸c hormon do tuyÕn yªn tiÕt ra ®Ó kÝch thÝch c¸c tuyÕn ngo¹i vi:

+ Th¨m dß chøc n¨ng tiÕt TSH cña tuyÕn yªn:

Test kÝch thÝch b»ng TRH: tiªm tÜnh m¹ch 200g TRH sÏ lµm t¨ng TSH (thyroid stimulating hormon), nång ®é TSH sÏ ®¹t tèi ®a sau tiªm 30 phót vµ trë vÒ b×nh th­êng sau 2 giê.

B×nh th­êng, TSH = 0,10 - 5mIU/l. TSH t¨ng khi cã u hoÆc ph× ®¹i tuyÕn yªn vµ gi¶m khi cã suy chøc n¨ng tuyÕn yªn.

+ Th¨m dß chøc n¨ng hormon tuyÕn th­îng thËn:

B×nh th­êng, nång ®é ACTH thay ®æi theo nhÞp ngµy ®ªm tõ kho¶ng 35ng/l tiÕt cao nhÊt vµo buæi s¸ng (8h s¸ng), ban ®ªm tiÕt thÊp nhÊt vµo kho¶ng 2 - 3h.

Test k×m h·m tiÕt hormon tuyÕn th­îng thËn:

Test dexamethason: cho bÖnh nh©n uèng 1mg dexamethason vµo lóc 0h. 8h s¸ng h«m sau ®Þnh l­îng ACTH vµ cortisol. B×nh th­êng, ACTH vµ cortisol sÏ gi¶m v× khi cho corticoid th× tuyÕn yªn sÏ bÞ øc chÕ kh«ng tiÕt ACTH. Trong tr­êng hîp u hoÆc ph× ®¹i tuyÕn yªn th× ACTH vµ cortisol sÏ t¨ng cao.

+ Th¨m dß chøc n¨ng tiÕt GH: (hormon ph¸t triÓn hay STH).

B×nh th­êng GH < 5ng/ml ë ng­êi lín (lóc 8h s¸ng). GH t¨ng khi cã u hoÆc ph× ®¹i tuyÕn yªn; GH gi¶m khi cã suy tuyÕn yªn.

+ Th¨m dß chøc n¨ng tiÕt prolactin:

B×nh th­êng, prolactin t¨ng cao nhÊt vµo ban ®ªm, trë l¹i b×nh th­êng vµo 6 - 8h s¸ng.

N÷: 10 - 13mg/l.

Nam: 9 - 12mg/l.

Prolactin t¨ng khi cã u hoÆc ph× ®¹i tuyÕn yªn vµ gi¶m khi cã suy chøc n¨ng tuyÕn yªn.

1.2. Th¨m dß h×nh th¸i:

- Kh¸m thÞ tr­êng b»ng m¸y ®o thÞ tr­êng (tuyÕn yªn n»m gÇn giao thoa thÞ gi¸c, nªn khi khèi u tuyÕn yªn ph¸t triÓn to ra sÏ chÌn Ðp vµo giao thoa thÞ gi¸c g©y b¸n manh hoÆc g©y chÌn Ðp c¸c d©y thÇn kinh vËn nh·n lµm tæn th­¬ng d©y III g©y sôp mi m¾t hoÆc d©y VI g©y l¸c trong.

- Chôp X quang hè yªn: cã thÓ thÊy hè yªn réng.

- CT scanner hoÆc céng h­ëng tõ (MRI) cã thuèc c¶n quang cã thÓ thÊy râ khèi u.

+ ChuyÓn ho¸ c¬ së: ®o møc tiªu thô «xy cña ng­êi bÖnh trong t×nh tr¹ng ®­îc nghØ ng¬i hoµn toµn. ChuyÓn ho¸ c¬ së t¨ng trong c­êng chøc n¨ng tuyÕn gi¸p vµ gi¶m trong suy chøc n¨ng tuyÕn gi¸p (hiÖn nay xÐt nghiÖm nµy Ýt sö dông v× nã phô thuéc vµo c¸c yÕu tè kh¸ch quan bªn ngoµi).

+ Ph¶n x¹ ®å g©n gãt:

Nguyªn lý: ph¶n x¹ ®å g©n gãt ®o ®é d·n cña g©n gãt (g©n Asin).

- Dïng bóa ph¶n x¹ gâ vµo g©n Asin cho ®Õn khi g©n gãt d·n ra. B×nh th­êng ph¶n x¹ ®å g©n gãt cã trÞ sè 244  23ms. NÕu ph¶n x¹ ®å < 220ms gÆp trong c­êng chøc n¨ng tuyÕn gi¸p vµ nÕu t¨ng > 380ms gÆp trong thiÓu n¨ng gi¸p tr¹ng.

+ §­êng m¸u t¨ng > 7 mmol/l trong Basedow (b×nh th­êng 4,4 - 6 mmol/l) vµ gi¶m trong suy chøc n¨ng tuyÕn gi¸p.

+ Cholesterol gi¶m trong c­êng gi¸p vµ t¨ng trong suy gi¸p (b×nh th­êng 3,9 - 5,2mmol/l).

+ CPK (creatin phosphat kinaza) huyÕt thanh t¨ng vµ LDH (lactat dehydrogenaza) cã thÓ t¨ng trong suy chøc n¨ng tuyÕn gi¸p (ë nh÷ng bÖnh nh©n suy chøc n¨ng tuyÕn gi¸p th­êng hay cã triÖu chøng v÷a x¬ ®éng m¹ch).

+ §Þnh l­îng hormon: b»ng ph­¬ng ph¸p miÔn dÞch phãng x¹ (RIA).

- T₃ (tri-iodothyronin) toµn phÇn: trong huyÕt thanh b×nh th­êng lµ 1,2 - 2,8nmol/l.

- T₄ (thyroxin) toµn phÇn 50 - 150nmol/l.

- FT₃ (T₃ tù do): 0,4ng/dl.

- FT₄ (T₄ tù do): 0,8 - 2,4ng/dl.

Tïy tõng phßng xÐt nghiÖm, c¸c trÞ sè cã thÓ kh¸c nhau: c¸c xÐt nghiÖm hormon tuyÕn gi¸p t¨ng trong c­êng chøc n¨ng tuyÕn gi¸p vµ gi¶m trong suy chøc n¨ng tuyÕn gi¸p.

+ §o ®é tËp trung ¹³¹I t¹i tuyÕn gi¸p: lµ mét nghiÖm ph¸p ®Ó th¨m dß chøc n¨ng tuyÕn gi¸p.

§å thÞ 1. §å thÞ tËp trung ¹³¹I ë ng­êi b×nh th­êng vµ bÖnh nh©n tuyÕn gi¸p.

- Cho bÖnh nh©n uèng 2 - 10 microCuri ¹³¹I (tr­íc khi lµm xÐt nghiÖm ph¶i ngõng c¸c thuèc cã chøa iod tr­íc ®ã mét th¸ng), sau ®ã ®o ®é tËp trung iod t¹i tuyÕn gi¸p vµo c¸c thêi ®iÓm 2h, 6h vµ 24h.

- KÕt qu¶:

. B×nh th­êng chØ sè hÊp thu ë c¸c thêi ®iÓm: 2^h = 15%; - 6^h = 25%; - 24^h = 40%.

. BÖnh lý:

§é tËp trung ¹³¹I t¨ng trong: c­êng chøc n¨ng tuyÕn gi¸p, b­íu gi¸p h¸o iod.

Gi¶m trong suy gi¸p, ®ang ®iÒu trÞ c¸c thuèc kh¸ng gi¸p.

+ §¸nh gi¸ kÕt qu¶ cña ®å thÞ:

- Trong c­êng gi¸p:

§å thÞ 2.

§å thÞ tËp trung ¹³¹I ë bÖnh nh©n c­êng chøc n¨ng tuyÕn gi¸p .

. D¹ng thø 1: ®å thÞ lªn nhanh trong nh÷ng giê ®Çu vµ vÉn gi÷ ë møc cao (th­êng gÆp ë nh÷ng bÖnh nh©n míi bÞ bÖnh), dù tr÷ kÝch tè cßn nhiÒu.

. D¹ng thø 2: ®å thÞ lªn cao trong nh÷ng giê ®Çu, sau ®ã gi¶m nhanh vµ t¹o thµnh gãc tho¸t, d¹ng nµy th­êng gÆp ë nh÷ng bÖnh nh©n Basedow nÆng, vai trß hormon tuyÕn gi¸p ®· c¹n. ¹³¹I vµo tuyÕn nhiÒu, ®­îc sö dông ®Ó tæng hîp kÝch tè ngay vµ ®­a nhanh vµo m¸u.

- Trong suy gi¸p: ®å thÞ lu«n ë møc thÊp h¬n b×nh th­êng.

§å thÞ 3. §å thÞ tËp trung ¹³¹I ë bÖnh nh©n suy chøc n¨ng tuyÕn gi¸p

+ X¹ h×nh tuyÕn gi¸p (ghi h×nh nhÊp nh¸y).

Lµ ph­¬ng ph¸p cã gi¸ trÞ trong chÈn ®o¸n bÖnh tuyÕn gi¸p. Ngay tõ n¨m 1952, H.Allen vµ W.Grodwin lµ nh÷ng ng­êi ®Çu tiªn dïng ®ång vÞ phãng x¹ ®Ó ghi h×nh tuyÕn gi¸p. Nã kh«ng nh÷ng chØ lµ ph­¬ng ph¸p chÈn ®o¸n h×nh ¶nh ®¬n thuÇn vÒ h×nh th¸i mµ cßn gióp ta hiÓu ®­îc chøc n¨ng vµ mét sè biÕn ®æi bÖnh lý kh¸c.

§Ó ghi h×nh tuyÕn gi¸p, ng­êi ta dùa trªn kh¶ n¨ng b¾t iod víi nång ®é cao vµ gi÷ l©u dµi trong tuyÕn nªn cã thÓ ghi ®­îc h×nh thÓ tuyÕn gi¸p khi ®­a vµo c¬ thÓ mét l­îng iod phãng x¹ ¹³¹I. Ngoµi ra, tuyÕn gi¸p cã kh¶ n¨ng b¾t vµ c« ®Æc ion pertechnetat (TcD4).

- Dïng ¹³¹I hoÆc technetium-99m (99^mTc).

­u ®iÓm cña 99^mTc cã liÒu hÊp thu thÊp vµ chÊt l­îng ghi h×nh tèt h¬n ¹³¹I nh­ng kh«ng thÓ thay thÕ hoµn toµn ¹³¹I, nhÊt lµ trong ung th­ tuyÕn gi¸p vµ tuyÕn gi¸p n»m l¹c chç.

- KÕt qu¶:

. B×nh th­êng: tuyÕn gi¸p cã h×nh con b­ím, b¾t ho¹t tÝnh phãng x¹ ®ång ®Òu c¶ 2 bªn, cã thÓ thÊy thïy ph¶i lín h¬n tr¸i, diÖn tÝch < 20 cm².

. BÖnh lý:

Trong c­êng gi¸p: tuyÕn gi¸p ph× ®¹i, biÕn d¹ng mét hoÆc 2 thïy, kh¶ n¨ng b¾t ho¹t tÝnh phãng x¹ cao.

Nh©n “nãng”: phãng x¹ tËp trung nhiÒu h¬n, th­êng gÆp trong adenoma.

Nh©n “l¹nh”: tËp trung ¹³¹I Ýt h¬n, hay gÆp trong carcinoma.

Nh©n “®éc”: trªn h×nh chØ thÊy mét nh©n víi ho¹t tÝnh phãng x¹ cao bÊt th­êng.

- Suy chøc n¨ng tuyÕn gi¸p: ho¹t tÝnh phãng x¹ gi¶m râ rÖt hoÆc tuyÕn gi¸p nhá.

H×nh 15. TuyÕn gi¸p b×nh th­êng H×nh 16. TuyÕn gi¸p b×nh th­êng

ghi h×nh víi Tc-99m ghi h×nh víi ¹³¹I

H×nh 17. TuyÕn gi¸p ph× ®¹i ë bÖnh nh©n Basedow.

H×nh 18. B­íu tuyÕn gi¸p ®a nh©n ph× ®¹i.

H×nh 19. Nh©n ®éc (tù trÞ) ë thïy tr¸i. H×nh 20. Nh©n ®éc (tù trÞ) ghi h×nh víi Tc-99m.

H×nh 21. Nh©n n«ng ë cùc trªn thïy ph¶i H×nh 22. Nh©n l¹nh thïy ph¶i.

ghi h×nh víi ¹²¹I

H×nh 23. TuyÕn gi¸p l¹c chç (A: th¼ng; B: nghiªng).

+ NghiÖm ph¸p Werner (nghiÖm ph¸p øc chÕ).

B×nh th­êng: tuyÕn gi¸p ho¹t ®éng d­íi sù kÝch thÝch cña TSH (hormon tuyÕn yªn). Khi nång ®é T₃, T₄ cña tuyÕn gi¸p gi¶m sÏ kÝch thÝch tuyÕn yªn t¨ng tiÕt TSH ng­îc l¹i

- Trong c­êng chøc n¨ng tuyÕn gi¸p: tæ chøc tuyÕn gi¸p kh«ng chÞu sù chi phèi bëi TSH cña tuyÕn yªn mµ bëi mét sè globulin miÔn dÞch.

Khi cho bÖnh nh©n uèng hormon gi¸p (T₃) ®Ó n©ng nång ®é trong m¸u vÉn kh«ng lµm gi¶m ®­îc ho¹t ®éng chøc n¨ng cña tuyÕn gi¸p.

- C¸ch lµm: ®o ®é tËp trung ¹³¹I tr­íc khi uèng T₃ (lÇn 1).

Sau ®ã cho uèng 100 g T3 vµ ®o l¹i T3 (lÇn 2).

- KÕt qu¶: chØ sè h·m (CSH) ®­îc tÝnh nh­ sau:

§é TT 131I lÇn 1 - §é TT lÇn 2 CSH = ------------------------------------ (%) §TT lÇn 1