IV. Giai đoạn Lenin trong sự phát triển của triết học mácxít

IV. Giai đoạn Lenin trong sự phát triển của triết học mácxít

Xét từ bình diện kinh tế, chính trị, xã hội, triết học Mác ra đời vào những năm 40 của thế kỷ XIX, khi chủ nghĩa tư bản đang ở thời kỳ phát triển ổn định - thời kỳ cạnh tranh tự do. Cuộc cách mạng khoa học - kỹ thuật đã thúc đẩy nhịp độ phát triển của xã hội, tạo nên những biến đổi căn bản trong lực lượng sản xuất. Các nhà tư tưởng tư sản tuyên bố rằng cách mạng xã hội không còn cần thiết, thay vào đó là đẩy mạnh những cải cách mang tính cách mạng trong kinh tế, khoa học, văn hóa, củng cố nhà nước pháp quyền tư sản và hệ tư tưởng của nó. Tuy nhiên, cũng như bất kỳ một xã hội có các giai cấp đối kháng nào, xã hội tư sản đến lượt mình lại đối mặt với những mâu thuẫn nội tại, mà việc giải quyết chúng đòi hỏi một lực lượng xã hội đại diện cho xu thế phát triển tiến bộ của lịch sử. Cuộc đấu tranh của giai cấp vô sản chống lại sự áp bức tư sản trở nên tất yếu, mở ra triển vọng cải tạo xã hội hiện tồn bằng sức mạnh của quần chúng nhân dân rộng rãi, liên minh với giai cấp tiên phong ấy. Là dự báo khoa học về tương lai của nhân loại, dựa trên sự phân tích các chất liệu sống động của thời đại tư bản, rút ra các quy luật khách quan của tiến trình lịch sử - xã hội, chủ nghĩa Mác cần được tiếp tục bổ sung, điều chỉnh, hoàn thiện trong những điều kiện lịch sử khác. Trên thực tế ngay từ những năm 80 của thế kỷ XIX, khi thay Mác gánh vác công việc tổ chức và lãnh đạo phong trào công nhân, Ăngghen đã tiên đoán về khả năng đổi mới một số luận điểm của chủ nghĩa Mác, nhận thức lại con đường và phương thức tiến hành cách mạng vô sản, như hai ông từng nêu ra trong “Tuyên ngôn của Đảng cộng sản”, đào sâu hơn nữa các vấn đề của phép biện chứng và lý luận nhận thức. Ăngghen cũng phê phán cả chủ nghĩa giáo điều (dogmatism) lẫn chủ nghĩa xét lại (revisionism) trong phong trào công nhân như hai thái cực của sự xa rời chủ nghĩa Mác. Đặc điểm nổi bật của chủ nghĩa giáo điều là tinh trừu tượng, phi lịch sử và gắn liền với phương pháp tư duy siêu hình. Chủ nghĩa giáo điều xem các nguyên lý đã được xác lập là nhữn chân lý tuyệt đỉnh, bất biến, luôn luôn phù hợp với mọi điều kiện, không cần bất kỳ sự phát triển nào. Chủ nghĩa xét lại, xuất hiện trong phong trào công nhân từ những năm 50 - 60 cả thế kỷ XIX, đòi hỏi “xét lại” cơ sở kinh tế, chính trị và triết học của chủ nghĩa Mác, bác bỏ hàng loạt luận điểm nền tảng của nó. Hoạt động của Ăngghen góp phần phổ biến một cách sâu rộng chủ nghĩa Mác vào nhiều nước châu Au và cả bên ngoài châu Au. Khi chủ nghĩa Mác được truyền bà vào nước Nga, nó được những người dân chủ - xã hội Nga làm sâu sắc thêm bằng thực tiễn cách mạng Nga và phong trào dân tộc của các nước thuộc địa. .

Cuối thế kỷ XIX - đầu thế kỷ XX chủ nghĩa tư bản từ giai đoạn cạnh tranh tự do chuyển sang giai đoạn độc quyền với những thay đổi trong hoạt động kinh tế và tổ chức quản lý, quá trình tập trung sản xuất. Sự xuất hiện các tập tư bản xuyên quốc gia, đa quốc gia tạo ra khả năng hình thành hệ thống kinh tế thế giới mới. Tính chất đế quốc và tính chất phát triển không đồng đều của chủ nghĩa tư bản giai đoạn này thể hiện ở những cuộc chiến tranh giành quyền bá chủ thế giới ngày càng quyết liệt về mức độ, mở rộng về quy mô. Mâu thuẫn giữa các cường quốc tư bản “trẻ” (Đức, Nhật…) và các nước phát triển sớm hơn, có một khu vực thuộc địa rộng lớn, đã đưa đến chiến tranh thế giới, biến hàng triệu người lao động, cả ở “chính quốc” lẫn ở thuộc địa, thành nạn nhân của nó. Giời đây cuộc đấu tranh cải tạo xã hội gắn liền với cuộc đấu tranh giải phóng của các dân tộc thuộc địa; đặc điểm này khiến cho khả năng cách mạng (của giai đoạn Mác - Ăngghen) chuyển thành hiện thực cách mạng trong phạm vi lớn, lôi cuốn nhiều nước, nhiều dân tộc, nhiều lực lượng xã hội tham gia. Bức tranh lịch sử mới đã được xác lập, cần có những lý giải khác với trước đây.

Cùng với những chuyển biến kinh tế, chính trị, xã hội, trong khoa học và triết học thời kỳ này cũng diễn ra những thay đổi bước ngoặt.

Khoa học từ nửa sau thế kỷ XIX trở đi phát triển như vũ bão, những thành tựu của khoa học không chỉ giải phóng sức lao động, mà còn thay đổi cả phương thức tư duy của con người. . Tuy nhiên những khám phá trong khoa học tự nhiên, nhất là trong vật lý học lại kéo theo các biểu hiện khủng hoảng về thế giới quan, nghĩa là chúng phá vỡ những quan niệm lỗi thời, song những quan niệm phù hợp chưa kịp xuất hiện ngay trong đầu các nhà khoa học - chủ thể của những phát minh.

+ Sự bùng nổ hàng loạt học thuyết triết học phi cổ điển - hiện đại phương Tây với những nhãn mác khác nhau, từ khuynh hướng phi duy lý đến khuynh hướng duy lý khoa học, từ chủ nghĩa thực dụng đến chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán, từ những mầm mống của chủ nghĩa hiện sinh đến thuyết Freud…

+ Tính chất phức tạp của bức tranh triết học phản ánh những diễn biến của đời sống chính trị - xã hội ở lằn ranh giữa hai thế kỷ. Chủ nghĩa phiêu lưu không tưởng đan xen với chủ nghĩa thần bí và chủ nghĩa bi quan lich sử; chúng cần được phê phán và khắc phục từng bước trên cơ sở thế giới quan và phương pháp luận của triết hoc duy vật biện chứng.

Lenin và những người đồng chí của ông một mặt kiên trì các luận điểm nền tảng của chủ nghĩa Marx, mặt khác phát triển, bổ sung và điều chỉnh một số nội dung của nó cho phù hợp với điều kiện lịch sử thế kỷ XX, trước hết là điều kiện lịch sử nước Nga.

Nội dung chủ yếu là chống phái dân túy và những đồng minh của nó, vạch ra những sai lầm về thế giới quan và phương pháp luận của chủ nghĩa vô chính phủ, chủ nghĩa cộng sản nông dân, chủ nghĩa duy kinh tế, chủ nghĩa Marx hợp pháp, từ đó tiếp tục phát triển những luận điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng về tự nhiên lẫn xã hội. Một số tác phẩm tiêu biểu thời kỳ này: Những “người bạn dân” là thế nào và họ đấu tranh chống những người dân chủ - xã hội ra sao ? (1894), Chúng ta từ bỏ di sản nào ?(1897),Làm gì ? (1902)…

+Sau thất bại của cách mạng 1905 - 1907 tình hinh nươc Nga trở nên phức tạp. Sự thoái trào của cách mạng và sự trỗi dậy của các lực lượng phản động và cơ hội là hai vấn đề nổi bật nhất. Năm 1914 chiến tranh thế giới lần thứ nhất nổ ra. Cuộc chiến tranh góp phần làm cho nươc Nga, khâu yếu nhất của chủ nghĩa tư bản trở nên kiệt quệ. Những mâu thuẫn không thể dung hòa được giữa các lưc lượng xã hội đã làm dấy lên cao trào cách mạng mới của quần chúng nhân dân dưới sự lãnh đạo của Đảng Bônsêvích. Cách mạng tháng Mười nổ ra và thành công vào ngày 7/11/1917.

+Một số tác phẩm chủ yếu: Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán (viết 1908, xuất bản 1909); Bút ký triết học (tập ghi chép trong khoảng thời gian từ 1914 - 1916); Chủ nghĩa đế quốc với tính cách là giai đoạn tột cùng của chủ nghĩa tư bản (19160; Nhà nước và cách mạng (1917)…

c) Sau cách mạng tháng Mười

Lenin tiếp tục phát triển chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, chú trọng nhiều đến biện chứng của sự phát triển xã hội. Sau khi đưa ra NEP (chính sách kinh tế mới) nước Nga hứa hẹn những bước phát triển phù hợp với điều kiện của mình và bối cẢnh chung của thế giới. Lenin tuyên rằng “toàn bộ quan niệm của chúng ta về chủ nghĩa xã hội đã thay đổi về căn bản”. Một số tác phẩm tiêu biểu: Bệnh ấu trĩ “tả khuynh” trong phong trào cộng sản (1920), Về chính sách kinh tế mới (1921), Về tác dụng của chủ nghĩa duy vật chiến đấu (1922) …

Triết học Marx - Lenin là một hệ thống mở, cần được tiếp tục bổ sung, phát triển theo tinh thần kế thừa và cả “lọc bỏ” biện chứng. Mọi ý đồ tầm thường hóa triết học Marx - Lenin bằng sự phân tích một chiều, mang nặng tính giáo huấn, là trái với con đường biện chứng vốn có của nó.

V. Những vấn đề của triết học Mác - Lênin sau Lênin; triết học Mác - Lênin với tính cách là hệ thống mở

1. Những vấn đề của triết học Mác - Lênin sau Lênin

2. Triết học Mác - Lênin là một hệ thống mở

Để hiểu tính mở của triết học Mác - Lênin, chủ nghĩa Mác - Lênin nói chung cần tính đến: 1) bản chất của bước ngoặt cách mạng do Mác và Ăngghen thực hiện, sự đối lập có tính nguyên tắc giữa phép biện chứng của Mác và phép biện chứng duy tâm Hêghen, sự đối lập giữa chủ nghĩa duy vật triệt để và hình thức cũ của chủ nghĩa duy vật; 2) quan điểm của các nhà sáng lập chủ nghĩa Mác về sự cần thiết bổ sung, phát triển chủ nghĩa Mác trong những điều kiện lịch sử cụ thể, trong từng quốc gia, khu vực khác nhau; 3) thực tiễn vận dụng chủ nghĩa Mác - Lênin, những bài học kinh nghiệm từ quá trình đó. Một trong những bài học xương máu là sự khủng hoảng và sụp đổ mô hình chủ nghĩa xã hội Liên Xô và Đông Âu.

Sự nghiệp đổi mới, quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước trong bối cẢnh toàn cầu hóa và hội nhập đặt ra hàng loạt vấn đề về nhận thức, trong đó có cả việc đánh giá các sai lầm lý luận trong quá khứ, rút ra những bài học cho hiện tại và tương lai. Nhìn lại chủ nghĩa giáo điều - một trong những tác nhân đưa đến sự khủng hoảng lý luận của chủ nghĩa xã hội tại Liên Xô và Việt Nam những nâm 80 của thế kỷ XX - có thể thấy rằng khi nào giá trị khoa học của một học thuyết bị biến thành tín điều, thành thứ chân lý tuyệt đỉnh, không cần đến sự thẩm định và sự phản biện của cuộc sống, không cần tiếp tục được bổ sung, phát triển sáng tạo, cụ thể hóa trên mẢnh đất trần tục, hiện thực, thì khi ấy tính định hướng, tính gợi mỡ của nó biến thành tính giáo huấn thuần túy, một chiều, và, nếu học thuyết - tín điều đó trở thành lý luận nền tảng, chính thống, thì sự tác động của nó đến sinh mệnh chính trị của cả một dân tộc, một chế độ xã hội là khó tránh khỏi, để lại hậu quả cho nhiều thế hệ, nhất là khi nó đi vào lối sống, tác phong công việc, đóng vai trò nhửng chuẩn mực, những giá trị không thể bác bỏ. Vậy thực chất chủ nghĩa giáo điều là gì? Đâu là cội nguồn lịch sử của nó? Có hay không hiện tượng “chủ nghĩa giáo điều mới”, hay những biến tướng của chủ nghĩa giáo điều trong nhận thức va hoạt động thực tiễn hiện nay?

V. I. Lênin và Hồ Chí Minh là mẩu mực của sự vận dụng và phát triển sáng tạo chủ nghĩa Mác vào điều kiện cụ thể của mỗi nước. Đối với Lênin, bảo vệ các nguyên lý của chủ nghĩa Mác và biến nó thành thứ đức tin không tuyên bố là hai sự việc hoàn toàn đối lập nhau. Bảo vệ chủ nghĩa Mác, Lênin phê phán “phuơơng án Nga” của chủ nghĩa xã hội do phái Dân tuý thực hiện, vì theo ông, phương án đó đã không xem xét một cách khách quan, khoa học sự phát triển của các hình thái kinh tế - xã hội, không nhận thức đúng đắn mối quan hệ biện chứng giữa cái phổ biến và cái đặc thù, giữa tính thống nhất và tính đa dạng trong sự vận động xã hội ở bình diện toàn cầu và dân tộc, quốc gia. Chống lại những toan tính tầm thường hóa chủ nghĩa Mác, Lênin chỉ ra hiểm hoạ của việc biến chủ nghĩa Mác thành thứ tôn giáo đặc biệt, mà ở đó những người cộng sản đóng vai những linh mục đỏ, còn học thuyết mácxít thì được soạn lại thành những mệnh đề mang tính giáo huấn, như những lời thiêng trong Kinh Thánh. Ở đêm trước của Cách mạng tháng Mười năm 1917 Lênin và những đồng chí của ông đấu tranh không khoan nhượng chống cả chủ nghĩa cơ hội, chủ nghĩa cải lương lẫn những biểu hiện của chủ nghĩa giáo điều, những toan tính áp đặt mô hình của phong trào công nhân Tây Au vào nước Nga, Tây Au hoá cách mạng Nga, hay vận dụng rập khuôn, máy móc các nguyên lý của chủ nghĩa Mác vào các nước, bỏ qua những điều kiện lịch sử cụ thể. . Lênin nhấn mạnh:”Chúng ta không hề coi lý luận của Mác như là một cái gì đã xong xuôi hẳn và bất khả xâm phạm; trái lại, chúng ta tin rằng lý luận đó chỉ đặt nền móng cho môn khoa học mà những người xã hội chủ nghĩa cần phải phát triển hơn nữa về mọi mặt, nếu họ không muốn trở thành lạc hậu so với cuộc sống… Lý luận của C. Mác chỉ đề ra những nguyên lý chỉ đạo chung, còn việc áp dụng những nguyên lý ấy thì, xét riêng từng nơi, ở Anh không giống ở Pháp, ở Pháp không giống ở Đức, ở Đức không giống ở Nga” (V. I. Lênin: Toàn tập, t. 4. Nxb Tiến bộ, Mátxcơva, 1974, tiếng Việt 9, 232).

Thắng lợi của nhân dân Việt Nam trong Cách mạng tháng Tám năm 1945 và hai cuộc kháng chiến chống ngoại xâm dưới sự lãnh đạo của Đẳng Cộng sản Việt Nam cũng là kết quả tất yếu của sự vận dụng sáng tạo và sự phát triển chủ nghĩa Mác, sự nhận thức đúng đắn biện chứng cái phổ biến và cái đặc thù. Ngay từ những năm 20, chỉ sau một thời gian ngắn đi từ chủ nghĩa yêu nước đến chủ nghĩa cộng sản, Nguyễn Ai Quốc, lúc ấy hoạt động trong Quốc tế Cộng sản, đã nhận ra và phê phán những biểu hiện của sự rập khuôn máy móc, của tính hình thức trong việc vận dụng chủ nghĩa Mác vào các nước phương Đông, trong đó có Việt Nam. Người đòi hỏi “bổ sung cơ sở lịch sử của chủ nghĩa Mác bằng dân tộc học phương Đông”, nghĩa là bằng sự hiểu biết về truyền thống văn hóa, lối sống, tính cách, tâm lý, bản sắc của người phương Đông, cụ thể hóa và cải biến những luận điểm có tính định hướng chung thành hệ thống lý luận thích hợp cho từng nước. Người khẳng định:”Dù sao thì cũng không thể cấm bổ sung “cơ sở lịch sử” của chủ nghĩa Mác bằng cách đưa thêm vào đó nhữn tư liệu mà Mác ở thời mình không thể có được.

Mác đã xây dựng học thuyết của mình trên một triết lý nhất định của lịch sử, nhưng lịch sử nào? Lịch sử châu Au. Mà châu Au là gì? Đó chưa thể là toàn thể nhân loại” (Hồ Chí Minh: Toàn tập, t. 1. Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2000. 12, 465).

Đối với những nhà mácxít sự linh hoạt là yếu tố đảm bảo thành công trong phong trào cách mạng. Linh hoạt nắm bắt thời cơ, linh hoạt thay đổi sách lược trong những thời điểm mang tính bước ngoặt, linh hoạt trong việc hoạch định đường lối phát triển của đất nước - tất cả những quyết sách chính trị đều dựa trên sự hiểu biết sự vật và tiên liệu những chuyển biến tiếp theo của chúng. Lúc sinh thời Lênin không dưới một lần thay đổi sách lược cách mạng, và mỗi sự thay đổi đều đem đến thành công. Thứ nhất, sách lược biến chiến tranh đế quốc thành nội chiến cách mạng đã tạo nên bước ngoặt quan trọng trong phong trào đấu tranh lật đổ nền quân chủ, tạo tiền đề cho cách mạng tháng Mười. Thứ hai, NEP (Chính sách kinh tế mới) là sự thay thế kịp thời chính sách Cộng sản thời chiến, mở rộng hơn không gian cho quá trình dân chủ hóa đời sống xã hội trong bối cẢnh sau nội chiến và chống can thiệp từ bên ngoài. Thứ ba, di chúc chính trị của Lênin về sự cần thiết thay đổi quan niệm về chủ nghĩa xã hội, nhằm làm cho nước Nga trở thành “một nước có văn hóa”, hiểu theo nghĩa rộng của từ đó. Vào năm 1923, Lênin chỉ mới đặt vấn đề về nhận thức lại chủ nghĩa xã hội; ông chưa kịp thực hiện nó, mà kỳ vọng vào các thế hệ sau. Tính linh hoạt đã được Lênin đúc kết thành nguyên tắc:”Điều cơ bản trong chủ nghĩa Mác là biện chứng cách mạng. Thực hiện cách mạng là phép biện chứng, thể hiện ở sự linh hoạt” (V. I. Lênin: Toàn tập, t. 45. Nxb Tiến bộ, Mátxcơva, 1978, tiếng Việt 10, 430).

Như vậy, xét quá trình hình thành và phát triển của chủ nghĩa Mác, từ khi Mác và Ăngghen thực hiện bước ngoặt cách mạng trong lịch sử tư tưởng nhân loại, đến khi chủ nghĩa Mác được kế thừa và vận dụng vào điều kiện cụ thể của cách mạng Việt Nam, có thể khẳng định rằng chủ nghĩa Mác là một hệ thống mở. Tính mở này được chứng minh không chỉ bằng những suy luận thuần túy lý thuyết, mà thông qua hoạt động thực tiễn của quần chúng nhân dân dưới sự lãnh đạo của Đảng cộng sản, không chỉ bằng những lời biện minh theo quan điểm “chính thống”, mà được chính những nhà Mác học phương Tây, những người không đứng trên lập trường của chủ nghĩa Mác, thừa nhận và đánh giá cao. Chủ nghĩa Mác, mà phép biện chứng là linh hồn sống động của nó, về thực chất không chấp nhận chủ nghĩa giáo điều dưới bất kỳ hình thức nào.

Thế nhưng tại sao chủ nghĩa giáo điều xuất hiện và trong một thời gian dài chi phối đời sống chính trị - xã hội tại các nước theo mô hình chủ nghĩa xã hội Liên Xô, trong đó có Việt Nam? Cần xem xét chủ nghĩa giáo điều, đặc biệt là chủ nghĩa giáo điều chính trị, như một hiện tượng tất yếu, gắn với những điều kiện lịch sử, với trình độ nhận thức, với những tác động mang tính dây chuyền từ bên ngoài, và với cả yếu tố tâm lý nữa, từ đó rút ra những bài học bổ ích cho sự nghiệp đổi mới đất nước trong thế giới đầy biến động hiện nay.

Chủ nghĩa giáo điều và sự sụp đổ của mô hình chủ nghĩa xã hội cửa quyền, quan liêu, bao cấp

Thuật ngữ “chủ nghĩa giáo điều” (dogmatism, xuất phát từ tiếng Hy Lạp - dogma, nghĩa là kiến giải, học thuyết, lời dạy, phán quyết v. v…) dùng để chỉ một kiểu tư duy phản lịch sử, phản biện chứng, sơ đồ hoá một cách cứng nhắc, mà ở đó sự phân tích và đánh giá các vấn đề lý luận và thực tiễn đã không tính đến những diễn biến hiện thực cụ thể, bối cẢnh không gian và thời gian, do đó rơi vào phương pháp luận siêu hình, chủ nghĩa duy tâm, duy ý chí và tín ngưỡng luận. Ở phương diện triết học thuật ngữ “chủ nghĩa giáo điều” do các nhà sáng lập chủ nghĩa hoài nghi tại Hy Lạp cổ đại là Pirôn (Pyrrhon) và Dênông (Zenon) đưa ra. Họ chủ trương “treo lửng phán quyết”, phủ nhận khả năng của tri thức chân lý, đặt tất cả các vấn đề đã được thừa nhận phổ biến vào sự hoài nghi, kết án tất cả những nhà triết học thiết lập các mệnh đề và các kết luận khái quát về bản chất sự vật. Sự ra đời của chủ nghĩa hoài nghi vào thời kỳ Hy Lạp hóa là biểu hiện phản ứng cực đoan trước tình trạng khủng hoảng giá trị, hay khủng hoảng lòng tin của con người đối với trật tự xã hội hiện tồn, sự bất lực của tri thức khoa học trong việc lý giải thực trạng đó, và tìm kiếm lối thoát cho cá nhân. Song, khác với chủ nghĩa hoài nghi, tinh thần hoài nghi lại là yếu tố cần thiết nhằm chống lại chủ nghĩa giáo điều, mở đường cho khám phá khoa học. Điển hình cho tinh thần này là hoài nghi luận xã hội trong tư tưởng nhân văn Phục hưng (hoài nghi các tín điều thần học về mục đích cuộc sống, cũng như hình thức tri thức trung cổ, tức chủ nghĩa kinh viện) và Cận đại Tây Au (hoài nghi, đi tới phủ nhận các hệ thống và phương pháp lỗi thời, xây dựng hệ thống và phương pháp nghiên cứu mới, kích thích năng lực trí tuệ của con người). Điều đó có nghĩa là do nhu cầu nhận thức và hoạt động thực tiễn mà trong lịch sử tư tưởng nhân loại chủ nghĩa giáo điều luôn vấp phải sự phản ứng với những mức độ khác nhau, mà một trong số đó là khuynh hướng hoài nghi (thay vì tiếp thu, chấp nhận vô điều kiện), từ hoài nghi một cách cực đoan (chủ nghĩa hoài nghi) đến hoài nghi trên cơ sở khoa học. Theo Hêghen (Hegel), chủ nghĩa giáo điều và phương pháp tư duy siêu hình có mối liên hệ mật thiết với nhau. Chủ nghĩa giáo điều tiếp thu một cách thụ động, máy móc những nguyên lý sẵn có, thần thánh hóa chúng, biến chung thành những tín điều, chỉ cần học thuộc và vận dụng. Các cuộc tranh luận có thể diễn ra, nhưng không vì mục đích tìm kiếm chân lý mới, mà chẳng qua là nhằm chứng minh cho chân lý đã có sẵn, đã được xác định là chính thống duy nhất!

Cơ sở nhận thức luận của chủ nghĩa giáo điều là thái độ một chiều đối với chân lý, biến tất cả các yếu tố hàm chứa trong nó thành cái tuyệt đối, siêu việt, không chịu sự quy định của những điều kiện không - thời gian lịch sử, xem nhẹ tính tương đối. Vì thế chủ nghĩa giáo điều không tránh khỏi căn bệnh chủ quan, võ đoán và sự áp đặt trong đánh giá sự vật. Ở phương diện tâm lý, chủ nghĩa giáo điều hình thành là do sự sùng bái mù quáng các tư tưởng, học thuyết, các phương pháp nhận thức và hoạt động thực tiễn, được xác lập một lần, trong những điều kiện lịch sử nhất định. Sự sùng bái đó một khi trở thành thói quen, lối sống, chuẩn mực và định hướng đối với cá nhân thì thật khó từ bỏ. Cội nguồn xã hội của chủ nghĩa giáo điều gắn liền với nhu cầu của một giai cấp, tầng lớp, cá nhân duy trì và củng cố lập trường, quan điểm, cũng như vị thế của mình. Chủ nghĩa giáo điều xuất hiện khi một lực lượng xã hội vì mục đích “bảo vệ các nguyên lý” đã không chấp nhận sự phản biện của xã hội, triệt tiêu tinh thần tranh luận, cắt đứt mối liên hệ với các học thuyết, trào lưu tư tưởng khác, và kết quả là lý luận tách rời thực tiễn. Trong tác phẩm “Những “người bạn dân” là thế nào và họ đấu tranh chống những người dân chủ - x4 hội ra sao?” Lênin đòi hỏi các nhà cách mạng trau dồi khả năng tư duy lý luận bằng chất liệu thực tiễn sống động, chỉ có như vậy mới tránh được chủ nghĩa giáo điều. Ông nhấn mạnh:”Không thể có chủ nghĩa giáo điều ở nơi nào mà tiêu chuẩn yối cao và duy nhất của học thuyết là sự phù hợp giữa nó với quá trình thực tế của sự phát triển kinh tế - xã hội”(V. I. Lênin: Toàn tập, t. 1. Nxb Tiến bộ, Mátxcơva, 1974, tiếng Việt 8, 383).

Chủ nghĩa giáo điều, do chỗ bất chấp sự phát triển xã hội, bám lấy hàng loạt nguyên lý cũ xưa, nên không còn cách nào khác là dựa vào những mệnh đề trừu tượng - siêu hình, tức những chân lý sáo rỗng bất biến; càng trừu tượng - siêu hình thì càng tránh được sự đánh giá và phê phán khách quan, thông qua chất liệu do thực tiễn đem đến.

Quá trình đổi mới về thực chất đã đặt đất nước trước tình thế hai chọn một - tồn tại, phát triển hay là chết. Để vượt qua chủ nghĩa giáo điều đòi hỏi bản lĩnh chính trị, sự dũng cảm, táo bạo, chấp nhận cả phương pháp “thử - sai”, nghĩa là chấp nhận những tìm tòi, thể nghiệm, những bài học xương máu, kết hợp với sự nhạy bén khoa học, kịp thời đề ra những chủ trương đúng đắn, mang tính liệu pháp đối với con đường phát triển của dân tộc Sự sụp đổ mô hình chủ nghĩa xã hội Liên Xô cho thấy, chủ nghĩa giáo điều, máy móc, sự theo đuổi “một cách thiếu văn hóa” (diễn đạt của Lênin) mô hình duy nhất của chủ nghĩa xã hội, bất chấp điều kiện cụ thể và truyền thống của mỗi nước, mỗi dân tộc, đã làm nghèo nhận thức về chủ nghĩa xã hội, sa vào phương pháp siêu hình trong việc giải quyết các vấn đề thực tiễn. Bên cạnh đó bài học lịch sử được rút ra từ hiện tượng Liên Xô là: đổi mới chủ nghĩa xã hội mà từ bỏ vai trò lãnh đạo của Đảng cộng sản đồng nghĩa với việc đánh mất chủ nghĩa xã hội theo quan điểm mácxít; ngược lại, tự khoác tấm áo của chủ nghĩa xã hội lên một cơ thể chưa trưởng thành, chưa tương xứng với cái “danh” ấy, là biểu hiện của chủ nghĩa chủ quan, duy ý chí. Cả hai thái cực này đều đáng phê phán như nhau, bởi lẽ chúng tạo ra tâm lý hụt hẫng lẫn thất vọng, gây nên cảm giác bị lừa dối ở quần chúng nhân dân. Dân trí càng cao, người ta càng không thể chấp nhận thứ chủ nghĩa chủ quan ấy trong đời sống xã hội. Thực tế cho thấy, từ khi đa nguyên chính trị được khởi xướng, biến Đảng cộng sản thành “thiết chế chính trị” trong hệ thống dân chủ đại nghị của cái gọi là chủ nghĩa xã hội nhân đạo, dân chủ, quá trình khủng hoảng của chủ nghĩa xã hội hiện thực diễn ra nhanh hơn, đưa đến sự tan rã Liên bang Xôviết chỉ sau gần ba năm. Tên gọi “chủ nghĩa xã hội nhân đạo, dân chủ” tại Đại hội Đảng cộng sản Liên Xô lần thứ XXVIII vẫn chỉ là “mục tiêu vận động”, “lựa chọn con đường”; nó chưa kịp ra đời, mặc dù, nghịch lý thay, năm 1936 chủ nghĩa xã hội đã được Xtalin tuyên bố là “thắng lợi” tại Liên Xô, năm 1961 (Đại hội XXII) được Khrútxốp tuyên bố là “chiến thắng hoàn toàn và triệt để”, đi đến xây dựng cơ sở vật chất cho chủ nghĩa cộng sản, những năm 70 - Brêgiơnép với “chủ nghĩa xã hội phát triển”, hay “chủ nghĩa xã hội chín muồi”!

Để sự nghiệp đổi mới tiếp tục tiến lên rất cần những đột phá trong lĩnh vực tư duy lý luận, khuyến khích tinh thần hoài nghi, phê phán, xác lập cơ chế phản biện xã hội đối với các chủ trương, chính sách, đường lối của Đảng và Nhà nước, xoá dần những vùng cấm không đáng có, chấm dứt tình trạng “bao sân” về lý luận như hiện nay, ngăn chặn những biểu hiện giáo điều lẫn không tưởng chính trị, căn bệnh cố chấp, áp đặt, lẫn chủ nghĩa phiêu lưu chính trị, không chỉ chống “diễn biến hòa bình”, mà cần cẢnh giác đối với “tự diễn biến hòa bình” dưới những biến thái tinh vi.

Thiết nghĩ, chủ nghĩa giáo điều, bảo thủ, nhưng lại đóng vai “kiên định lập trường”, đóng vai “trung thành với những nguyên lý”, ngày càng dễ nhận biết do trình độ nhận thức của nhân dân không ngừng được nâng cao trong một thế giới mở như hiện nay. Chủ nghĩa giáo điều, chủ nghĩa bảo thủ và chủ nghĩa duy tâm chính trị cũng là biểu hiện của chệch hướng, của tự diễn biến hòa bình về mặt lý luận, bởi lẽ chúng đã xa rời linh hồn sống của chủ nghĩa Mác - phép biện chứng duy vật. Đề cập đến công tác tư tưởng trong giai đoạn hiện nay, Đại hội Đảng lần thứ X vạch rõ:”Tiếp tục đổi mới tư duy, tăng cường tổng kết thực tiễn, nghiên cứu lý luận, kịp thời làm sáng tỏ hơn những vấn đề bức xúc về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta…Chú trọng nâng cao tính khoa học, tính thực tiễn và sự mạnh dạn khám phá, sáng tạo trong công tác nghiên cứu khoa học, nghiên cứu lý luận” (Đảng cộng sản Việt Nam: Văn kiện đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X. Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2006 (, 284). Đó cũng là những định hướng cần thiết trong quá trình đấu tranh chống lại những biểu hiện của chủ nghĩa giáo điều trong nhận thức và hoạt động thực tiễn.