b) Những luận điểm nền tảng đầu tiên của triết học mácxít từ năm 1844 đến năm 1848

“Bản thảo kinh tế triết học năm 1844” là tập hợp các ghi chép của Mác về các vấn đề kinh tế, song vượt ra khỏi khuôn khổ của nó, để trở thành một trong những tác phẩm điển hình của Mác, đánh dầu sự kết thúc một thời kỳ và mở ra thời kỳ mới, gắn với hoạt động thực tiễn cách mạng và hoạt động lý luận của Mác. “Bản thảo kinh tế - triết học năm 1844” đề cập đến các chủ đề quen thuộc đối với kinh tế chính trị học như tiền công, lợi nhuận, tư bản, đĩa tô, nhu cầu, sở hữu, phân công lao động… song người đọc có thể nhận thấy tư tưởng triết học đan xen hoặc rút ra từ các chủ đề đó, hoặc tạo thành những trường đoạn riêng biệt. Phân tích bản chất xã hội tư sản từ những cái cụ thể và đơn giản nhất (tiền công, địa tô…), Mác đi đến một trong những nội dung cốt lõi của “Bản thảo”, đó là “lao động bị tha hóa”. Nội hàm của phạm trù này cho thấy Mác không chỉ bày tõ sự đồng cảm với thân phận của những công nhân làm thuê (vô sản), mà còn bảo vệ và bênh vực họ, đứng về phía họ trong cuộc đấu tranh vì những giá trị thực sự chân chính, con người. “Tha hóa” (Entfremdung) ở Hêghen được hiểu như khách quan hóa, “tự phân đôi”, biến mình thành cái khác, thành mặt đối lập, rồi trở về cái ban đầu trên cơ sở hoàn thiện hơn. Tự phân đôi hiểu như sự tước bỏ, đánh mất chính mình được Phoiơbắc đề cập trong quá trình phê phán Kitô giáo (tôn giáo tha hóa con người). Cũng theo ý nghĩa đó Mác phân tích sự tha hoá trong hoạt động nền tảng của con người - hoạt động lao động sáng tạo ra của cải vật chất - để vạch ra bản chất của xã hội tư sản. Trong “Bản thảo” Mác phân tích các biểu hiện của tha hóa lao động và mở rộng đến tha hóa “loài”, tức tha hoá trong đời sống con người, trong quan hệ giữa người với người. Mác chỉ ra cơ sở xã hội của tha hóa là sự chiếm hữu tư nhân đối với tư liệu sản xuất, nêu vấn đề khắc phục tha hóa bằng xóa bỏ tích cực chế độ tư hữu và bằng“hình thức chính trị”. Trong trích đoạn “Chủ nghĩa cộng sản” Mác phân biệt chủ nghĩa cộng sản bình quân, thô lỗ và chủ nghĩa cộng sản như “chủ nghĩa nhân đạo hoàn bị”, hay “chủ nghĩa tự nhiên hoàn bị”, sự “quay trở lại” bản chất con người. “Chủ nghĩa cộng sản, - Mác viết, - với tính cách là việc con người quay trở lại chính mình với tính cách là con người xã hội, nghĩa là có tính chất người - sự quay trở lại này diễn ra một cách có ý thức và có giữ lại tất cả sự phong phú của sự phát triển trước đó” (m&e, t. 42, CTQG, 2000, tr. 167).

Cũng vào khoảng thời gian đó Mác viết “Luận cương về Phoiơbắc”, trong đó đã “phát minh” ra phạm trù “praxis” (thực tiễn, practice, pratique), nghĩa là đưa vào phạm trù truyền thống này nội dung mới, hiểu “thực tiễn” không như hoạt động nói chung, mà như hoạt động mang tính vật chất, có ý nghĩa cải tạo, là tồn tại có tính lịch sử - xã hội của con người. Như vậy là từ “praktikos” trong triết học cổ đại Hy Lạp đến “praxis” trong triết học Mác vấn đề quen thuộc này đã được hiểu theo nghĩa rộng, trở thành một trongnhững nguyên tắc căn bản của chủ nghĩa Mác. Cách hiểu ấy khác với cách hiểu của Cantơ (xem thực tiễn như hoạt động nói chung, không phân biệt thực tiễn với hoạt động mang tính thực tiễn), của Hêghen (hoạt động thực tiễn được đặt trong tiến trình “tự ý thức”, sự thể hiện của tinh thần toàn thế giới), và của Phoiơbắc (chỉ chú trọng “thực tiễn” của con người ở bình diện tiêu dùng, hưởng thụ, chứ không ở bình diện thực tiễn như hoạt động vật chất, trong đó hoạt động sản xuất vật chất, xét đến cùng, đóng vai trò quyết định đối với các lĩnh vực khác). Trong tập I bộ “Tư bản” sau này Mác nhấn mạnh hoạt động thực tiễn như hoạt động giới tự nhiên và chính bản thân con người (m&ă, tt, t. 23, 1993, tr. 266), còn trong “Luận cương về Phoiơbắc” hoạt động ấy được Mác gọi là “thực tiễn cách mạng”, đồng thời đem đối lập quan điểm của mình với chủ nghĩa duy vật thế kỷ trước đã chỉ mới đặt con người đứng “trong” tự nhiên (phụ thuộc vào hoàn cẢnh), mà không thấy hình Ảnh con người “vượt lên trên” tự nhiên (xem luận cương 3). Ở bài viết cô đọng này vấn đề bản chất con người (luận cương 6) và chức năng cải tạo thế giới của triềt học (luận cương 11) cũng được nêu ra một cách sắc sảo, có ý nghĩa gợi mở đối với các nhà mácxít thời đại sau.

Tác phẩm viết chung thứ hai của Mác và Ăngghen - “Hệ tư tưởng Đức” - (1845 - 1846) là một công trình đồ sộ. Ngoài phần phê phán phái Hegel trẻ, đánh giá triết học Feuerbach, chủ nghĩa xã hội Đức, tác phẩm này lần đầu tiên đưa ra các phạm trù của quan niệm duy vật về lịch sử (chủ nghĩa duy vật lịch sử) như “lực lượng sản xuất”, “hình thức giao tiếp” (quan hệ sản xuất), “phương thức sản xuất”, “cơ sở hạ tầng”, “kiến trúc thượng tầng”… Mác và Ăngghen bước đầu phân tích nội dung cơ bản của biện chứng lực lượng sản xuất - quan hệ sản xuất (hình thức giao tiếp theo cách gọi của hai ông lúc đó), biện chứng cơ sở hạ tầng - kiến trúc thượng tầng, biện chứng tồn tại xã hội - ý thức xã hội, phân tích các hình thức sở hữu, đặt nền móng cho lý luận hình thái kinh tế - xã hội, chỉ ra các tính quy định xã hội của đời sống con người, những tính quy định ấy có ý nghĩa to lớn trong cuộc đấu tranh bảo vệ chủ nghĩa Mác, chống lại sự xuyên tạc về triết học Mác như học thuyết xem nhẹ con người, nhất là con người với tính cách một cá nhân (xem thêm Doãn Chính - Đinh Ngọc Thạch: Vấn đề triết học trong tác phẩm của C. Mác - Ph. Ăngghen, CTQG, HN, 2003, tr. 139 - 169).

“Tuyên ngôn của Đảng cộng sản” (1848) đánh dấu sự kết thúc thời kỳ hình thành chủ nghĩa Mác. Tác phẩm ra đời như một thông điệp giải phóng và định hướng lý luận đối với quần chúng nhân dân, nhất là công nhân, trong cuộc đấu tranh vì một thế giới mới. Năm 1846 Mác và Ăngghen thành lập Ủy ban thông tin cộng sản ở Bỉ, sau đó ở Anh, Pháp, Đức để thống nhất tư tưởng, tổ chức của những người XHCN và công nhân tiên tiến của tất cả các nước. Tháng 6/1847 Ăngghen tham gia tích cực vào quá trình đổi tên “Liên đoàn những người chính nghĩa” thành “Liên đoàn những người cộng sản”, thay khẩu hiệu “Tất cả mọi người đều là anh em” thành “Vô sản tất cả các nước, đoàn kết lại”. Tháng 11/1847, Đại hội Liên đoàn lần 2 giao cho Mác và Ăngghen soạn thảo cương lĩnh của Liên đoàn dưới hình thức tuyên ngôn. Cuối 1/1848 bản thảo được hoàn thành và gửi sang Anh. Cuối 2/1848 “Tuyên ngôn của Đảng cộng sản” được xuất bản lần đầu tại Luân Đôn (London), sau đó được tái bản nhiều lần bằng nhiều thứ tiếng khác nhau. Với 4 phần, hay chương (Tư sản và vô sản, Những người vô sản và những người cộng sản, Văn học xã hội chủ nghĩa và cộng sản chủ nghĩa, Thái độ của những người cộng sản đối với các đảng đối lập) “Tuyên ngôn” trình bày những tư tưởng chính sau: 1) cơ sở của lịch sử chính trị và lịch sử tư tưởng trong mỗi thời đại do sản xuất kinh tế và cơ cấu của thời đại ấy quyết định; 2) Đấu tranh giai cấp là một trong những động lực cơ bản của xã hội có các giai cấp đối kháng; 3) Giai cấp vô sản chỉ có thể tự giải phóng mình nếu đồng thời thực hiện sự nghiệp giải phóng toàn thể nhân loại bị áp bức và toàn thể xã hội; 4) Xã hội mới, thay thế cho xã hội tư sản, sẽ là “một liên hợp, trong đó sự phát triển tự do của mỗi người là điều kiện cho sự phát triển tự do của tất cả mọi người” (M&Ă, t. 4, CTQG, HN, 1995, tr. 628); 5) Sự vận động lịch sử tiến đến liên hợp của những người tự do ấy là tất yếu khách quan, song trong những nước khác nhau quá trình này diễn ra khác nhau (xem sđd, tr. 627).

Ly luận cách mạng không ngừng được Mác nêu ra từ “Về vấn đề Do Thái” (1844). Trong “ Gia đình thần thánh” Mác và Ăngghen phân tích vấn đề này khi đề cập đến vai trò của quần chúng nhân dân và vĩ nhân, phê phán sự xuyên tạc của phái Hêghent rẻ, khi phái này “đổ lỗi mọi thất bại của các cuộc cách mạng cho nhân dân”. Trong lý luận cách mạng không ngừng Mác và Ăngghen xác định cách mạng là đầu tàu của lịch sử, trải qua nhiều giai đoạn, nhiều chặng trung gian, để đạt tới mục tiêu cuối cùng, triệt để. Cách mạng không triệt để, nửa vời trước sau gì cũng đi đến thủ tiêu cách mạng, hoặc bị lạm dụng vì những toan tính chính trị, vụ lợi. Lịch sử từng chứng kiến những cuộc cách mạng nửa vời và giá phải trả cho nó không ít hơn giá phải trả cho sự thực hiện nó. Trong “Lời kêu gọi của Ban chấp hành trung ương gửi Liên đoàn những người cộng sản” (3/1850) Mác và Ăngghen viết:”Lợi ích của chúng ta và nhiệm vụ của chúng ta là làm cho cách mạng tiến lên không ngừng cho đến khi những giai cấp ít nhiều là hữu sảnbị gạt ra khỏi địa vị thống trị, cho đến khi giai cấp vô sản giành được chính quyền nhà nước…Đối với chúng ta vấn đề không phải là làm thay đổi chế độ tư hữu, mà là thủ tiêu chế độ đó, không phải là xóa nhòa các mâu thuẫn giai cấp, mà là thủ tiêu các giai cấp, không phải là hoàn thiện xã hội hiện tồn, mà là xây dựng một xã hội mới” (M& Ă, Sđd, t. 7, CTQG, HN, 1993, tr. 346 - 347).

Trong lý luận liên minh công nông Mác và Ăngghen nêu ra năm nhận định cơ bản: thứ nhất, lợi ích của giai cấp vô sản nhất trí với lợi ích của nhân dân lao động, của quần chúng bị áp bức nói chung; thứ hai, nông dân là đồng minh tự nhiên của giai cấp vô sản, xét về nguồn gốc, về bản chất, về thực trạng và mục tiêu cuối cùng; thứ ba, liên minh công nông là nhân tố cơ bản đảm bảo thắng lợi của cách mạng; thứ tư, giai cấp vô sản, thông qua đội tiên phong của mình, thực hiện vai trò lãnh đạo liên minh công nông; thứ năm, liên minh hai giai cấp là liên minh cơ bản, chứ không duy nhất, liên minh ấy cần mở rộng khả năng tập hợp các lực lượng khác của xã hội vì mục tiêu chung.

Phân tích bản chất của nhà nước tư sản và vấn đề xác lập chuyên chính vô sản, Mác và Ăngghen đã nêu ra nhiều tư tưởng mang tính định hướng về lý luận, sau này được V. I. Lênin làm sâu sắc thêm trong điều kiện lịch sử mới. Theo Mác, bộ máy quan liêu và đội quân thường trực là đặc trưng chủ yếu của nhà nước tư sản. Bộ máy nhà nước tư sản ngày càng mở rộng với hệ thống chân rết khắp lãnh thổ và đội ngũ nhân viên đông đúc quá mức cần thiết, trở thành cơ thể ăn bám bao trùm xã hội Nhưng chính vì lẽ đó nó mâu thuẫn với các lực lượng xã hội khác, và việc đập tan bộ máy đó là điều kiện cần thiết để tiến tới xóa bỏ những cản ngại cuối cùng trên con đường khắc phục tha hóa chính trị.

Vấn đề sự thống trị chính trị của giai cấp vô sản, được C. Mác và Ph. Ăngghen nêu ra trong “Tuyên ngôn của Đảng cộng sản”, đến “Đấu tranh giai cấp ở Pháp 1848 - 1850” Mác nói đến “chuyên chính của giai cấp công nhân”, hiểu như chuyên chính vô sản. Trong thư gửi Vâyđơmâyơ (5/3/1852) Mác khái quát chuyên chính vô sản như bước quá độ đi đến xoá bỏ nhà nước như công cụ của một giai cấp:”Cái mới mà tôi đã làm là chứng minh rằng:1) sự tồn tại của các giai cấp chỉ gắn vớinhững giai đoạn phát triển lịch sử nhất định của sản xuất; 2) đấu tranh giai cấp tất yếu dẫn tới chuyên chính vô sản; 3) bản thân nền chuyên chính này chỉ là bước quá độ tiến tới thủ tiêu mọi giai cấp và tiến tới xã hội không có giai cấp” (m&ă, tt, t. 28, ctqg, hn, 1996, tr. 662).

Một trong những cống hiến lý luận của Mác và Ăngghen thời kỳ này là bước đầu làm sáng tỏ biện chứng lợi ích giai cấp, lợi ích dân tộc và lợi ích toàn nhân loại. Ngay từ trong “Tuyên ngôn của Đảng cộng sản” hai ông đã chỉ ra tính chất hai mặt của toàn cầu hóa tư bản chủ nghĩa đối với sự vận động của lịch sử nhân loại. Mác và Ăngghen cũng nhấn mạnh rằng các quan hệ dựa trên chế độ tư hữu là nguồn gốc của áp bức dân tộc, do đó chỉ có cách mạng xóa bỏ tình trang người bóc lột người mới khắc phục được những đối kháng giai cấp và áp bức dân tộc. Lợi ích của giai cấp vô sản trong các nước tư bản thống nhất với lợi ích của các dân tộc trong cuộc đấu tranh giải phóng. Mối liên hệ này xuyên suốt quá trình lịch sử của chủ nghĩa tư bản, bởi lẽ nó phản ánh bản chất của chế độ đó, cũng như khát vọng của con người vượt qua mọi áp bức và nô dịch.

b)Sự phát triển triết học Mác trong quá trình xây dựng kinh tế chính trị học

Những năm 50 - 60 Mác tập trung thực hiện sự phân tích triết học - kinh tế các quá trình kinh tế trong chế độ tư bản, một đề tài mà Mác bắt đầu ngay từ năm 1843 tại Pari, sau đó được làm sâu sắc thêm trong “Bản thảo kinh tế - triết học năm 1844”, và theo ông đến cuối đời. Đó là bộ sách đồ sộ - bộ “Tư bản”, công trinh 40 năm của Mác. Tập I của bộ “Tư bản” được xuất bản vào năm 1867, khi Mác còn sống. Tập II và tập III do Ăngghen tập hợp, hiệu chỉnh và lần lượt công bố vào các năm 1885 và 1894. “Tư bản” không chỉ là một tác phẩm kinh tế chính trị, mà còn là một học thuyết triết học thực sự, là sự giải thích các vấn đề kinh tế bằng phương pháp triết học. Từ chất liệu sống động của thực tiễn Mác vạch ra những tính quy luật khách quan của sự hình thành và phát triển chủ nghĩa tư bản, qua đó đóng góp vào lý luận và phương pháp của phép biện chứng, đi đến quan niệm về sự thống nhất phép biện chứng, lý luận nhận thức và lôgíc học.

Từ việc phân tích biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất, Mác nêu ra tính tất yếu của sự thay thế phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa bằng phương thức sản xuất “trên cơ sở sự hiệp tác và sự chiếm hữu công cộng đối với ruộng đất và những tư liệu sản xuất do chính lao động làm ra” (m & ă, tt, t. 23, tr. 1059 - 1060). Trong “Tư bản” và một sốtác phẩm khác Mác sử dụng khái niệm phương thức sản xuất châu Á để chỉ một trong những giai đoạn chủ yếu của sự phát triển xã hội. Ở cách hiểu thứ nhất Mác gắn phương thức sản xuất châu Á với chế độ công xã nguyên thủy tại nhiều nước phương Đông trong những giai đoạn cuối cùng. Ở cách hiểu thứ hai phương thức sản xuất châu Á cũng là hình thức đặc thù của sự chuyển tiếp từ xã hội công xã nguyên thủy sang chế độ chiếm hữu nô lệ hoặc phong kiến, và trên thực tế chế độ sở hữu công cộng nguyên thủy đã tan rã, song chế độ nô lệ còn chưa thực sự chi phối nền sản xuất trong suốt thời gian dài (xem m & ă, sđd, tr. 484). Việc tìm hiểu phương thức sản xuất châu Á làm sáng tỏ thêm không chỉ quan niệm duy vật về lịch sử, tính đa dạng trong sự phát triển của hình thái kinh tế - xã hội, mà cả những vấn đề về văn hóa, với sự đan xen các yếu tố truyền thống và hiện đại, cải cách và bảo thủ, tính phức tạp của bức tranh xã hội chung.

Trong các bản thảo năm 1857 - 1858 Mác làm sáng tỏ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng, trong đó nhấn mạnh hai điểm cơ bản là:1) “cơ sở kinh tế thay đổi thì toàn bộ kiến trúc thượng tầng đồ sộ cũng đảo lộn ít nhiều nhanh chóng” (m & ă, sđd, t. 13, 1993, tr. 15); 2) sự tác động trở lại của các quan hệ pháp quyền, đạo đức, chính trị đến các quan hệ kinh tế, cũng như sự tác động, thâm nhập lẫn nhau giữa các yếu tố của thượng tầng.

Khái quát các nội dung vừa nêu cho phép Mác xác lập học thuyết hình thái kinh tế - xã hội một cách đầy đủ và hoàn chỉnh. Ngay từ “Hệ tư tưởng Đức”, dù chưa nêu ra khái niệm “hìhn thái kinh tế - xã hội”, song Mác và Ăngghenđã phân tích các bộ phận của nó, khảo sát các hình thức sở hữu từ cổ đại đến tư bản, dự báo về hình thức sở hữu cộng sản trong tương lai. Trong “Lời tựa cho “Góp phần phê phán khoa kinh tế chính trị” tất cả các thành tố của hình thái kinh tế - xã hội được trình bày rõ ràng, gồm lực lượng sản xuất, quan hệ sản xuất, kiến trúc thượng tầng. Mác xem hình thái kinh tế - xã hội là hình thức tồn tại có tính lịch sử cụ thể của xã hội trên những chặng đường nhất định, khi toàn bộ các quan hệ xã hội chịu sự chi phối của quan hệ sản xuất, phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất. Tập thứ nhất của “Tư bản” - Quá trình sản xuất của tư bản - được xem là bộ khung lý luận của quan niệm duy vật về lịch sử với sự phân tích quá trình sản xuất của tư bản, thông qua đó hình thành nên nội dung cơ bản của học thuyết về hình thái kinh tế - xã hội. Tập thứ hai - Quá trình lưu thông của tư bản - mặc dù thiên về những khảo sát có tính xã hội học, song Mác phân tích quá trình này như sự thể hiện vận động xã hội, trong đó các quan hệ kinh tế, vật chất là nền tảng. Trong tập thứ ba - Toàn bộ quá trình sản xuất tư bản chủ nghĩa - với hai phần chính Mác phân tích quá trình tái sản xuất các quan hệ xã hội, làm sáng tỏ thêm sự xung đột giữa lực lượng sản xuất đang phát triểnvà các quan hệ sản xuất đã trở nên ngưng đọng (xem tập 25, p. I và p. II). Tập thứ tư - Học thuyết giá trị thặng dư - ngoài việc làm rõ các nội dung cụ thể, tranh luận với các nhà kinh tế chính trị học xung quanh vấn đề nguồn gốc và bản chất của giá trị, Mác nhấn mạnh rằng không chỉ cơ cấu xã hội, mà cả quan hệ của con người với tự nhiên cũng xuất phát từ một hình thức nhất định của sản xuất vật chất, mặc dù, lẽ cố nhiên, quan hệ sản xuất chính là quan hệ chủ đạo, cơ sở kinh tế của hình thái kinh tế - xã hội. Theo Lênin, Mác xem xét hình thái kinh tế - xã hội như một phạm trù triết học - xã hội học, cho phép thể hiện toàn bộ các mặt, các khía cạnh của nó, bao gồm kinh tế, chính trị, xã hội, tinh thần trong một thể thống nhất. “Chỉ có sự khái quát đó, - Lênin viết, - mới cho phép chuyển từ việc mô tả những hiện tượng xã hội sang việc phân tích hiện tượng đó một cách hết sức khoa học…” (Lênin, tt, t. 1, tbộ, m, 1980, tr. 163).

Các nhà lý luận phương Tây hiện đại dù muốn hay không cũng phải thừa nhận giá trị phê phán của bộ “Tư bản”.

Dù tập trung vào bộ “Tư bản”, nhưng những năm 60 Mác và Ăngghen vẫn dành nhiều công sức tham gia các hoạt động chính trị, tiếp tục xây dựng và lãnh đạo các tổ chức cộng sản trên phạm vi toàn châu Au, đồng thời vươn ra các nước khác, hình thành một hệ thống có tổ chức của phong trào công nhân. Ngày 28 tháng 9 năm 1864 tại một hội nghị ở Luân Đôn Quốc tế thứ nhất đã ra đời. Mác được cử làm uỷ viên thường trực của Hội đồng liên minh công nhân quốc tế và soạn thảo “Tuyên ngôn thành lập”. Trong khuôn khổ của Quốc tế thứ nhất Mác và Ăngghen tiến hành đấu tranh chống lại các học thuyết tiểu tư sản của Pruđông, Látxan, Bacunin, kiên trì bảo vệ các luận điểm nền tảng của chủ nghĩa duy vật biện chứng và quan niệm duy vật về lịch sử. Những cu6ọc tranh luận ấy tiếp tục diễn ra vào những năm 70 - 80.