Hợp tác trên bình diện Xã Hội, Giáo Dục

Tuy nhiên, mối giao hảo giữa công giáo và đồng bào cần phát triển mạnh mẽ hơn nữa. Phần lớn các công tác bác ái được thực hiện riêng rẽ, thiếu sự HỢP TÁC giữa các tôn giáo, nên đã gây ra sự cạnh tranh, ghen tị. Người ta chỉ kêu gọi “Đoàn Kết”, khi xẩy ra những khủng hoảng trầm trọng gây nên xáo trộn, phá phách. Bình thường những tổ chức như “Liên Tôn”. Hợp Tác” của các tôn giáo, có tính cách tượng trưng hơn là hoạt động tích cực trong lĩnh vực cứu tế để tạo cơ hội thông cảm, đoàn kết.

Ngày xưa, cha Đắc Lộ và các thừa sai chưa có thể công khai tố cáo những bất công, những tệ đoan xã hội, bênh đỡ người nghèo, người bị bóc lột trong xã hội Việt Nam thời phong kiến. Nhưng ngày nay, nếu muốn đem Tin Mừng hội nhập một cách sâu rộng vào đất nước này, thì Giáo Hội cần phải đồng hóa với đại đa số đồng bào nghèo khổ, vì Việt Nam được xếp vào hạng các nước nghèo trên thế giới. Về khía cạnh này, rất nhiều câu hỏi đặt ra, nhiều thắc mắc chưa được giải đáp. Chẳng hạn như: Giáo Hội của người nghèo hay người giầu? Giáo hội có thích khoa trương, đắc thắng (triumphalism) không?

Về phương diện giáo dục, Giáo Hội vẫn tự hào đã mở được nhiều trường tư thục, từ cấp mẫu giáo đến đại học. Những năm gần đây, số học sinh của các trường trung học công giáo lên khá cao, sánh với tỉ lệ học sinh toàn quốc. Đó cũng là điều đáng khen vì đã góp phần đắc lực vào việc nâng cao dân trí. Lại nữa, con số các học sinh trung học bên lương (ngoài-công giáo) thường cao hơn số các học sinh bên giáo! Điều đáng cảm phục nhất là tại những miền xa xôi hẻo lánh, đồng chua nước mặn, duới những căn phòng lụp xụp hay túp lều tranh thô sơ, thiếu bàn ghế… trong đó ta thấy bóng dáng “Dì Phước” dòng Mến Thánh Giá, một mình kiêm hai ba lớp, lủi thủi, cặm cụi dạy các em lương-giáo tập đọc, tập viết. Âu cũng là tấm gương sáng lạng về việc Hội Nhập Đạo Chúa vào văn hóa Việt Nam. Cho đến ngày nay, ban giáo dục của Giáo Hội chưa soạn thảo được một bộ Sách Giáo Lý dùng làm sách giáo khoa cho các lớp từ mẫu giáo tới lớp 12, cập nhật hóa theo phương pháp sư phạm giáo lý mới, nhất là để dạy Kinh Thánh, đồng thời dùng đạo đức của văn hóa dân tộc như: nhân, nghĩa, lễ, trí, tín, ca dao, tục ngữ, truyện cổ tích, v.v., để chứng minh, hỗ trợ những bài giáo lý.

3. Đối Thoại với các Tôn Giáo bạn trên bình diện triết lý, siêu hình. Như chúng ta đều biết, mỗi tôn giáo trên thế giới đều có niềm tin đặc biệt, và nhiều cách thế để biểu lộ ra bên ngoài bằng các lễ nghi, phụng vụ, kinh sách, tổ chức giáo hội, huấn luyện tu sĩ… Vả lại, cách thực hành Đạo cũng thay đổi tùy thời tùy nơi. Do đó, không thể so sánh, đối chiếu cách thực hành của Đạo này với Đạo khác được. Nhưng qua những hình thức biểu lộ phức tạp và khác biệt, các tôn giáo lớn, trên bình diện suy tư về Siêu Hình, Triết Lý, đều vươn lên Cõi Siêu Việt, Vô Hình, Chân-Thiện-Mỹ. Đây cũng là “Tâm Điểm” (locus) phát hiện ra CHÂN LÝ VĨNH CỬU, nơi nhân loại có thể gặp gỡ và nối kết lại với nhau. Trên bình diện Siêu Việt này, các tôn giáo nên tìm hiểu ý nghĩa của các giáo thuyết, của niềm tin. Điều quan trọng và cần thiết là phải cố gắng hiểu cho đúng, tránh xuyên tạc ý nghĩa, tránh mạt sát, nhưng hãy so sánh những điểm tương đồng và khác biệt và luôn luôn tôn trọng ý kiến, lập trường, sự tự do phán đoán, và quyết định về niềm tin của người khác, mặc dầu khác với tín ngưỡng của riêng mình.

Vào thời kỳ Hậu-Công Đồng Tridentinô, cách đây hơn 400 năm, khoa Thần Học của Giáo Hội đối với các Tôn Giáo ngoài-Thiên Chúa Giáo chưa được tiến triển như lập trường của Công Đồng Vaticanô II (1962-1965). Như đoạn trên đã trình bày, phương châm: “Ngoài Hội Thánh, không có sự Cứu Độ”, được giải thích theo nghĩa hẹp. Do đó, các vị thừa sai đánh giá rất thấp tín ngưỡng, thuần phong mỹ tục của các tôn giáo khác. Về điểm này, có thể nói, cha Matteo Ricci ở Trung Hoa, và cha Đắc Lộ ở Việt Nam là trường hợp ngoại lệ, vì cả hai đều muốn bảo trì những giá trị tinh tuý của các nền văn hóa. Tuy nhiên, vì thiếu thời giờ và phương tiện học hỏi, nghiên cứu tường tận, nên cả hai chưa hiểu rõ những ý nghĩa chính thực của các quan niệm siêu việt như: “Đạo” “Vô” (Lão Giáo), “Không” (Phật Giáo) và Thái Cực, Lý, Khí (Chu Hi, Vương Dương Minh). Cả hai chỉ chú trọng vào đạo Tu Thân và niềm tin vào Thượng Đế, “Thiên” của Khổng giáo. Riêng cha Đắc Lộ còn khai thác niềm tin vào “Ông Trời”, lễ tế Nam Giao và đạo Hiếu.

Đây cũng là một thách đố lớn lao nhất đối với Giáo Hội Việt nam hiện nay. Thât ra, cho đến bây giờ, chưa có cuộc Đối Thoại giữa Công Giáo và các tôn giáo được diễn ra trên bình diện thần học, triết lý để tìm hiểu niềm tin của nhau một cách thông cảm, hầu đánh tan mọi nghi kị, hiểu lầm. Nếu có đề cập đến các Đạo giáo là để biện hộ và phi bác các điều “lầm lạc”, chứ chưa tìm hiểu những giá trị tích cực của các Đạo ấy. Sau hơn 300 năm, ngày nay Giáo hội có nhiều nhân tài, phương tiện, và thời giờ để nghiên cứu các tôn giáo bạn hầu bổ khuyết cho công trình của cha Đắc Lộ còn chưa hoàn bị. Chẳng hạn chữ, “ĐẠO”, chữ “VÔ” của Lão giáo trong Đạo Đức Kinh, hay chữ “KHÔNG” trong Phật giáo Đại Thừa, không có nghĩa là “không có gì hết”, nhưng để chỉ Thực Tại Tuyệt Đối, uyên thâm vô cùng, vô thủy vô chung, vô hình vô tượng và là Nguồn Gốc của vạn vật, vạn hữu. Người bình dân Trung Hoa hay Việt Nam đều hiểu theo ý nghĩa tích cực ở trên. Đây là kiểu nói quen thuộc, thường dùng trong các Đạo Giáo Đông phương theo “phương thức phủ định” (via negativa). Bên Tây phương, Thánh Tôma, nhà thần học trứ danh, đặc biệt các nhà thần bí (Mystics), thỉnh thoảng cũng dùng cách thức nầy, gọi là “Thần học Phủ định” (Theologia negativa. Xin đọc Chương hai “Phương Pháp Suy Luận Đông-Tây).

Việc nghiên cứu để hiểu một cách chính xác các quan niệm triết lý siêu hình của các Đạo giáo để có thể đàm đạo, đối thoại là điều cần thiết. Nhưng việc học hỏi nên đề phòng những nguy cơ như sau: một là, không tìm hiểu thấu đáo ý nghĩa biểu tượng, phương pháp suy luận của người Á Đông, nên dễ hiểu lầm và giải thích sai lạc văn hóa Việt Nam; hai là, đã có sẵn thành kiến về các Đạo giáo được coi là “lầm lạc, mê tín, dị đoan”, nên khinh thường không cố công học hỏi, trái lại, đề cao văn hóa ngoại lai; ba là, đã nỗ lực sưu tầm những tinh túy trong nền triết lý dân tộc, nhưng vì thiếu hiểu biết về thần học Thiên Chúa Giáo, nên đâm ra hoài nghi, và mất đức Tin; bốn là, vì ái quốc cực đoan, vì lập trường chính trị, nên chủ trương “Tự Trị”, về luật lệ điều hành, tài chính và cả tín điều nữa, không hiệp thông với Giáo Hội Rôma; năm là, vì không hiểu rõ các quan niệm về đạo giáo và triết lý của dân tộc, nên họ đã lẫn lộn, không phân biệt được những điểm tương đương và những điểm khác biệt giữa đức Tin của Thiên Chúa Giáo và Văn hóa của dân tộc. Chẳng hạn như ý nghĩa chữ “ĐẠO” là gì? Có phải “đạo” là “đường”, là “đàng” hay còn những ý nghĩa siêu hình nào nữa không, trong thành ngữ “Thiên Đạo”, “nhân đạo”? Câu “Tri Hành Hợp Nhất” là một Nguyên lý của người Việt Nam hay là thuộc phái Tâm Học của Vương Dương Minh? (coi Nho Giáo, Trần Trọng Kim, quyển hạ, trang 255). Trong sách của thánh hiền, câu “Thiên nhân hợp nhất”, và câu “Thiên nhân tương dư (dữ)”, nghĩa là Trời và người quan hệ nhau rất mật thiết (Nho Giáo, trang 39), hai câu đó có nghĩa gì? Mặt khác, cũng cần nhận định một quan niệm khác biệt giữa Thần học Thiên Chúa Giáo và Tam Giáo. Thường các Đạo giáo Đông phương chủ trương “Vạn Vật Nhất Thể”, hay thuyết Tam-Tài (Thiên-Địa-Nhân), nghĩa là Trời Đất, Người, cỏ cây, sông núi, v.v cùng có chung một bản thể, không có “bản vị” riêng biệt (impersonal). Trái lại, Thần học Thiên Chúa giáo nhấn mạnh đến tính cách “ngôi vị”, nghĩa là “Bản Thể” Siêu Việt vô cùng của Thiên Chúa hoàn toàn “khác” với bản thể của các loài thọ tạo như loài người, cỏ cây, động vật. Đây là quan niệm về Thần học “Ngôi Vị” (Personalist). Nói tóm lại, trong vấn đề Hội Nhập Đạo vào Văn hóa Việt Nam, điều khó khăn là làm thế nào tạo được thế quân bình: vẫn giữ được tinh thần Hiệp Thông, Hiệp Nhất với Giáo Hội hoàn vũ trong vấn đề tín lý, kỷ luật, đồng thời biểu hiện được những nét đặc thù, tinh tuý của người tín hữu Việt Nam.

Điều đáng nêu ra ở đây để thẩm định là: sau cha Đắc Lộ hơn 300 năm, đường lối đào tạo, huấn luyện các tu sĩ, linh mục về vấn đề văn hóa dân tộc, vẫn chưa thực hiện đúng với ước vọng của nhà truyền giáo tiên phong! Khoảng thời gian gần trăm năm nay, Giáo hội được hưởng tự do tôn giáo để tổ chức chương trình đào tạo các giáo sĩ. Trong các Chủng viện cấp trung học, gọi là “trường La tinh”, các chủng sinh bắt buộc học môn cổ ngữ la tinh, vì là ngôn ngữ chính thức của Giáo Hội Rôma, dùng trong sách Phụng vụ, sách Kinh, và sách giáo khoa. Mãi cho đến những năm sau Công Đồng Vaticanô II, khi được phép dùng tiếng Việt trong Thánh Lễ, mới bỏ môn Latinh. Học môn cổ ngữ này là điều chính đáng vì là phương tiện truyền thông của Giáo hội, và để hiểu biết nguồn gốc các ngoại ngữ như tiếng Pháp, Anh, Ý, Tây ban nha… bởi gốc tiếng Latinh mà ra, tương tự như chữ Nho hay Hán tự là gốc của tiếng Việt, tiếng Hán-Việt. Điều đáng tiếc là: trong các chủng viện, môn chữ Nho, đã bị bãi bỏ, chỉ còn chú trọng đến môn Việt Ngữ. Trên Đại chủng viện, môn triết học Việt Nam, triết lý Á Đông không được giảng dạy thành bài giáo khoa có hệ thống, nhưng đôi khi được nêu ra một vài đề tài hay vấn nạn, trong những bài về Minh giáo (Apologetics), hoặc để phi bác những cái gọi là “sai lầm, trái đạo”, hoặc để hỗ trợ cho bài học tín lý. Và hậu quả như mọi người thấy, suốt thời gian gần một thế kỷ, Giáo hội chưa xuất bản được cuốn tự điển đầy đủ các danh từ về khoa thần học, triết học để làm phương tiện chuyển ngữ, phiên dịch, hoặc những bộ sách triết lý, thần học để có thể đối thoại, đàm đạo với các tôn giáo bạn. Vì thiếu căn bản về dân tộc học, nên đa số tu sĩ du học ngoại quốc cũng không sáng tác được những công trình lớn lao, giá trị để giới thiệu Đạo với đồng bào.

Trước khi trình bày triết học và đạo học của Đông Phương và Tây Phương, ta nên tìm hiểu phương pháp suy luận của mỗi bên như thế nào. Không hiểu biết cách thức lập luận của các thần học gia, nho gia, thiền sư, ta có thể hiểu lầm, và gán cho họ những quan niệm mà họ không có. Trong khi đàm đạo, đối thoại, nhiều khi chỉ khác nhau về cách dùng từ ngữ, nhưng kỳ thực cùng chung một nội dung, một ý nghĩa. Những thành ngữ mang sắc thái mâu thuẫn, nghịch lý, huyền bí như: “Vạn Vật Nhất Thể”, “Tam Tài”,” Thái Cực”, “Vô”, “Chân Không Diệu Hữu”, v.v. hoặc những ý niệm về “Bản Vị”, “Ngôi Vị (person), hay ý niệm về “Loại Tỷ, Tương Tự” (analogy), đôi lúc đã gây trở ngại, hiểu lầm trong việc đối thoại. Chẳng hạn, Đông phương thích dùng danh từ “Vô”, “Không”, để diễn tả tính chất tuyệt đối của Thực Tại Tuyệt Đối, theo phương pháp “via negativa” (đường lối phủ định), thì có người cắt nghĩa “Vô”, là “không có gì hết”, là vô thần, Mặt khác, khi thần học Thiên Chúa Giáo dùng các phẩm tính (attributes) để gán cho Thiên Chúa như Chúa là”Đấng phép tắc vô cùng”, theo phương pháp Loại Tỷ, thì bị hiểu lầm là hạ giá Chúa xuống hàng nhân loại, phàm tục, thần-nhân-đồng-hình (anthropomorphism). Ngày nay, một số nhà Phật học vẫn phủ nhận quan niệm về nhân vị, bản vị, hay ngôi vị.

Chân lý là Một. Trong vũ trụ này, chỉ có Một Chân Lý Tuyệt Đối. Nhưng, vì trí khôn hạn hẹp của nhân loại, nên cần dùng nhiều cách thức, nhiều phương pháp lý luận để đạt tới Chân Lý. Khoa Tri Thức Luận (Epistemology) cho thấy: ta biết được Chân Lý nhờ Trực giác, nghĩa là hiểu biết không cần phải lý luận, như các Chân lý về toán học: 1+1= 2 hoặc Trực giác về sự hiện hữu của một Đấng Tạo Hóa, dựng nên vũ trụ. Ta cũng có thể đạt tới Chân Lý nhờ Lý Luận, như các chân lý thuộc Khoa Học Thực Nghiệm, nhờ phương pháp Suy Diễn, và Qui Nạp. Ngoài hai cách thức trên, ta cũng biết được Chân lý, nhất là những Chân lý cao siêu, nhờ Thiên Chúa Mặc Khải (Revelation) trong các sách Kinh Thánh.

Nói tổng quát, có hai cách lập luận chính: 1) Tây Phương thiên về lý luận theo Phương Pháp Biện Biệt (distinction), Phân tích, Suy Diễn (deduction), Qui Nạp (induction); 2) Đông Phương thiên về Trực Giác, về cảm quan Nhất Quán, Nhất Nguyên, Tổng hợp (những mâu thuẫn). Ngoài ra, cả hai đều dùng “Thần học Phủ định” (negative theology), nhưng đó là môn sở trường của Đông Phương. Tây Phương còn dùng thêm phương thức “Tương Tự”, hay “Loại Tỷ” (analogy), cũng gọi là phương thức Siêu Tuyệt (via eminentiae, way of eminence), để tìm cách đi từ hữu hạn vươn lên vô hạn. Đặc biệt, Tây Phương xây dựng nền tảng Triết lý và Thần học Siêu hình trên ý niệm” Bản Vị”, “Ngôi Vị” hay” Nhân Vị” (Person), sẽ bàn luận sau đây.⁽⁷⁾

Tây Phương, theo truyền thống triết học từ thời Socrates (c. 470-399 BC), Plato (c. 428-c.348 BC), đến thời Kant (1724-1804), Hegel (1770-1831), đều dùng lối lý luận Biện chứng (dialectic), Biện biệt (distinction), nghĩa là phân tách, phân loại, phân chia các tư tưởng và sự vật để tìm hiểu được rõ ràng hơn. Dĩ nhiên, phân chia ra các thành phần rồi lại tổng hợp lại, đó là hai hoạt động đi liền nhau của trí khôn. Óc Biện Biệt, Phân Tách đó áp dụng đặc biệt vào Luật Mâu Thuẫn.

Phương Pháp lý luận chia sự vật ra hai phần biệt lập, chống đối, triệt tiêu lẫn nhau như: thiện-ác, trắng-đen, tốt-xấu, lành-dữ, hồn-xác, tinh thần-vật chất, tĩnh-động, âm-dương, chủ quan-khách quan, v.v. Theo nguyên lý về luật mâu thuẫn (principle of contradiction), thì A là A, B là B. A không thể vừa là A, đồng thời vừa không phải là A được. Một vật hoặc là trắng hoặc là đen, chứ không thể vừa trắng lại vừa đen, vì trắng-đen được coi là cặp mâu thuẫn đối nghịch triệt tiêu nhau. Đó là lập luận: hoặc là có hoặc là không (either-or). Chỉ nên chấp nhận một bên và từ bỏ bên kia .

Theo óc biện biệt (distinction) Tây Phương hay dùng cách Phân Loại để chia các môn học như: siêu hình học, tâm lý học, toán học, vạn vật học, vật lý học, v.v. Mỗi triết thuyết là một hệ thống tư tưởng riêng biệt, chặt chẽ, có tôn chỉ, phương pháp, mục đích riêng, chống đối với các hệ thống triết lý khác. “Duy Vật”, chống “Duy Tâm”, chống “Duy Lý”, Duy Vật là “chỉ” (duy=ism) chấp nhận vật chất như nguồn gốc của sự vật’. Do đó, tất cả các triết thuyết khác đều là “Duy Tâm”, cần phải đả phá. Theo kiểu nói: Duy ngã độc tôn, (chỉ mình là hơn hết) thì ta phải quyết định chọn một trong hai. Nếu chọn A, thì bỏ B; nếu A đúng thì B sai; không thể có lập trường thứ ba chấp nhận vừa A vừa không A được. Theo luật mâu thuẫn phải loại bỏ lập trường thứ ba đi, gọi là Triệt Tam (Tiers exclu). Luật mâu thuẫn đó, nhà hiền triết Aristotle định nghĩa như sau: “Cùng một đặc điểm, không thể cùng một lúc, vừa thuộc về vừa không thuộc về cùng một chủ thể và trong cùng một hoàn cảnh”, (Metaphysics 1005 b 19-20). Rõ ràng hơn: “Không thể chấp nhận một sự vật vừa có lại vừa không (có). (Metaphysics 1006 a 1).⁽⁸⁾