BAØI VIII. LUAÂN LYÙ TÍNH CUÛA HAØNH VI NHAÂN LINH

BAØI VIII. LUAÂN LYÙ TÍNH
CUÛA HAØNH VI NHAÂN LINH

1. 
   Luaân lyù tính laø gì?
   

Muoán bieát baûn chaát theå lyù phaûi döïa vaøo nhöõng ñònh luaät khoa hoïc thöïc nghieäm, nhöng ñeå xaùc ñònh luaân lyù tính ngöôøi ta phaûi caên cöù vaøo nhöõng tieâu chuaån ñònh giaù toäi phuùc, toát xaáu cuûa coâng vieäc. Thaàn hoïc luaân lyù neâu leân 3 tieâu chuaån:

Leà luaät vónh cöûu cuûa Thieân Chuùa laø maãu möïc höôùng daãn moïi haønh vi. Moïi haønh vi ñeàu phaûi quy veà Thieân Chuùa, vì theá haønh vi naøo hôïp luaät laø chaân chính, phuùc thieän; ngöôïc laïi laø gian taø, baát chính

Lyù trí laø tieáng noùi cuûa leõ phaûi. Ñaây laø nguyeân lyù xeùt ñoaùn xem haønh vi naøy coù hôïp hay khoâng hôïp vôùi leà luaät vónh cöûu cuûa Chuùa

Löông taâm laø nôi Thieân Chuùa ghi khaéc luaät vónh cöûu cuûa Ngöôøi nôi con ngöôøi. Ai cuõng phaûi haønh ñoäng theo löông taâm. Nhöng phaûi laø löông taâm chaân chính.

1. 
   Phaân loaïi luaân lyù tính
   

1. 
   Xeùt theo söï vieäc. Tính luaân lyù laø töï nhieân khi hôïp vôùi luaät töï nhieân, sieâu nhieân khi hôïp traät töï sieâu nhieân, ngoaïi taïi khi haønh vi ñöôïc ñem ñoái chieáu vôùi luaät do loaøi ngöôøi ñaët ra
   
2. 
   Xeùt theo ñoái töôïng. Vieäc ñoù toát khi hôïp luaät Chuùa aán ñinh, hôïp leõ phaûi. Xaáu khi ngöôïc laïi
   
3. 
   Xeùt theo nhaän thöùc. Luaân lyù tính laø khaùch quan töùc phaùn ñoaùn chính ñaëc tính noäi taïi cuûa haønh vi, töùc xeùt theo lyù thuyeát. Luaân lyù tính laø chuû quan khi haønh vi ñöôïc pheâ phaùn theo phaùn ñoaùn cuûa moät ngöôøi
   

1. 
   Xeùt ñoái töôïng cuûa haønh vi
   

Töø ñoù, thaàn hoïc luaân lyù phaân bieät toäi traïng nhö sau:

Toäi theå chaát khi phaùn ñoaùn theo chính söï vieäc.

Toäi moâ thöùc khi pheâ phaùn theo yù ñònh cuûa chuû theå

2. 
   Xeùt muïc ñích cuûa haønh vi
   

• 
  Thöù nhaát, moät haønh vi nhaân linh coù theå toát, xaáu do yù muoán cuûa ngöôøi laøm ñònh neân ñeå ñaït muïc ñích mong muoán. Khi chuû ñích cuûa ngöôøi laøm hôïp leõ phaûi, hôïp luaät töï nhieân thì haønh vi ñoù toát, ngöôïc laïi laø xaáu. Ví duï: ñi daïo chôi coù theå toát hay xaáu laø do yù höông cuûa ngöôøi ñi daïo
  
• 
  Thöù hai, muïc ñích taùc nhaân coù theå laøm cho moät haønh vi trung laäp neân toát, xaáu do yù höôùng. Hoaëc laøm cho moät haønh vi töï noù toát neân xaáu hoaëc toát hôn, hoaëc laøm cho haønh vi töï noù xaáu ra xaáu hôn. Khoâng bao giôø moät vieäc xaáu töï baûn chaát laïi coù theå laøm ra toát ñöôïc. Ví duï: aên caép giuùp ngöôøi ngheøo bao giôø cuõng laø xaáu.
  
• 
  Thöù ba, laøm baát cöù vieäc gì, phaûi nhaém ñaït muïc ñích chính ñaùng, töùc quy höôùng veà Chuùa ít laø maëc nhieân.
  

3. 
   Xeùt hoaøn caûnh quan heä tôùi haønh vi
   

Thöù nhaát, hoaøn caûnh gia taêng hay giaûm bôùt luaân lyù tính. Ñieàu ñoù hieån nhieân (vd: ñoàng tieàn baø goùa).

1. 
   Caùc haønh vi coù chuû yù giaùn tieáp. Thöôøng caùc haønh vi ñeàu coù chuû yù tröôùc, nhöng cuõng coù nhöõng haønh vi ngoaøi chuû yù ñònh tröôùc, laïi coù nhöõng haäu quaû baát ngôø ngoaøi chuû yù ñònh tröôùc, goïi laø chuû yù giaùn tieáp. Theo nguyeân taéc phaûi traùnh moïi haønh vi tuy khoâng coù gì laø baát chính nhöng theo phoûng ñoaùn coù theå gaây neân haäu quaû khoâng toát.
   
2. 
   Ngöôøi ta coù traùch nhieäm luaân lyù khi laøm nhöõng vieäc maø haäu quaû xaáu ñöôïc bieát tröôùc: v/d: tieân ñoaùn ñöôïc haäu quaû, maø khoâng ñaët caên côù, coù boân phaän ngaên ngöøa haäu quaû xaáu.
   
3. 
   Ta ñöôïc quyeàn laøm nhöõng vieäc töï noù laø toát hay trung laäp, song coù theå sinh hai hieäu quaû moät toát moät xaáu, mieãn laø haäu quaû toát khoâng do haäu quaû xaáu maø ra, ñoàng thôøi taùc nhaân coù lyù do töông ñoái quan troïng ñeå laøm vaø muïc ñích laøm laø chính ñaùng.
   

• 
  Baûn chaát haønh vi ñoù toát
  
• 
  Haäu quaû tröïc tieáp laø toát
  
• 
  Nhaèm muïc ñích chính ñaùng
  
• 
  Coù lyù do quan troïng ñeå laøm
  

4. 
   Coäng taùc
   

• 
  Vieäc laøm coäng taùc töï noù laø toát
  
• 
  Coâng vieäc aáy tröïc tieáp phaùt sinh haäu quaû toát
  
• 
  Coù lyù do quan troïng ñeå laøm.
  

• 
  Ñieàu kieän cuûa moät haønh vi nhaân lính: Nhaän thöùc (lyù trí) ñaày ñuû vaø töï do.
  
• 
  Nhöõng nguyeân nhaân thay ñoåi luaân lyù tính cuûa haønh vi:
  
  • 
    Söï voâ tri vaø laàm laãn. Voâ tri coù theå khaû khaùng vaø voâ tri baát khaû khaùng
    
  • 
    Sôï haõi vaø baïo löïc laøm maát töï do
    
  • 
    Tình duïc cöôõng baùch laøm maát quaân bình vaø taâm trí thaùc loaïn tôùi ñoä khoâng coøn töï do.
    
  • 
    Tính khí ñaéc thuû hoaëc di truyeàn
    
  • 
    Giaùo duïc
    
  • 
    Thoùi quen
    
  • 
    Nhöõng beänh theå xaùc vaø tinh thaàn
    
• 
  Nhöõng yeáu toá taïo neân luaân lyù tính cuûa haønh vi
  

• 
  Caùc nguyeân taéc quy ñònh luaân lyù tính:
  
  • 
    Moät haønh vi töï noù toát coù theå trôû neân toát hôn do muïc ñích theo ñuoåi
    
  • 
    Muïc ñích ñoâi khi thay ñoåi toaøn dieän baûn chaát cuûa moät haønh vi
    
  • 
    Moät vieäc laøm coù tính trung laäp seõ trôû neân toát hay xaáu tuøy theo muïc ñích ñaët ra
    
  • 
    Moät vieäc töï noù xaáu, nhöng khoâng coù tính tuyeät ñoái. Noù coù theå thaønh ñöôïc pheùp laøm khi phaûi boù buoäc choïn löïa moät boån phaän cao hôn (khoâng vaâng lôøi cha meï neáu cha meï baét laøm ñieàu nghòch luaät Chuùa)
    
  • 
    Moät vieäc toát hay trung laäp coù hai loaïi haäu quaû: moät toát vaø moät xaáu, thì ñöôïc pheùp laøm neáu coù thieän yù, caàn thieát vaø coù haäu quaû vöôït hôn haäu quaû xaáu
    
  • 
    Moät vieäc toát hay xaáu do ñoái töôïng vaø muïc ñích cuûa noù, coù theå neân toát hôn hay xaáu hôn do hoaøn caûnh.
    



• 
  Luaät phaùp nhaèm höôùng daãn con ngöôøi, neân phaûi döïa vaøo leõ phaûi, coâng lyù. Caàn thoûa maõn ba ñieàu kieän: Moät laø: luaät ban boá nhöõng ñieàu coù theå thi haønh, khoâng theå buoäc hay ngaên caám ñieàu gì vöôït khaû naêng con ngöôøi. Hai laø hôïp leõ coâng baèng. Ba laø phaûi lieâm chính, nghóa laø truyeàn buoäc hay ngaên caám nhöõng gì hôïp luaân thöôøng ñaïo lyù, hôïp ñaïo ñöùc, leõ phaûi.
  
• 
  Luaät phaùp coù muïc ñích baûo veä, duy trì coâng ích cuûa taäp theå xaõ hoäi hay cuûa caû loaøi ngöôøi
  
• 
  Do ngöôøi coù traùch nhieäm coâng boá vaø ban haønh. Phaùp luaät ñöôïc thöïc hieän baèng boán caùch: truyeàn buoäc, ngaên caám, cho pheùp, tröøng trò.
  

Ba thaùi ñoä ñoái vôùi luaät: vuï luaät, neä coå (baûo thuû), voâ kyû luaät (khinh thöôøng). Ñöùc Kitoâ ñaõ daïy phaûi traùnh ba thaùi ñoä naøy. Chuùa ñeán khoâng baõi boû luaät nhöng kieän toaøn vaø ban cho luaät tinh thaàn môùi. Thaùnh Phaoloâ daïy kitoâ höõu haõy laáy luaät cuûa Ñöùc Kitoâ (Gl 6,2) laøm khuoân vaøng thöôùc ngoïc cho ñôøi soáng, ñoù laø luaät Thaàn Khí ban söï soáng (Rm 8,2).

Ta phaân loaïi luaät phaùp nhö sau:

• 
  Thieân luaät goàm luaät töï nhieân (nhieân luaät) vaø thaùnh luaät
  
• 
  Nhaân luaät goàm daân luaät vaø giaùo luaät
  

Nhieân luaät laø luaät ñöôïc ghi khaéc nôi baûn tính con ngöôøi, truyeàn ñieàu thích hôïp vôùi baûn tính vaø muïc ñích con ngöôøi, caám laøm ñieàu gì nghòch laïi. Nhieân luaät ñöôïc Thieân Chuùa ghi khaéc trong taâm hoàn con ngöôøi, ñöôïc lyù trí nhaän bieát. Tuy nhieân nhieàu khi lyù trí nhaän bieát leäch laïc hoaëc lu môø do thaønh kieán, duïc voïng vaø giaùo duïc sai laàm. Söï hieän höõu cuûa nhieân luaät ñöôïc chöùng toû qua:

• 
  Thaùnh Phaoloâ trong Rm 2,14-15 vieát: Daân ngoaïi khoâng coù luaät, neân khi theo thoùi thöôøng laøm nhöõng ñieàu hôïp phaùp, duø hoï khoâng coù luaät thì cuõng keå nhö coù luaät vì ñaõ coù luaät ghi trong thaâm taâm laøm chöùng cho hoï.
  
• 
  Löông taâm nhaän ra luaät ñoù.
  
• 
  Söï thoáng nhaát chung cuûa caû nhaân loaïi.
  

BAØI X. VAÁN ÑEÀ ÑAÏO ÑÖÙC

Vaán ñeà ñaïo ñöùc ñöôïc ñaët ra cho heát moïi ngöôøi – ngöôøi hoàn nhieân ñôn sô cuõng nhö haïng hoïc giaû trí thöùc – khi muoán theo ñuoåi moät lyù töôûng cao ñeïp ñeå theå hieän cuoäc ñôøi mình. Vaán ñeå ñaïo ñöùc coù theå ñöôïc nhìn döôùi ba khía caïnh:

• 
  Löông taâm.
  

• 
  Lyù töôûng
  

• 
  Quy luaät
  

Ngaøy nay, xaõ hoäi ñang sa suùt traàm troïng veà ñaïo ñöùc. Nhöõng phaùt trieån tieán boä cuûa khoa hoïc kyõ thuaät ñem ñeán cho con ngöôøi nhieàu thöù tieän nghi vaät chaát. Nhöõng giaù trò truyeàn thoáng bò xoùi moøn nhöôøng choã cho neáp soáng höôûng thuï ích kyû. Ñaïo ñöùc bò baêng hoaïi, vaät chaát ñöôïc ñeà cao treân tinh thaàn. Töø chuû tröông soáng töï do tuyeät ñoái, ngöôøi ta deã daøng ñi ñeán choã chuû tröông soáng voâ luaân. Nhaân danh töï do, ngöôøi ta khöôùc töø moïi quy luaät ñaïo ñöùc, phuû nhaän tieáng löông taâm. Ranh giôùi giöõa thieän vaø aùc bò xoùa môø. Chuû nghóa voâ luaân aáy taïo neân nhöõng haäu quaû thaûm baïi. Töø ñoù, con ngöôøi thaáy mình ñaõ vöôït qua giôùi haïn cuûa mình. Con ngöôøi hieåu ñöôïc töï do khoâng phaûi tuyeät ñoái vaø nhôø löông taâm con ngöôøi coù kinh nghieäm phaùn ñoaùn veà minh vaø veà ngöôøi khaùc döôùi khía caïnh ñaïo ñöùc.

Pascal cho ñaïo ñöùc hoïc laø khoa hoïc veà con ngöôøi. Ñònh nghóa naøy quaù roäng vì coù theå aùp duïng cho caû taâm lyù hoïc vaø xaõ hoäi hoïc, ñoàng thôøi khoâng ñeå yù ñeán tính thöïc tieãn cuûa ñaïo ñöùc. Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc ((Durkheim, Leùvy-Bruhl) laïi cho ñoù laø khoa hoïc veà caùc phong hoùa. Ñònh nghóa naøy haøm hoà vì chæ moâ taû caùch thöïc nghieäm nhöõng phong tuïc cuûa con ngöôøi, vaäy maø caùc phong tuïc laïi laø ñoái töôïng chuû yeáu cuûa khoa xaõ hoäi hoïc chöù khoâng phaûi cuûa ñaïo ñöùc hoïc. Spencer laïi noùi ñoù laø khoa hoïc veà caùch soáng, caùch cö xöû cuûa con ngöôøi vôùi nhau. Neáu theá thì ñaïo ñöùc hoïc chæ chöùa ñöïng nhöõng kyõ thuaät thöïc duïng.

Ñeå ñònh nghóa ñuùng ñaén veà ñaïo ñöùc hoïc, thieát töôûng caàn xem xeùt ñoái töôïng cuûa ñaïo ñöùc hoïc. Ñoái töôïng chaát theå laø nhöõng haønh ñoäng nhaân linh vôùi yù thöùc vaø töï do (khaùc vôùi haønh ñoäng nhaân sinh laø haønh ñoäng töï phaùt khoâng höõu yù). Ñoái töôïng moâ theå laø luaân lyù tính cuûa haønh ñoäng nhaân linh. Ñoù laø xeùt xem haønh ñoäng aáy lieân heä theá naøo ñeán cöùu caùnh toái haäu cuûa con ngöôøi. Töø ñoù, coù theå ñònh nghóa ñaïo ñöùc hoïc laø khoa hoïc baøn ñeán caùch con ngöôøi söû duïng töï do ñeå ñaït ñeán cuøng ñích toái haäu cuûa ñôøi mình, laø hoïc veà haønh ñoäng cuûa con ngöôøi höôùng veà muïc ñích toái haäu theo caùc quy luaät ñaïo ñöùc vôùi söï soi saùng giaùm saùt cuûa lyù trí thöïc tieãn, töùc laø löông taâm.

Ngöôøi ta phaân bieät:

• 
  Ñaïo ñöùc hoïc toång quaùt coù nhieäm vuï xaùc ñònh theá naøo laø ñieàu thieän, giaù trò ñaïo ñöùc, tìm hieåu neàn taûng cuûa boån phaän, phaân tích cô caáu cuûa haønh vi ñaïo ñöùc, caùc ñieàu kieän cuûa traùch nhieäm.
  
• 
  Ñaïo ñöùc hoïc chuyeân bieät thuoäc moïi phaïm vi sinh hoaït cuûa con ngöôøi: ñaïo ñöùc hoïc xaõ hoäi, ñaïo ñöùc hoïc gia ñình, ñaïo ñöùc hoïc chính trò, ñaïo ñöùc hoïc kinh teá, moâi tröôøng…
  

1. 
   Söï Thieän
   

• 
  Söï Thieän höõu ích gaëp thaáy trong Socrate khi oâng chuû tröông ñieàu thieän laø ñieàu höõu ích. Coù ngöôøi ñoàng hoùa vôùi tö lôïi. Gaàn ñaây, ngöôøi ta ñoàng hoùa thieän vôùi coâng ích.
  
• 
  Söï thieän höõu ích laø moät vaät hay moät haønh vi giuùp ta ñaït moät muïc ñích naøo ñoù, coù theå laø muïc ñích trung gian hay muïc ñích toái haäu.
  
• 
  Söï Thieän khoaùi laïc laø caûm giaùc haïnh phuùc khi ñaït ñoái töôïng toát ñeïp hoaëc sau khi thöïc hieän moät haønh vi toát ñeïp. Coù ngöôøi cho ñoù laø laïc thuù (Epicure)
  
• 
  Söï Thieän ñaïo ñöùc laø töï noù toát, ñaùng ao öôùc, yeâu meán vaø tìm kieám, chöù khoâng phaûi laø phöông tieän hay caûm giaùc. Söï thieän ñaïo ñöùc ñoàng hoùa vôùi söï thieän voâ vò lôïi. Ta tìm noù, ta thöïc hieän noù vì noù coù giaù trò duø phaûi chòu thieät thoøi hy sinh. Ñaây laø söï thieän ñuùng nghóa cuûa ñaïo ñöùc hoïc.
  

• 
  Caùc söï thieän vaät chaát (côm aùo gaïo tieàn, xe coä, nhaø cöûa, tieàn baïc, cuûa caûi, danh voïng, quyeàn löïc...). Caùc söï thieän naøy laø söï thieän höõu ích coù giaù trò phöông tieän. Chuùng taïm bôï choùng qua.
  
• 
  Caùc söï thieän theå xaùc: söùc khoûe, saéc ñeïp, tröôøng thoï, laïc thuù. Chuùng ñöôïc coi nhö muïc ñích trung gian chöù khoâng phaûi muïc ñích toái haäu. Chuùng khoâng theå laø söï thieän tuyeät ñoái.
  
• 
  Caùc söï thieän tinh thaàn: caùc taøi naêng cao caû cuûa taâm hoàn, söï nhaän bieát söï thaät, loøng yeâu meán veû ñeïp, khoa hoïc, ngheä thuaät… Cuõng khoâng phaûi söï thieän tuyeät ñoái vì chuùng coøn baát toaøn, moûng doøn vaø khoâng bao giôø thoûa maõn vì caøng tieán boä caøng naûy sinh nhieàu vaán ñeà…
  
• 
  Söï thieän xaõ hoäi: Coù nhieàu hoïc thuyeát chuû tröông söï thieän tuyeät ñoái laø khi kieän toaøn moät moät xaõ hoäi hoaøn haûo. Theo Auguste Comte, con ngöôøi laø moät sinh vaät xaõ hoäi. Caù nhaân chæ hieän höõu cho xaõ hoäi vaø noù phaûi thöïc hieän ñònh meänh cuûa mình laø goùp phaàn hoaøn thaønh xaõ hoäi, luùc ñoù seõ ñaït haïnh phuùc ñích thöïc. Theá maø con ngöôøi khoâng phaûi laø moät con soá, moät naëc danh, nhöng laø moät nhaân vò. Xaõ hoäi vì con ngöôøi chöù khoâng phaûi con ngöôøi vì xaõ hoäi.
  
• 
  Söï thieän luaân lyù: ñoù laø caùc nhaân ñöùc. Ñaây cuõng chöa laø söï thieän tuyeät ñoái vì vieäc ñaït nhaân ñöùc vaø baûo toaøn nhaân ñöùc gaén lieàn vôùi nhieàu hy sinh kieân trì gian khoå.
  
• 
  Söï thieän tuyeät ñoái coù khaû naêng thoûa maõn nhöõng khaùt voïng voâ bieân cuûa con ngöôøi, chính laø Thieân Chuùa: “ Laïy Chuùa, Chuùa döïng neân con cho Chuùa; Vì theá linh hoàn con baên khoaên khaéc khoaûi cho ñeán khi ñöôïc nghæ an trong Chuùa”(Aug).
  

2. 
   Neàn taûng cuûa giaù trò ñaïo ñöùc
   

3. 
   Caùc ñaëc tính cuûa giaù trò ñaïo ñöùc
   

• 
  Töï do: Moät haønh ñoäng ñöôïc coi laø coù giaù trò ñaïo ñöùc - nhieàu hay ít - tuøy ôû möùc ñoä töï do cuûa ta ñeå ta bieåu loä chính con ngöôøi ñích thöïc cuûa mình. Moät haønh vi bò cöôõng baùch hoaëc giaû hình thì khoâng coù giaù trò ñaïo ñöùc.
  
• 
  Vöôït troãi caùc giaù trò töï nhieân: Giaù trò ñaïo ñöùc phaûi luoân ñöôïc toân troïng hôn caùc giaù trò töï nhieân khaùc (nhö giaù trò vaên hoùa, giaù trò sinh hoïc, giaù trò kinh teá), vì chính giaù trò ñaïo ñöùc laøm con ngöôøi trôû neân toát vôùi tö caùch con ngöôøi, chöù khoâng phaûi vôùi tö caùch moät nhaïc só, baùc só, nhaø kinh doanh…
  
• 
  Ñem laïi yù nghóa cho ñôøi ngöôøi: Cuoäc ñôøi chuùng ta coù yù nghóa hay khoâng tuøy thuoäc chuùng ta coù soáng phuø hôïp vôùi söï thieän hay khoâng, chöù khoâng phaûi chæ tuøy thuoäc vaøo tieàn baïc, ñòa vò, söùc khoûe… Giaù trò ñaïo ñöùc vì theá laø yeáu toá ñem laïi yù nghóa cho cuoäc hieän höõu cuûa con ngöôøi.
  
• 
  Tính phoå quaùt: Giaù trò ñaïo ñöùc mang tính phoå quaùt. Toát laø toát cho vaø ñoái vôùi heát moïi ngöôøi. Xaáu laø xaáu cho vaø ñoái vôùi heát moïi ngöôøi. Ai ai cuõng coâng nhaän giaù trò ñaïo ñöùc aáy.
  
• 
  Tính boù buoäc: Giaù trò ñaïo ñöùc coù tính boù buoäc. Ñoù laø meänh leänh toång quaùt cuûa ñaïo ñöùc: laøm laønh laùnh döõ. Caùc giaù trò ñaïo ñöùc mang tính boù buoäc vì caùc giaù trò ñaïo ñöùc coù neàn taûng laø giaù trò tuyeät ñoái hay cuøng ñích toái haäu maø con ngöôøi phaûi nhaát thieát höôùng veà ñeå ñöôïc haïnh phuùc. Cuøng ñích toái haäu, giaù trò tuyeät ñoái aáy chính laø Thieân Chuùa. Chính vì theá ñaïo ñöùc khoâng theå taùch rôøi khoûi toân giaùo. Moät neàn ñaïo ñöùc loaïi tröø Thieân Chuùa khoâng theå naøo ñöùng vöõng vì thieáu neàn taûng laø cuøng ñích toái haäu.
  

4. 
   Muïc ñích toái haäu: Thieân Chuùa (xem baøi Tieáng goïi ñaïo ñöùc vaø Haïnh phuùc ñích thöïc)
   



Ñaïo ñöùc hoïc khoâng phaûi lyù thuyeát, nhöng hieän thöïc trong ñôøi soáng con ngöôøi döôùi nhieàu phaïm truø khaùc nhau coù lieân quan ñeán nhau.

Nghóa vuï hay boån phaän laø ñoái töôïng ñaàu tieân cuûa yù thöùc ñaïo ñöùc. Nghóa vuï laø yeáu toá thieát yeáu cuûa sinh hoaït ñaïo ñöùc. Khoâng theå coù ñôøi soáng ñaïo ñöùc neáu khoâng caûm thaáy coù nghóa vuï. Nghóa vuï laø moät giaù trò, moät ñieàu thieän phaûi laøm caùch yù thöùc vaø töï do. Vieäc maø ta bò buoäc phaûi laøm laø moät ñieàu toát vaø khoâng ai coù nghóa vuï phaûi laøm ñieàu aùc. Nghóa vuï hay boån phaän coù ba ñaëc tính:

1. 
   Boù buoäc: Ñoù laø ñaëc tính roõ reät nhaát cuûa nghóa vuï. Nhöng boù buoäc nhö theá naøo? Ñaây laø moät boù buoäc luaân lyù bao haøm söï töï do (khaùc vôùi boù buoäc vaät lyù: moïi vaät rôi theo ñöôøng thaúng ñöùng). Nghóa vuï khoâng nhöõng toân troïng töï do maø coøn ñoøi hoûi ta phaûi coù töï do nöõa, vì neáu khoâng coù töï do thì vieäc thi haønh nghóa vuï khoâng coù giaù trò ñaïo ñöùc
   
2. 
   Tuyeät ñoái, voâ ñieàu kieän: Söï chu toaøn nghóa vuï khoâng tuøy thuoäc moät ñieàu kieän naøo. Ta chu toaøn moät nghóa vuï vì ñoù laø moät ñieàu toát chöù khoâng vì moät tö lôïi. Vì theá, Kant cho raèng nghóa vuï laø moät meänh leänh voâ ñieàu kieän
   
3. 
   Phoå quaùt: Nghóa vuï ñaïo ñöùc buoäc taát caû moïi ngöôøi, khoâng tröø ai.
   

Nghóa vuï khoâng do nôi ta nhöng do moät quyeàn löïc ôû ngoaøi vaø ôû treân ta thieát laäp. Quyeàn löïc ñoù laø neàn taûng cuûa nghóa vuï. Quyeàn löïc ñoù khoâng phaûi laø xaõ hoäi nhöng chính Thieân Chuùa.Chæ coù Thieân Chuùa tuyeät ñoái môùi coù theå boù buoäc ta nhö theá. Quy luaät ñaïo ñöùc ñöôïc Thieân Chuùa ban haønh qua caùc boä luaät thaønh vaên cuõng nhö baát thaønh vaên, töùc löông taâm. Moãi ngöôøi ñeàu phaûi chòu traùch nhieäm veà haønh vi cuûa mình tröôùc maët Thieân Chuùa laø söï Thieän tuyeät ñoái.

Ñeå haønh ñoäng hôïp vôùi ñaïo ñöùc, caàn coù yù chí vaø trí tueä saùng suoát ñeå pheâ phaùn cho bieát ñaâu laø nghóa vuï phaûi thi haønh trong nhöõng tröôøng hôïp coù xung ñoät giöõa caùc nghóa vuï: Phaûi choïn thi thaønh nghóa vuï khoù khaên nhaát – Phaûi löïa choïn thi haønh nghóa vuï khaån thieát nhaát – Phaûi thieát laäp thang giaù trò, öu tieân cho nghóa vuï coù giaù trò cao hôn, lieân quan ñeán taäp theå lôùn hôn – Saùng taïo giaûi phaùp phuø hôïp.

Ngöôøi ta phaân bieät quyeàn töï nhieân vaø quyeàn nhaân ñònh. Quyeàn töï nhieân laø quyeàn xuaát phaùt töø baûn tính töï nhieân vaø phaåm giaù con ngöôøi (nhö quyeàn töï do, quyeàn soáng, quyeàn laøm vieäc). Quyeàn töï nhieân coù tính caùch phoå quaùt, baát bieán vaø baát khaû xaâm phaïm. Quyeàn nhaân ñònh ñöôïc quy ñònh bôûi luaät phaùp xaõ hoäi (nhö quyeàn tö höõu, quyeàn baàu cöû). Quyeàn naøy coù tính caùch rieâng bieät, coù theå thay ñoåi vaø khaû nhöôïng.

Nghóa vuï vaø quyeàn lôïi khaùc nhau veà söï boù boù buoäc. Nghóa vuï thì luoân boù buoäc, coøn quyeàn lôïi thì boù buoäc nhieàu hay ít tuøy theo loaïi. Söï boù buoäc cuûa nghóa vuï lieân quan ñeán giaù trò töï taïi cuûa chính haønh vi ñaïo ñöùc, coøn söï boù buoäc cuûa quyeàn lôïi lieân quan ñeán giaù trò ñaïo ñöùc xeùt nhö laø söï thieän cho toâi

Quan heä hoã töông: Nhieàu khi chính nghóa vuï taïo neân quyeàn lôïi: toâi coù nghóa vuï soáng ñaïo ñöùc thì toâi coù quyeàn hoïc hoûi ñeå bieát caùc meänh leänh ñaïo ñöùc. Neáu ñoøi quyeàn lôïi maø khoâng vì moät nghóa vuï naøo töùc laø laïm quyeàn. Vaäy, nghóa vuï vöøa baûo ñaûm vöøa giôùi haïn vieäc söû duïng quyeàn

Quyeàn lôïi cuõng coù theå laø nguoàn goác phaùt sinh nghóa vuï. Quyeàn lôïi cuûa toâi taïo neân nghóa vuï nôi ngöôøi khaùc. Ngöôøi khaùc coù nghóa vuï phaûi toân troïng quyeàn lôïi cuûa toâi. Ngöôøi coù quyeàn cuõng phaûi coù nghóa vuï.

Traùch nhieäm laø heä luaän taát yeáu cuûa nghóa vuï. Traùch nhieäm laø söï buoäc phaûi traû lôøi veà caùc haønh vi ñaõ thöïc hieän vaø saün saøng chòu moïi haäu quaû cuûa haønh vi ñoù.

1. 
   Traùch nhieäm tröôùc maët ai?
   

• 
  Tröôùc heát laø tröôùc löông taâm cuûa mình. Ñoù laø traùch nhieäm ñaïo ñöùc thaät söï, duø khoâng ai bieát vaø xaõ hoäi khoâng quy traùch, nhöng vaãn caûm thaáy bò löông taâm pheâ phaùn
  
• 
  Traùch nhieäm tröôùc ngöôøi khaùc, toå chöùc hay xaõ hoäi. Ñoù laø traùch nhieäm beà ngoaøi.
  
• 
  Cuoái cuøng laø traùch nhieäm tröôùc Thieân Chuùa
  

2. 
   Ñieàu kieän cuûa traùch nhieäm
   

• 
  Töï do. Neáu töï do bò haïn cheá thì traùch nhieäm cuõng haïn cheá. Töï do bò haïn cheá do aùp löïc beân ngoaøi nhö nhu caàu sinh lyù (ñoùi, khaùt..), do hoaøn caûnh (ñe doïa, khuûng boá,), do aùp löïc beân trong nhö ñam meâ, ñieân khuøng.. Tuy nhieân ñoù khoâng phaûi laø nhöõng aùp löïc tuyeät ñoái khoâng theå khoâng khaéc phuïc. Ngoaøi ra ta phaûi chòu traùch nhieäm veà nhöõng thoùi quen, ñam meâ maø chính ta ñaõ taïo neân
  
• 
  YÙ thöùc: Ta phaûi chòu traùch nhieäm veà nhöõng haønh vi maø ta coù yù thöùc, nghóa laø ñuû saùng suoát luùc thi haønh.
  
• 
  Khaû naêng: Theo leõ coâng baèng, ta khoâng phaûi chòu traùch nhieäm veà nhöõng vieäc vöôït quaù khaû naêng cuûa mình.
  

Vì laø moät chuû theå töï do neân ta phaûi chòu traùch nhieäm veà caùc haønh vi cuûa mình. YÙ thöùc traùch nhieäm khieán con ngöôøi caûm thaáy maát töï do vì khoâng theå laøm moïi söï nhö yù mình muoán. Cuoäc ñôøi moãi ngöôøi bò goø boù bôûi nhöõng traùch nhieäm ñoái vôùi chính mình, vôùi tha nhaân vaø xaõ hoäi, khieán con ngöôøi lo aâu. Nhieäm vuï caøng cao, caøng lôùn thì con ngöôøi caøng lo laéng. Tuy nhieân ñoù cuõng chính laø luùc con ngöôøi nhaän ra ñöôïc söï cao caû cuûa mình. Yù thöùc traùch nhieäm giuùp con ngöôøi vöôït thaéng chính mình ñeå moãi ngaøy ñöôïc trôû neân hoaøn thieän hôn trong nhaân caùch vaø goùp phaàn tích cöïc hôn trong vieäc xaây döïng vaø phuïc vuï xaõ hoäi

1. 
   Coâng vaø toäi
   

Coâng toäi theo leõ coâng baèng laø moùn nôï coâng bình nhaët hoaëc loûng leûo. Ngöôøi thôï ñaùng ñöôïc thöôûng vì ñaõ laøm goûi (coâng baèng), ñöùa con coù quyeàn höôûng caùch loûng leûo vì cha khoâng bò buoäc phaûi thöôûng noù theo leõ coâng baèng.

Coâng – toäi theo leõ xöùng hôïp thuaàn tuùy: khoâng taïo ra quyeàn lôïi ñuùng nghóa maø chæ phaùt sinh do tình huoáng, trong ñoù thöôûng hay phaït ñöôïc coi laø xöùng hôïp nhöng khoâng baét buoäc: moät ngöôøi ngheøo laøm cho ngöôøi giaøu moät coâng vieäc nheï vaãn ñöôïc ngöôøi giaøu traû löông haäu

2. 
   Thöôûng - phaït
   

• 
  Thöôûng phaït beân ngoaøi, ai cuõng thaáy. Ñoù laø söï thöôûng phaït töï nhieân töø vieäc tuaân giöõ hay khoâng nhöõng ñònh luaät töï nhieân (sieâng naêng laøm thì coù nhieàu cuûa, löôøi bieáng daãn ñeán ngheøo tuùng).
  
• 
  Thöôûng phaït do xaõ hoäi vaø phaùp lyù, caên cöù vaøo nhöõng yeâu toá beân ngoaøi, neân nhieàu khi chöa thöïc söï coâng baèng.
  
• 
  Thöôûng phaït beân trong do toøa aùn löông taâm. Nhöng nhieàu thöù löông taâm, neân coù nhöõng sai leäch.
  
• 
  Thöôûng phaït ñôøi sau chung cuoäc do chính Thieân Chuùa.
  

4. 
   COÂNG BÌNH – BAÙC AÙI
   

1. 
   Coâng bình
   

Coâng bình laø moät trong nhöõng phaïm truø cô baûn nhaát trong ñôøi soáng ñaïo ñöùc.

• 
  Coù ngöôøi cho raèng coâng bình laø soáng phuø hôïp vôùi quyeàn lôïi maø luaät phaùp ñaõ quy ñònh. Coâng bình vaø phaùp luaät laø moät. Tuy nhieân trong ñôøi soáng söï toân troïng luaät phaùp coù theå ñi ngöôïc laïi lyù töôûng coâng bình, vì coù nhöõng luaät phaùp ñaõ laøm thieät haïi ñeán quyeàn lôïi cuûa moät caù nhaân hay taäp theå. Vì theá, khi thaønh luaät phaùp, caàn phaûi coù ñöùc coâng minh (eùquiteù), laø caûm thöùc chaéc chaén vaø töï phaùt veà coâng bình vaø baát coâng. Coâng minh thì ñoái nghòch vôùi thaùi ñoä neä luaät, laø yù thöùc coâng bình chuù troïng ñeán nhöõng tröôøng hôïp rieâng bieät, nhöõng uaån khuùc cuûa cuoäc ñôøi.
  
• 
  Coù ngöôøi laïi cho coâng bình laø laøm caùi gì höõu ích cho xaõ hoäi ñeå thaêng tieán xaõ hoäi. Nhöng thaêng tieán xaõ hoäi khoâng phaûi laø taåy tröø taát caû nhöõng cheânh leäch töï nhieân nhö cô theå, trí oùc, taâm linh, vaø coøn coù nhöõng cheânh leäch do nhieäm vuï xaõ hoäi. Thaêng tieán xaõ hoäi laø taåy tröø nhöõng cheânh leäch do baát co6ng xaõ hoäi taïo neân, ñoàng thôøi söûa ñoåi cô caáu kinh teá xaõ hoäi ñeå khoâng taïo neân nhöõng baát coâng khieán moät lôùp ngöôøi khoâng bao giôø coù hy voïng ñöôïc naâng leân…
  
• 
  Coù quan ñieåm cho raèng coâng baèng laø taát caû moïi ngöôøi ñeàu bình ñaúng vaø coù quyeàn lôïi nhö nhau, neân phaûi ñoái xöû coâng bình vôùi taát caû moïi ngöôøi.
  
  • 
    Döïa treân nhöõng quan ñieåm aáy, ta coù theå hieåu coâng bình laø traû laïi cho ngöôøi khaùc nhöõng gì thuoäc quyeàn cuûa hoï, laø toân troïng quyeàn lôïi cuûa keû khaùc.
    

• 
  Coâng bình giao hoaùn laø coâng bình ñöôïc thöïc hieän khi caùc vaät ñoåi chaùc bình ñaúng vôùi nhau. Ví duï: chuû traû löông töông xöùng vôùi coâng thôï. Neàn taûng coâng bình giao hoaùn laø söï bình ñaúng giöõa moïi ngöôøi. Coâng bình giao hoaùn giöõa caù nhaân vaø caù nhaân, giöõa caù nhaân vaø xaõ hoäi. Ñaây laø söï trao ñoåi haøng ngang.
  
• 
  Coâng bình phaân phoái laø söï coâng bình ñöôïc thöïc hieän khi coù söï phaân phoái danh döï, taøi saûn töông xöùng vôùi nhieäm vuï vaø coâng traïng cuûa moãi ngöôøi. Phöông chaâm cuûa coâng bình phaân phoái ñoù laø: Moãi ngöôøi ñöôïc phaân theo khaû naêng, ñöôïc höôûng theo vieäc laøm. Ñaây laø söï trao ñoåi haøng doïc vaø theo tyû leä chöù khoâng ñoàng ñeàu
  
• 
  Coâng bình caûi chính khi nhöõng thieät haïi gaây ra ñöôïc ñeàn buø xöùng ñaùng.
  
• 
  Coâng bình ñoùng goùp vaøo vieäc chung tuøy khaû naêng vaø hoaøn caûnh
  
• 
  Coâng bình xaõ hoäi ñoøi phaân phoái taøi saûn caùch töông xöùng vôùi caùc phaàn töû trong moät quoác gia cuõng nhö giöõa caùc nöôùc vôùi nhau treân theá giôùi vì tình lieân ñôùi.
  

2. 
   Baùc aùi
   

1. 
   Baùc aùi laø gì?
   

• 
  Quan ñieåm duy lyù cho raèng baùc aùi phaïm ñeán phaåm giaù con ngöôøi vì khi boá thí laø laøm nhuïc nhaân phaåm.
  
• 
  Quan ñieåm tieán hoùa laïi cho raèng baùc aùi ñi ngöôïc vôùi ñònh luaät caên baûn laø keû maïnh môùi toàn taïi vaø keû yeáu nhöôïc phaûi bò loaïi tröø. Nhö theá, baùc aùi laø dung döôõng cho keû baát löïc vaø laøm trôû ngaïi cho söï phaùt trieån cuûa nhaân loaïi.
  
• 
  Quan ñieåm xaõ hoäi laïi cho raèng baùc aùi laø giaû hình vì nhöõng gì ngöôøi ta boá thí chaúng qua laø traû laïi cho ngöôøi khaùc nhöõng caùi thuoäc quyeàn cuûa hoï, traû laïi nhöõng gì cuûa hoï maø ngöôøi ñaõ chieám laáy caùch baát coâng döôùi hình thöùc naøy hay hình thöùc khaùc.
  

Vaäy Baùc aùi laø gì? laø tình thöông chaân thaät, khaùc vôùi caûm giaùc yeâu thích nhö yeâu thích moät ñoà vaät, vì con ngöôøi laø nhaân vò khoâng theå giaûn löôïc vaøo ñoái töôïng thoûa maõn sôû thích, khaùc vôùi loøng thöông haïi vì thöông haïi noùi leân söï baát bình ñaúng giöõa ngöôøi thöông vaø keû ñöôïc thöông, khaùc vôùi tình yeâu nam nöõ vì baùc aùi laø tình thöông phoå quaùt. Baùc aùi laø tình yeâu tha thaân vôùi tö caùch hoï laø ngöôøi.

Thoâng ñieäp Deus Caritas est phaân bieät eros laø tình yeâu mang tính nhuïc duïc, philo laø tình baèng höõu, vaø baùc aùi laø agape. Baùc aùi laø tình thöông cuï theå khi yeâu thöông nhöõng con ngöôøi cuï theå ngay caû nhöõng keû khoâng ñaùng cho ta yeâu meán. Baùc aùi laø tình thöông thieát thöïc muoán ñieàu toát laønh cho keû khaùc, vaø ñoøi phaûi haønh ñoäng thieát thöïc. Toùm laïi, baùc aùi laø tình yeâu phoå quaùt, cuï theå vaø thieát thöïc vôùi moïi ngöôøi vôùi tö caùch hoï laø nhöõng nhaân vò.

2. 
   Baùc aùi Kitoâ giaùo troãi vöôït.
   

3. 
   Töông quan giöõa coâng bình vaø baùc aùi.
   

Neàn taûng coâng bình laø söï bình ñaúng cuûa taát caû moïi ngöôøi, coøn neàn taûng baùc aùi laø tình huynh ñeä.

Caû hai coù quan heä hoã töông: coâng bình caàn ñeán baùc aùi. Baùc aùi boå khuyeát vaø buø ñaép cho söï chaäm treã cuûa coâng bình. Baùc aùi laø ñoäng löïc cuûa coâng bình ñeå moïi ngöôøi baûo ñaûm quyeàn lôïi cho nhau. Baùc aùi baûo ñaûm cho coâng bình vì baùc aùi tieâu dieät moïi aùc yù, moïi öôùc muoán ñoái xöû baát coâng.

Baùc aùi caàn ñeán coâng bình. Coâng bình höôùng daãn baùc aùi, giuùp bieát phaûi giuùp ñôõ ngöôøi naøo tröôùc, giuùp ñôõ theá naøo…

Noùi toùm laïi, coâng bình vaø baùc aùi quan heä hoã töông. Nhöng vöôït treân coâng baèng laø tình baùc aùi. Khoâng theå coù an bình neáu khoâng coù coâng lyù. Khoâng theå coù coâng lyù neáu khoâng coù hoaùn caûi vaø tha thöù.