LM. jb. Hoaøng vaên khanh luaân lyù kitoâ giaùO

BAØI VI. LÖÔNG TAÂM

Löông taâm (conscientia) laø söï hieåu bieát, nhaän thöùc (scientia) lieân quan vôùi (cum) moät hay nhieàu caùi khaùc; töø ñoù suy ra löông taâm laø nhaân chöùng, coá vaán, quan toøa, tri kyû cuûa chuû theå haønh ñoäng. Theo Haùn töï, löông laø hoàng aân trôøi ban, nhöõng ñöùc tính töï nhieân baåm sinh, baûn tính trôøi cho (nhaân chi sô tính baûn thieän: l’homme est neù bon), taâm laø loøng daï, traùi tim. Löông taâm laø löông naêng baåm sinh trong loøng ngöôøi laøm cho ta bieát phaân bieät toát xaáu, hay dôû vaø laø loøng toát thuùc ñaåy ta choïn laøm laønh traùnh ñieàu döõ. Löông taâm laø söï kieän hieån nhieân ai cuõng coâng nhaän, nhöng quan nieäm veà löông taâm thì khaùc nhau. Ai caäp xöa thì coi löông taâm nhö baûn ngaõ thöù hai trong con ngöôøi vaø ñöôïc ví nhö baïn hieàn ñoàng haønh vaø höôùng ñaïo, ñoâi khi laø nhaân chöùng pheâ phaùn veà haønh vi chuû theå. Ovidus goïi löông taâm laø thaàn linh ngöï trong ta. Seùneøque coi löông taâm laø Thöôïng ñeá trong ta ñeå chæ baûo caùch xöû söï sao cho ñuùng leà luaät töï nhieân. Phaùi Khaéc kyû coi löông taâm laø baûn naêng (syneidesis) töï toàn nôi con ngöôøi, uoán naén ta theo meänh leänh cuûa Thöôïng ñeá, laø hieåu bieát söï thieän vaø nhaän thöùc mình tröôùc söï thieän. Tröôøng phaùi Kinh vieän phaân bieät hai phöông dieän: a) Löông taâm laø khaû naêng tinh thaàn (synderesis) giuùp phaùn ñoaùn veà vieäc mình laøm hay toan laøm. b) Löông taâm laø chính vieäc phaùn ñoaùn (syneidesis) tröôùc moät tröôøng hôïp cuï theå. Thaùnh Toâma phaân bieät synderesis laø khaû naêng nhaän thöùc nhöõng nguyeân taéc luaân lyù cô baûn, ñoù laø phaûi laøm laønh laùnh döõ (habitus naturalis principorum operabilium); coøn syneidesis, conscientia laø chính vieäc phaùn ñoaùn minh nhieân hay maëc nhieân moät ñieàu phuø hôïp vôùi ñaïo ñöùc hay khoâng (cognitio pratica agendi, actus conscientiae). Quan nieäm naøy gioáng vôùi löông tri laø khaû naêng pheâ phaùn ñuùng tröôùc nhöõng vaán ñeà caàn giaûi quyeát.

Cöïu öôùc khoâng coù töø naøo rieâng ñeå chæ veà löông taâm (ngoaøi Kn 17,10), nhöng caùch chung muoán dieãn taû moät hieän töông taâm linh caén röùt hoaëc an bình sau moät haønh vi. Añam-Eva nuùp khi nghe tieáng Chuùa goïi (St 3,7), caây thieän aùc noùi leân yù thöùc phaân bieät ñieàu laønh ñieàu xaáu, Cain bò löông taâm caén röùt (St 4,10). Saùch Daniel noùi Balthasar bò saâu ruùc ræa löông taâm (Dn 5,6).

Trong Taân öôùc, thaùnh Phaoloâ ñaõ röûa toäi cho töø syneidesis ñeå maëc cho yù nghóa toân giaùo. Caên baûn cuûa löông taâm Kitoâ giaùo laø loøng ngay thaúng, yù ngay laønh: Ñeøn cuûa thaân theå laø maét; neáu maét saùng thì toaøn thaân ñöôïc saùng (Mt 6,22). YÙ ngay laønh ñöôïc hoaøn toaøn saùng toû tröôùc caùi nhìn thoâng bieát moïi söï cuûa Chuùa Cha (Mt 6,4; 1 Ga 3,20). Ñôøi soáng luaân lyù Do thaùi goùi laïi trong Torah, coøn Kitoâ giaùo coâng nhaän löông taâm coù khaû naêng laøm meïo möïc phaùn ñoaùn moïi vieäc mình laøm. Khaû naêng naøy phaûi luoân lieân heä vôùi söï kính toân Thieân Chuùa. Löông taâm laø nhaân chöùng noäi taâm xeùt xöû vieäc laønh döõ ngöôøi ta laøm. Ngoaøi troïng traùch xeùt xöû, löông taâm coøn laø maãu möïc chæ ñaïo con ngöôøi vaø laø ñoäng cô thuùc ñaåy haønh ñoäng. Toùm laïi, Taân öôùc ñöa ra 3 quan ñieåm:

• 
  Löông taâm laø khuoân vaøng thöôùc ngoïc chæ ñaïo ñöôøng ñi nöôùc böôùc cuûa con ngöôøi. Löông taâm laø luaät rieâng buoäc moïi ngöôøi phaûi theo (Rm 2,14-16)
  
• 
  Löông taâm quan heä vôùi ñöùc tin. Ñöùc tin naâng ñôõ vaø soi daãn löông taâm. Haønh ñoäng theo ñöùc tin cuõng laø theo löông taâm.
  
• 
  Löông taâm gaén lieàn vôùi ñöùc Aùi (1Cr 8,7.12: vaán ñeà aên thòt cuùng)
  

Löông taâm laø yù thöùc ñieàu laønh phaûi laøm vaø ñieàu xaáu phaûi traùnh, laø phaûn öùng cuûa chuû theå thuaän hay nghòch vôùi yù thöùc laønh döõ, töø ñoù chuû theå ñöôïc an taâm hay bò caén röùt.

Coâng ñoàng Vatiacan II ñaõ daïy veà löông taâm kitoâ giaùo trong GS 16: Töø taän ñaùy löông taâm, con ngöôøi khaùm phaù luaät Chuùa ñaët ñeå cho mình vaø phaûi tuaân theo. Tieáng noùi löông taâm luoân keâu goïi con ngöôøi phaûi yeâu meán vaø thi haønh ñieàu thieän cuõng nhö traùnh ñieàu aùc. Luaät Chuùa trong con ngöôøi chính laø löông taâm vaø tuaân theo luaät aáy chính laø phaåm giaù con ngöôøi vaø chính con ngöôøi seõ bò xeùt xöû theo luaät aáy.

Löông taâm laø phaåm giaù cuûa con ngöôøi vì hai lyù do caên baûn:

- Löông taâm laø lôøi phaùt bieåu trung thöïc cuûa ñaïo laøm ngöôøi. Laøm theo tieáng löông taâm baûo ñaûm nhaân ñaïo, nghòch laïi laø voâ nhaân ñaïo. Neáu laøm theo tieáng löông taâm, seõ caûm thaáy an bình thö thaùi, ngöôïc laïi seõ bò caén röùt. Do ñoù maø löông taâm laø phaåm giaù cuûa con ngöôøi.

- Khi trung thaønh vôùi löông taâm, con ngöôøi lieân keát vôùi Ñaáng Voâ Hình, duø khoâng nhaän ra Ngöôøi, laø Ñaáng hieän dieän taïi saâu thaúm cuûa con ngöôøi vaø tieáng Ngöôøi vang doäi trong thaâm taâm moãi ngöôøi (GS 16). Vì theá coù taùc ñoäng giöõa löông taâm vaø Chuùa Thaùnh Thaàn, Ñaáng chæ daïy söï thaät. Löông taâm laø leà luaät Chuùa khaéc ghi trong taâm hoàn moãi ngöôøi, buoäc phaûi nghe theo.

Khoa phaân taâm hoïc cho löông taâm laø sieâu ngaõ, phaûn aûnh quyeàn löïc cuûa cha meï, beà treân coøn soùt laïi treân con ngöôøi, ñeå caûn ngaên con ngöôøi. Thuyeát xaõ hoäi chuû tröông löông taâm laø lôøi phaùt bieåu söï thích nghi cuûa baûn thaân vôùi xaõ hoäi, moät thoûa hieäp giöõa caù nhaân vaø xaõ hoäi. Ta khoâng phuû nhaän vai troø cuûa xaõ hoäi taùc ñoäng treân löông taâm, nhöng xaõ hoäi khoâng taïo neân söï kieän löông taâm, nhö ñöùa treû böôùc ñi ñöôïc nhôø ngöôøi lôùn taäp ñi cho noù nhöng tröôùc heát noù phaûi coù ñoâi chaân.

Con ngöôøi laø moät nhaân vò töï do trong thoâng giao lieân vò vaø trong töông quan vôùi moïi thöïc taïi traàn theá. Con ngöôøi thöïc teá ñoù bò leä thuoäc vaøo bieát bao yeáu toá vaät chaát vaø tinh thaàn cuûa boái caûnh, moâi tröôøng xaõ hoäi. Nhöõng yeáu toá naøy coù aûnh höôûng treân phaùn ñoaùn cuûa löông taâm; do ñoù phaûi quan taâm ñeán khi löông taâm thaåm ñònh moät haønh vi luaân lyù. Khoanh troøn cuoäc soáng luaân lyù trong moät phaïm vi rieâng bieät laø giaû töôûng. Coù ñöôïc laáy ngöôøi laøm maãu thí nghieäm vì leõ phaùt trieån tieán boä khoa hoïc? Baùc só coù ñöôïc pheùp chaám döùt caùch eâm dòu cuoäc soáng cuûa moät ngöôøi vì beänh nan y?

Nguyeân taéc coát loõi cuûa moät haønh vi luaân lyù laø phaûi laøm laønh laùnh ñieàu döõ. Nhöng theá naøo laø ñieàu laønh?

Con ngöôøi coù phaåm giaù cao quyù, vì theá ñieàu laønh laø ñieàu nhaèm toân troïng hoaëc phaùt trieån phaåm giaù laøm ngöôøi, ngöôïc laïi laø ñieàu xaáu. Tuy nhieân, phaùn ñoaùn ñuùng veà ñieàu laønh khoâng phaûi luùc naøo cuõng deã, duø laáy phaåm giaù laøm ngöôøi laøm tieâu chuaån; lyù do moâi tröôøng xaõ hoäi, giaù trò hôn keùm cuûa söï vieäc thöïc teá chi phoái phaùn ñoaùn cuûa löông taâm tröôùc cuøng moät tröôøng hôïp. Chaúng haïn ôû moät vaøi daân toäc thieåu soá laïc haäu, ngöôøi ta coù thoùi quen gieát cha meï giaø hoaëc con gaùi nhoû khi gia ñình ñoâng con. Vaäy trong xaõ hoäi ñoù seõ phaùn ñoaùn theá naøo veà laønh döõ khi gieát ngöôøi nhö vaäy? Trong baàu khí tuïc hoùa hieän taïi, bieát bao ngöôøi cho phaù thai, ñó ñieám laø khoâng xaáu vì quan nieäm raèng ñoù laø caùch giaûi quyeát vaán ñeà sinh lyù, hoaëc vì haïnh phuùc gia ñình.

Maïc khaûi Kitoâ giaùo coáng hieán cho ta neàn taûng söï laønh, ñoù laø taát caû söï thaät veà con ngöôøi maø Maïc khaûi ñaõ daïy. Ñieàu laønh laø khi ñieàu ñoù baûo veä hoaëc giuùp soáng xöùng vôùi thaân phaän laøm ngöôøi. Thaân phaän aáy theå hieän tuyeät haûo nôi chính Ngoâi Lôøi nhaäp theå, mang teân Gieâsu Nadareùt. Toân troïng con ngöôøi laø toân troïng chính traät töï TC ñaõ aán ñònh. Khi trung thaønh vôùi löông taâm, kitoâ höõu lieân keát vôùi ngöôøi khaùc ñeå tìm kieám chaân lyù vaø giaûi quyeát trong chaân lyù caùc vaán ñeà luaân lyù ñaët ra trong ñôøi soáng caù nhaân cuõng nhö xaõ hoäi.

1. 
   Löông taâm sai laïc
   

Töø ñoù, caùc nhaø thaàn hoïc luaân lyù phaân bieät hai loaïi löông taâm sai laïc: löông taâm sai laïc baát khaû thaéng vaø löông taâm sai laïc khaû thaéng. Baát khaû thaéng nghóa laø laàm laïc vì loøng ngay, do khoâng hieåu bieát ñuû, chöa nghe noùi ñeán hoaëc khoâng ñuû ñieàu kieän thöïc teá ñeå tra cöùu, tìm hieåu, baøn hoûi. Töø ñoù maø haønh ñoäng sai. Vieät nam coù caâu: tình ngay lyù gian laø theá! Tröôøng hôïp naøy, löông taâm phaïm toäi veà theå chaát song khoâng phaïm toäi moâ thöùc, vaø do ñoù coù theå chòu traùch nhieäm phaàn naøo veà loãi phaïm phaùp. Neáu leänh löông taâm aáy coù tính caùch truyeàn buoäc hoaëc ngaên caám thì ta phaûi laøm theo. Coøn neáu löông taâm chæ khuyeán duï thì khoâng nhaát thieát phaûi laøm theo. Bôûi theá, caàn phaûi giaùo duïc ñeå bieát phaân bieät giôùi raên vôùi ñieàu khuyeân. Löông taâm sai laàm khaû thaéng nghóa laø söï sai laàm ñoù coù theå vöôït thaéng nhôø tìm hieåu, tra cöùu, baøn hoûi…, theá nhöng chuû theå ñaõ löôøi bieáng hoaëc ngoan coá, hoaëc coù yù gian maø cöù haønh ñoäng töï yù.

2. 
   Löông taâm löôõng löï
   

Cuoái cuøng, khi khoâng theå laøm ñöôïc hai ñieàu treân thì töï do choïn laøm vieäc naøo tuøy yù theo höôùng daãn cuûa löông taâm, dó nhieân khoâng phaûi laø löông taâm sai laàm khaû thaéng vaø taéc traùch.

Neáu löông taâm löôõng löï ñi lieàn vôùi löông taâm boái roái thì aùp duïng nhöõng nguyeân taéc cuûa löông taâm boái roái.

3. 
   Löông taâm boái roái
   

Boái roái thuoäc phaïm vi taâm lyù, neân phaûi ñöôïc ñieàu trò baèng nhöõng phöông phaùp taâm lyù thích öùng. Theo khoa phaân taâm, töø nhoû ñöùa treû ñaõ chòu aûnh höôûng cuûa cha meï: nhöõng caám ñoaùn, nhöõng taùn thöôûng cuûa cha meï tröôùc nhöõng haønh ñoäng cuûa noù. Vaø theo quaù trình phaùt trieån, ñöùa treû leä thuoäc vaøo phaûn öùng cuûa cha meï veà theå chaát laãn taâm lyù; töø ñoù nhöõng ñieàu aáy taïo neân nôi treû moät sieâu ngaõ luoân buûa vaây, xeùt neùt veà nhöõng haønh ñoäng cuûa noù, laøm cho noù luoân caûm thaáy boái roái. Khi xöng toäi, ngöôøi boái roái thöôøng keå leå daøi doøng caùc chi tieát..

Ñieàu trò boái roái, caàn thoâng caûm vaø nhaãn naïi laéng nghe nhöõng keå leå daøi doøng. Caàn giuùp beänh nhaân bieát nhaän thöùc phaân bieät phaïm vi toäi loãi thaät vôùi phaïm vi caûm nghó laø toäi, sau cuøng giuùp hoï phaùn ñoaùn töï quyeát.

4. 
   Löông taâm phoùng tuùng.
   

Nguyeân nhaân sinh löông taâm phoùng tuùng laø do thieáu phaùn ñoaùn toát, keùm giaùo lyù, töï do quaù trôùn, giaùo duïc phoùng tuùng, giao tieáp vôùi nhöõng ngöôøi soáng böøa baõi voâ kyû luaät, hoaëc coù theå do tình duïc, ñam meâ baát chính taùc haïi daãn ñeán thoùi quen xaáu.

5. 
   Löông taâm hoà nghi
   

6. 
   Löông taâm xaùc thöïc
   

Ñeå coù ñöôïc löông taâm xaùc thöïc, phaûi hoïc hoûi nhöõng nguyeân taéc ñaïo lyù vaø luaân lyù, dieät tröø nhöõng nguyeân nhaân laøm môø aùm löông taâm nhö ñam meâ baát chính, taäp quaùn toäi loãi, phaûi lieân heä ñeán tin, caäy meán. Vieäc ñaøo luyeän löông taâm xaùc thöïc phaûi laáy tinh thaàn Ñöùc Kitoâ laøm chuaån ñích, soáng theo göông Chuùa Kitoâ, ñuùng theo Tin möøng.

Löông taâm laø khaû naêng nhaän thöùc söï toát, xaáu cuûa haønh vi mình. Ñoù laø tieáng noùi thöïc tieãn cuûa lyù trí xaùc ñònh luaân lyù tính cuûa moät haønh vi.

• 
  Coù caùc loaïi löông taâm sau ñaây:
  
  • 
    Löông taâm xaùc thöïc laø quy taéc caân xöùng ñeå haønh ñoäng. Muoán coù löông taâm xaùc thöïc caàn phaûi ñöôïc huaán luyeän veà maët lyù trí, veà luaân lyù (soáng ngay thaúng chính tröïc) vaø hoïc hoûi caùc luaät leä.
    
  • 
    Löông taâm sai laàm. Sai laàm baát khaû khaùng vaø sai laàm khaû khaùng. Phaûi laøm theo löông taâm sai laàm baát khaû khaùng. Löông taâm sai laàm khaû khaùng khoâng phaûi laø nguyeân taéc hôïp phaùp ñeå haønh ñoäng.
    
  • 
    Löông taâm boái roái laø moät traïng thaùi beänh hoaïn, luoân lo laéng nghi ngôø veà haønh ñoäng cuûa mình. Phaûi loaïi tröø löông taâm boái roái vì nguy haïi cho ñôøi soáng taâm lyù vaø luaân lyù.
    
  • 
    Löông taâm phoùng tuùng laø löông taâm quaù roäng raõi ñeán böøa baõi trong vieäc xaùc ñònh luaân lyù tính cuûa haønh vi. Lyù do vì thieáu soùt trong giaùo duïc hoaëc khoâng bieát cheá ngöï ñam meâ ñeå duïc voïng chi phoái ñôøi soáng.
    
  • 
    Löông taâm chai lì, coá chaáp.