Bé n ng nghiÖp vµ ph¸t triÓn n ng th n

1. Vµi nÐt vÒ sö dông c¸c b¶ng sè liÖu trong cuèn s¸ch

C¸c sè liÖu ®­îc tr×nh bµy trong c¸c b¶ng biÓu lµ kÕt qu¶ ph©n tÝch cña c¸c phßng ph©n tÝch thøc ¨n gia sóc ë ViÖt Nam. Riªng thµnh phÇn axit amin vµ kho¸ng vi l­îng cña mét sè lo¹i thøc ¨n gia sóc cña n­íc ta ®· ®­îc ph©n tÝch ë mét sè phßng thÝ nghiÖm cã trang thiÕt bÞ t­¬ng ®èi hiÖn ®¹i ë n­íc ngoµi. C¸c ph­¬ng ph¸p ph©n tÝch thøc ¨n ®Òu theo tiªu chuÈn ViÖt Nam hoÆc c¸c ph­¬ng ph¸p th«ng dông cña thÕ giíi.

HÖ sè tiªu ho¸ cña thøc ¨n gia sóc dùa vµo c¸c sè liÖu ®· giíi thiÖu trong lÇn xuÊt b¶n tr­íc vµ c¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu trong n­íc còng nh­ tham kh¶o tµi liÖu vÒ thøc ¨n nhiÖt ®íi cña Bo Gohl (FAO, 1982).
C¸c sè liÖu vÒ thµnh phÇn ho¸ häc vµ gi¸ trÞ dinh d­ìng thøc ¨n gia sóc tr×nh bµy trong b¶ng ®Òu tÝnh ë d¹ng sö dông (kh« kh«ng khÝ, hoÆc d¹ng t­¬i) ®Ó thuËn tiÖn cho ng­êi sö dông. Mét sè lo¹i thøc ¨n chÝnh nh­ ng«, ®Ëu t­¬ng, s¾n ... cßn ®­îc ph©n tÝch vµ tr×nh bµy theo vïng sinh th¸i. Nh÷ng sè liÖu tr×nh bµy trong b¶ng lµ c¸c gi¸ trÞ trung b×nh cña c¸c lÇn ph©n tÝch hµng n¨m tËp hîp l¹i. Nh­ng thµnh phÇn ho¸ häc còng nh­ gi¸ trÞ dinh d­ìng cña thøc ¨n gia sóc phô thuéc rÊt nhiÒu vµo gièng, thêi vô, vïng sinh th¸i, chÕ ®é ph©n bãn, ch¨m sãc vµ thêi ®iÓm thu ho¹ch ... Do ®ã nÕu chóng ta sö dông khèi l­îng lín mét lo¹i thøc ¨n nµo ®ã, cÇn göi mÉu ®Õn c¸c phßng ph©n tÝch thøc ¨n gia sóc ®Ó ph©n tÝch vµ x¸c ®Þnh gi¸ trÞ dinh d­ìng cña chóng tr­íc khi sö dông.
NhiÒu lo¹i thøc ¨n gia sóc ghi trong b¶ng mang tÝnh chÊt ®iÒu tra nguån tµi nguyªn thøc ¨n cña ViÖt Nam v× cã nh÷ng lo¹i chØ ®­îc sö dông ë nh÷ng vïng nhÊt ®Þnh, b¹n ®äc cã thÓ coi ®ã lµ tµi liÖu tham kh¶o. Trong khi s¾p xÕp tªn thøc ¨n gia sóc vµo c¸c b¶ng biÓu cã nh÷ng lo¹i thøc ¨n dïng cho c¶ gia cÇm, lîn vµ gia sóc nhai l¹i, nh­ng ®èi víi mçi lo¹i gia sóc, chóng ta cÇn sö dông trong khÈu phÇn víi mét tû lÖ hîp lý. Ng­êi ch¨n nu«i cÇn hái thªm kü thuËt viªn hay c¸c nhµ s¶n xuÊt thøc ¨n gia sóc ®Ó sö dông c¸c lo¹i thøc ¨n nµy mét c¸ch cã hiÖu qu¶.

2. X©y dùng khÈu phÇn thøc ¨n cho gia sóc, gia cÇm

Muèn x©y dùng khÈu phÇn ¨n cho gia sóc, gia cÇm mét c¸ch khoa häc vµ hîp lý chóng ta cÇn biÕt:

• 
  Nhu cÇu cña gia sóc, gia cÇm vÒ c¸c chÊt dinh d­ìng: n¨ng l­îng, protein, axit amin, hµm l­îng x¬, canxi, photpho.
  
• 
  BiÕt thµnh phÇn dinh d­ìng cña c¸c lo¹i thøc ¨n dù kiÕn sÏ sö dông trong khÈu phÇn.
  

Trªn ®©y chØ lµ tû lÖ khuyÕn c¸o, chóng ta cã thÓ tham kh¶o ®Ó x©y dùng khÈu phÇn thøc ¨n tinh hîp lý cho gia sóc, gia cÇm ë ViÖt Nam.

B¶ng 3. Gi¸ tiÒn cho 1000 Kcal vµ 100 protein cña mét sè lo¹i thøc ¨n giµu protein (gi¸ n¨m 1995)

Qua hai b¶ng 2 vµ 3 cho thÊy gi¸ tiÒn 100 g protein cña thøc ¨n giÇu protein rÎ h¬n râ rÖt so víi gi¸ tiÒn 100 g protein trong thøc ¨n tinh.

B¶ng 3 còng cho thÊy gi¸ tiÒn 100 g protein cña kh« ®ç t­¬ng vµ kh« l¹c nh©n lµ rÎ nhÊt sau ®ã ®Õn bét c¸. Tuy bét c¸ cã ®¾t h¬n chót Ýt nh­ng chóng l¹i giµu c¸c axit amin kh«ng thay thÕ, nhÊt lµ lyzin vµ methionin. Do ®ã cÇn sö dông mét tû lÖ hîp lý bét c¸ trong khÈu phÇn. ë nhiÒu n­íc, ng­êi ta cã xu h­íng sö dông bét c¸ víi mét tû lÖ t­¬ng ®èi thÊp v× khi sö dông víi tû lÖ cao bét c¸ t¹o cho thÞt gia sóc cã mïi vÞ kh«ng hÊp dÉn ®èi víi ng­êi tiªu dïng. NÕu sö dông lyzin vµ methionin tæng hîp ®Ó bæ sung vµo khÈu phÇn, ng­êi ta chØ sö dông 2-4% bét c¸ (hoÆc hoµn toµn kh«ng dïng bét c¸). ë c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn ph¶i nhËp lyzin vµ methionin, nªn gi¸ c¸c lo¹i thøc ¨n nµy kh¸ ®¾t. Do ®ã cÇn tÝnh to¸n sö dông phèi hîp gi÷a bét c¸ víi lyzin vµ methionin ®Ó cã gi¸ thµnh thøc ¨n hîp lý.
Khi phèi hîp khÈu phÇn còng cÇn ph¶i quan t©m phèi hîp thøc ¨n ®Ó g©y ngon miÖng vµ phï hîp víi tõng lo¹i gia sóc. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ nguyªn liÖu thøc ¨n ph¶i ®¶m b¶o chÊt l­îng tèt (kh«ng bÞ mät vµ bÞ nhiÔm mèc...) vµ phèi trén chóng víi mét tû lÖ hîp lý.
ë nh÷ng n­íc cã ngµnh ch¨n nu«i ph¸t triÓn víi møc th©m canh cao, ng­êi ta ®· sö dông c¸c ch­¬ng tr×nh m¸y tÝnh ®Ó x©y dùng khÈu phÇn. Nh­ng ë c¸c trang tr¹i cã quy m« ch¨n nu«i võa vµ nhá còng nh­ ë c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn ng­êi ta th­êng sö dông ph­¬ng ph¸p ®¬n gi¶n ®Ó x©y dùng khÈu phÇn. Trong thùc tÕ ng­êi ta th­êng biÓu thÞ khèi l­îng c¸c nguyªn liÖu thøc ¨n trong 100 hay 1000 kg thøc ¨n hçn hîp. VÝ dô ta x©y dùng khÈu phÇn cho lîn ngo¹i thêi kú vç bÐo cÇn cã 140g protein vµ 3000 Kcal n¨ng l­îng trao ®æi trong 1kg thøc ¨n víi c¸c nguyªn liÖu sau: kh« ®ç t­¬ng, bét c¸ lo¹i 2, ng« vµng, c¸m g¹o, bét s¾n, premix kho¸ng, premix vitamin. Ph­¬ng ph¸p nµy th­êng theo c¸c b­íc chÝnh sau ®©y:

B­íc 1

X¸c ®Þnh khèi l­îng c¸c lo¹i thøc ¨n bæ sung nh­ kho¸ng vi l­îng, premix vitamin...

C¸c lo¹i thøc ¨n nµy th­êng chiÕm tû lÖ thÊp trong khÈu phÇn (premix vitamin 0,5%; premix kho¸ng 1,5%). Nh­ vËy trong 100 kg thøc ¨n hçn hîp 2 lo¹i thøc ¨n sÏ lµ 2 kg.

B­íc 2

Ên ®Þnh khèi l­îng thøc ¨n giµu n¨ng l­îng cã tû lÖ thÊp trong khÈu phÇn nh­ c¸m g¹o, bét s¾n.

Tham kh¶o khuyÕn c¸o nªu trªn, ta cã thÓ sö dông c¸m g¹o 10% vµ bét s¾n 20% trong khÈu phÇn cho lîn thÞt.

B­íc 3

Ên ®Þnh khèi l­îng thøc ¨n giµu protein cã nguån gèc ®éng vËt: Ên ®Þnh bét c¸ lo¹i cã 53% protein lµ 5 kg.

Trªn c¬ së thøc ¨n ®· Ên ®Þnh, ta tÝnh to¸n khèi l­îng thøc ¨n giµu protein cã nguån gèc thùc vËt vµ thøc ¨n tinh (ng«) cã tØ lÖ cao trong khÈu phÇn ®Ó ®¸p øng nhu cÇu n¨ng l­îng vµ protein cho gia sóc.

• 
  C¸m lôa 10 kg, chøa 1,3 kg protein
  
• 
  S¾n 20 kg, chøa 0,58 kg protein
  
• 
  Bét c¸ lo¹i 2: 5 kg chøa 2,65 kg protein.
  
• 
  Premix kho¸ng 1,5 kg
  
• 
  Premix vitamin 0,5 kg
  

Nh­ vËy tæng khèi l­îng ®· cã lµ 37 kg; do ®ã cßn thiÕu 63 kg (100 kg-37 kg). MÆt kh¸c khèi l­îng protein ®· cã lµ 4,53 kg, so víi nhu cÇu cÇn cã lµ 14,0kg (trong 100 kg thøc ¨n hçn hîp); nh­ vËy cßn thiÕu lµ 9,47 kg (14 - 4,53). §Õn ®©y ta cÇn x¸c ®Þnh l­îng kh« dÇu ®ç t­¬ng vµ ng« vµng ®Ó ®¸p øng ®ñ khèi l­îng protein cßn thiÕu hôt trong 100 kg hçn hîp.

• 
  Ph­¬ng ph¸p ®¹i sè
  

Tra b¶ng gi¸ trÞ dinh d­ìng ta biÕt ®­îc hµm l­îng protein cña kh« ®ç t­¬ng lµ 42,5% vµ ng« vµng lµ 8,9%. Ta l¹i cã ph­¬ng tr×nh biÓu diÔn hµm l­îng protein cßn thiÕu trong khÈu phÇn lµ:

Gi¶i hÖ ph­¬ng tr×nh (1) vµ (2) ta cã:

thay vµo (2) ta tÝnh ®­îc:

• 
  Ph­¬ng ph¸p ®­êng chÐo h×nh vu«ng Pearson
  

(9,47:63) x 100 = 15,0%.

42,5 % 6,1 phÇn

Protein HH

15%

8,9 % 27,5

(6,1 phÇn : 33,6 phÇn) x 63(kg) = 11,5kg.

Suy ra khèi l­îng ng« vµng lµ:

63 - 11,5 = 51,5kg.
KÕt qu¶ tÝnh to¸n nµy còng gièng nh­ kÕt qu¶ tÝnh to¸n b»ng ph­¬ng tr×nh ®¹i sè. Nh­ vËy ta ®· x¸c ®Þnh ®­îc khèi l­îng s¬ bé cña tõng lo¹i nguyªn liÖu trong khÈu phÇn.

B­íc 5

TÝnh to¸n gi¸ trÞ dinh d­ìng cña khÈu phÇn dù kiÕn (xem b¶ng 4).

Trong 1kg thøc ¨n hçn hîp cã 3097 Kcal n¨ng l­îng vµ 140g protein.

§iÒu chØnh n¨ng l­îng trong khÈu phÇn.

§èi chiÕu víi tiªu chuÈn thøc ¨n hçn hîp cho lîn ngo¹i vç bÐo ta thÊy hµm l­îng n¨ng l­îng cßn h¬i cao (cao h¬n 97 Kcal trong 1kg hçn hîp. Do ®ã ta ph¶i ®iÒu chØnh khÈu phÇn ®Ó ®¹t ®­îc hµm l­îng n¨ng l­îng thÝch hîp, b»ng c¸ch sö dông c¸m lôa cã hµm l­îng n¨ng l­îng thÊp h¬n thay cho ng« cã hµm l­îng n¨ng l­îng cao. 1kg c¸m cã hµm l­îng n¨ng l­îng thÊp h¬n ng« lµ: 3280 Kcal-2530 Kcal = 750 Kcal.
Trong 100 kg hçn hîp ta ®· tÝnh ë b¶ng trªn ®· chøa 309730 Kcal n¨ng l­îng trao ®æi, nh­ng tiªu chuÈn thøc ¨n cho lîn vç bÐo chØ cÇn 300.000 Kcal n¨ng l­îng trao ®æi. Nh­ vËy 100 kg hçn hîp thøc ¨n dù kiÕn cña chóng ta chøa nhiÒu h¬n 9730 Kcal. NÕu ta thay ng« b»ng c¸m lôa ta cÇn mét l­îng c¸m lôa lµ 9730 Kcal:750 Kcal = 13kg c¸m lôa. Do ®ã sè l­îng c¸m lôa trong 100 kg hçn hîp sÏ lµ 23 kg vµ ng« vµng chØ cßn 38,5 kg. Khi t¨ng 13 kg c¸m lôa trong khÈu phÇn sÏ lµm t¨ng 1690 g protein (13 kg x 130 g), vµ khi gi¶m 13 kg ng« sÏ lµm gi¶m 1157 g protein (13 kg x 89 g). Nh­ vËy trong 100kg thøc ¨n hçn hîp sÏ t¨ng thªm 533 g protein. Do ®ã ta l¹i ph¶i c©n ®èi l¹i hµm l­îng protein b»ng c¸ch gi¶m bít hµm l­îng kh« ®ç t­¬ng vµ thay thÕ b»ng ng« vµng. Cø thay thÕ 1kg kh« ®ç t­¬ng b»ng ng« vµng th× hµm l­îng protein trong 100 kg thøc ¨n sÏ gi¶m ®i lµ 425 g-89 g = 336 g. Do ®ã muèn gi¶m 533 g protein trong 100 kg hçn hîp ta cÇn gi¶m bít l­îng kh« ®ç t­¬ng lµ:
53 3g : 366g = 1,5 kg ®ç t­¬ng.
Nh­ vËy trong 100 kg hçn hîp l­îng ®ç t­¬ng lµ 11,5 kg-1,5 kg = 10 kg, vµ l­îng ng« sÏ lµ 38,5 + 1,5kg = 40kg. Do ®ã thµnh phÇn thøc ¨n hçn hîp vµ chóng ta cÇn x¸c ®Þnh sÏ lµ:
- C¸m lôa: 23 kg - Bét s¾n: 20 kg

- Ng« vµng: 40 kg - Bét c¸: 5 kg

- Kh« ®ç t­¬ng: 10 kg - Premix kho¸ng: 1,5 kg

- Premix vitamin: 0,5 kg

C©n b»ng can xi, phèt pho vµ axit amin.

NÕu khÈu phÇn mµ ta x¸c ®Þnh kh«ng ®ñ hµm l­îng canxi hay phèt pho, ta cã thÓ dïng c¸c nguyªn liÖu sau ®©y ®Ó ®iÒu chØnh: bét ®¸ v«i, bét vá sß, bét mai mùc ... (®Ó bæ sung can xi) hoÆc dïng bét x­¬ng, bét dicanxi phèt ph¸t (®Ó bæ sung phèt pho, canxi ).
NÕu khÈu phÇn ch­a c©n b»ng axit amin kh«ng thay thÕ, ta cã thÓ sö dông Lyzin, methionin tæng hîp bæ sung vµo khÈu phÇn. ë n­íc ta còng nh­ c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn, 2 lo¹i axit amin nµy th­êng kh¸ ®¾t nªn chóng ta cã thÓ ®iÒu chØnh b»ng ph­¬ng ph¸p sö dông hîp lý tû lÖ gi÷a thøc ¨n giµu protein cã nguån gèc ®éng vËt víi thøc ¨n giµu protein cã nguån gèc thùc vËt (vÝ dô bét c¸ giµu lyzin, methionin..., kh« ®ç t­¬ng giµu Lyzin...).

Sau cïng ph¶i kiÓm tra l¹i toµn bé tû lÖ c¸c lo¹i thøc ¨n trong hçn hîp vµ gi¸ trÞ dinh d­ìng cña chóng ®Ó ®¹t yªu cÇu mong muèn. §ång thêi còng cÇn chó ý ®Õn hµm l­îng muèi ¨n (NaCl) trong thøc ¨n. Th«ng th­êng trong bét c¸ ®· chøa mét l­îng nhÊt ®Þnh muèi ¨n vÝ dô bét c¸ lî chøa 4-8% muèi ¨n. Ngoµi ra còng cÇn ph¶i tÝnh to¸n hµm l­îng x¬ trong thøc ¨n hçn hîp sao cho hµm l­îng nµy kh«ng ®­îc v­ît qu¸ c¸c quy ®Þnh cña tiªu chuÈn thøc ¨n hçn hîp cho gia sóc, gia cÇm.