Akramova Nozima -222+
tải về 440.31 Kb. Chế độ xem pdf
|
20.maktabgacha tarbiya muassasalarida bolalarni jismoniy tayyorlash vazifalari, DIPLOM OLDI AMALIYOTI UCHUN2.Maktabgacha ta\'lim tashkilotida maktabgacha yoshdagi bolalarni ma\'naviy-axloqiy tarbiyalash, maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarni psixologik tekshirish
| Bitiruv malakaviy ishi – kirish, 2 ta bob, 5 ta band, xulosa ,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. I-BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA XOTIRA JARAYONI 1.1. Xotira haqida umumiy tushuncha. Individning o‘z hayotiy tajribasini esida olib qolishi, esda saqlab turishi va keyinchalik esga tushirib turishi xotira deb ataladi. Xotira sohasida quyidagi asosiy jarayonlar farqlanadi: esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish va unitish. Bu jarayonlar bir-biridan ajralgan holda yuzaga chiqmaydi. Ular bir umumiy jarayonning turli tomonlarini tashkil qiladilar. Xotiraning yuzaga chiqishi, rivojalanishi kishining faoliyati bilan bog‘liq. Ma’lum materialni esda olib qolish hayot faoliyati davomida individual ya’ni shaxsiy tajribani to‘plash bilan bog‘liqdir. To‘plangan tajribadan keyingi faoliyatda foydalanish qayta esga tushirishni talab qiladi. Ma’lum materialning faoliyatda qatnashmay qolishi yoki faoliyatdan tushib qolishi uni esdan chiqarib qo‘yishga olib keladi. Xotira mexanizmlari. Hozirgi kunda xotira mexanizmlari haqida ko‘plab nazariyalar mavjud. Ularning barchasini bir necha guruxlarga birlashtirish mumkin. Birinchi guruh nazariyalar - psixologik nazariyalar, ikkinchisi- neyrofiziologik nazariyalar. Ularga keyingi yillarda yangi nazariyalar, uchinchi yo‘nalish – bioximik yo‘nalishdagi nazariyalar qo‘shilmoqda. Barcha nazariyalar orasida eng oldin paydo bo‘lib rivojlangan nazariyalarga psixologik nazariyalar kiradi. Bu nazariyalar xotira jarayonlarini tarkib toptirishda sub‘ektning faolligiga qanday o‘rin berilganligiga, sub‘ekt faolligining o‘ziga qanday qaralganligiga bog‘liq ravishda klassifikatsiya qilinadi. Shunday oqimlardan biriga assotsiativ nazariya kiradi. Assotsiativ nazariyaning asosiy tushunchasi assotsiatsiya tushunchasidir. Assotsiatsiya – aloqa boglanish degan ma’noni bildiradi va hamma psixik hodisalarni tushuntiruvchi universal mexanizm sifatida karaladi. Ularning fikricha, agar ma’lum psixik hodisalar inson ongida ayni bir vaqtning o‘zida bir-biridan ketma-ket hosil bo‘lgan bo‘lsa, ular o‘rtasida biron-bir elementi qayta ta’sir qilsa yoki qayta namoyon bo‘lsa, ongimizda assotsiativ aloqaning barcha elementlarini qayta tiklashga olib keladi. Shunday qilib, assotsiatizm ikkita ta’sirot o‘rtasidagi aloqa bog‘lanishning zaruriy va yetarli asosi-bu ta’sirlarning inson ongida ayni bir vaqtning o‘zida namoyon bo‘lishi deb hisoblaydi. Assotsianistlar quyidagi assotsiatsiya hosil bo‘lishida asosiy sharoitlarni ko‘rsatadilar: a) tegishli ob’ektlarning zamon va makon izchilligi; b) ob’ektlarning bir-biriga o‘xshashligi, ob’ektlarning bir-biridan farqi, qarama-qarshiligi. Shu sharoitlarga mos ravishda uch turli assotsiatsiya ajratilgan: izchillik assotsiatsiyasi, o‘xshashlik assotsiatsiyasi, kontrastlik assotsiatsiyasi. Ammo bir xil sharoitda doimo bir xil assotsiatsiyalar zanjiri hosil bo‘lmaydi. U holda turli kishilar bir xil sharoitda bir xil narsalarni eslab qolgan bo‘lar edilar. Haqiqatda esa aloqalar tanlangan suratda hosil bo‘ladi. Geshtaltizm (nemischa «gestalt» - obraz degan ma’noni anglatadi) – psixologik nazariya. Bu nazariyaning asosiy tushunchasi – geshtalt tushunchasidir. Geshtalt tushunchasi yaxlit, bir butun tashkilotni (bir butun organizmi) tarkibiy qismlarga bo‘lib bo‘lmaydigan tuzilishini anglatadi. Bu nazariyaga ko‘ra aloqalar (bog‘lanishlar) hosil qilishning asosi sifatida materiallarning tashkil qilinganligi e‘tirof qilinadi. Materialning ma’lum tashkiliy tartibi esda olib qolishda katta rol uynaydi. Ammo materialning tuzilishini ochish va baholash, oqibatda uni esda olib qolishda faqatgina sub‘ekt faoliyati natijasi asosiy rolni o‘ynaydi. Hozirgi zamon psixologiya fanida barcha psixik jarayonlarni, shu jumladan xotira jarayonlarini ham tarkib toptirishga sababchi bo‘lgan asosiy faktor shaxs faoliyatidir, deb qarovchi nazariyalarp tobora ko‘proq e‘tirof etilmoqda. Bu nazariyaga asosan materialni esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish jarayonlari sub‘ekt faoliyatida ana shu materialni qanday o‘rinda turishi bilan belgilanadi. Inson kundalik faoliyati davomida sezgan idrok qilgan va fikr qilgan narsa va hodisalar izsiz yo’qolib ketmaydi. Ular ongimizda ma’lum darajada saqlanib qoladi. Keyinchalik kerak bo’lgan vaqtda esimizga tushirishimiz mumkin. Demak shaxsning ilgari idrok qilgan narsa va hodisalarni, kechirgan tuyg’usi uylagan fikri va qilingan harakatlarini esda olib qolish, keyinchalik esga tushirish esa saqlashdan iborat bo’lgan ruhiy jarayonga xotira deb ataladi. Inson ko’rgan kechirgan, his qilgan va eshitgan narsalarining juda oz miqdorinigina eslab qola oladi. Ma’lum bo’lishicha, bir vaqtning o’zida odam ongida 7 tadan ortiq belgiga ega bo’lan ma’lumotning qolishi qiyin bo’lar ekan. Bu yettita so’z, son, belgi bo’lishi mumkin. Odatda biz biror materialni o’qiydigan bo`lsak, uni hech bir o’zgarishsiz eslab qolishga harakat qilamiz. Lekin ajablanarlisi shundaki, borgan sari material ma’lum o’zgarishsiz yuz tutib xotirada dastlabki paytdagisidan boshqacharoq bo’lib saqlanadi. Ba’zi bir material yoki ma’lumot xoxlasak ham xotiradan o’chmaydi, boshqasi esa juda qattiq xohlasak ham kerak paytda yodimizga tushirolmaymiz. Ma’lum bo’lishicha, inson miyasi har qanday ma’lumotni saqlab qoladi. Agar shu ma’lumot biror sabab bilan odamga kerak bo’lmasa, yoki o’zgarmasa u ongdan tabiiy tarzda yuqoladi. Inson xotirasining yaxshi bo’lishi, ya’ni his-kechinmalarimiz, ko’rgan – kechirganlarimizning mazmuni to’laroq miyamizda saqlanishi quyidagi omillarga bog’liq: Esda saklab qolish bilan bog’lik harakatlarning yakunlanganlik darajasiga; Shaxsning o’zi shug’ullanayotgan ishiga nechog’lik qiziqish bildirayotganligi va shu ishga moyilligiga; Shaxsning bevosita faoliyat mazmuni va ahamiyatiga munosabatining qandayligiga; Shaxsning ayni paytdagi kayfiyatiga; Irodaviy kuchi va intilishlariga; Xotira jarayonlari shaxsning faoliyatidagi yutuqlariga bog’liq bo’lani uchun ham, uning tabiati, qanday kechishiga ko’plab olimlar ahamiyat berganlar. Masalan, nima uchun odam u yoki bu ma’lumotni xotirada saqlaydi, degan savolga turli olimlar turlicha javob beradilar. Masalan: fiziologlar uning sababini miyada hosil bo’ladigan nerv bog’lanishlari – assotsiatsiyalar bilan bog’lashsa, bioximiklar – ribonuklin kislota (RNK) va boshqa bioximik o’zgarishlar oqibatidadir deb tushuntiradilar. Psixologlar esa xotirani doimo inson faoliyati, uning shaxs uchun ahamiyati va motivlar harakteri bilan bog’laydilar. Chunki shaxsning yo’nalganligi, uning hayotdagi mavqei va qobiliyatlarining rivojlanganlik darajasi aynan xotirasining mazmuniga bog’liq. Shuning uchun hattoki, shunday gap ham bor: «nimaning eslashingni menga ayt, men sening kimligingni aytaman». Xotirada esda olib qolish, esda saqlash va uni yana esga tushurish va unutish kabi asosiy jarayonlar mavjud. Esda olib qolish. Bu xotiraning yangi materialni ilgari o’zlashtiradigan material bilan bog’lash esda saqlab qolishga olib keladigan jarayondir. U yoki bu materialning esda olib qolish shaxs faoliyatining va uzoq muddatli esda olib qolish turlari mavjud. Esda olib qolish jarayonlarining faoliyatining maqsadlariga muvofik 2 ta asosiy turi: ixtiyorsiz va ixtiyoriy esda olib qolish farqlanadi. Ixtiyoriysiz eda olib qolingan material o’z- o’zidan eslab qolgani deb tuyuladi. Ixtiyoriy esda olib qolish maxsus minelik harakatlar ya’ni asosiy maqsadi eslab qolishdan iboratdir. Qayta esga tushurish psixikaning ilgari mustahkamlangan mazmunini uzoq muddatli xotiradan chiqarib olish va amaliy xotiraga – o’tkazish yo’li bilan aktuallashtirishdir. Tanish biron bir ob’ektni takroran idrok qilish sharoiti qayta esga tushish demakdir. Qayta esga tushirish ham ixtiyoriy va ixtiyoriysiz bo’lishi mumkin. Kerakli narsalarni eslash uchun faol qidiruv ishlarini olib borish esga tushurish eslash demakdir. Eslash usullarining eng muhimlari quyidagilardan iborat: plan tuzish, eslatadigan materialning obrazlarga asoslanish bevosita bog’lanishlarni hosil kilish. Unutish: unutish jarayoni ozmi, ko’pmi darajada chuqur bo’lishi mumkin. Materialni shaxs faoliyatida qancha kam ishtirok etsa, aktual hayotiy maqsadlarga erishishda qanchalik ahamiyati samimiy bo’lsa, uni unutish shunchalik chuqur bo’ladi. Xotiraning samaradorligi eslab qolishning ko’lami va tezligi, esda saqlashning davomiyligi, esga tushirishning aniqligi bilan bog’lanadi. Xotiraning ayrim turlari 3 ta asosiy mezonga muvofiq tarzda bulinadi. Harakat xotirasi turli xildagi harakatlarni esda olib qolish, esda saqlash va qayta esga tushirishdan iborat. Emotsional xotira his-hayajon xotiradir. Obraz xotirasi tassavurini, tabiat va hodisalarni-zararlarini shuningdek tovushlarni, hidlarni ta’mlarni esda olib qolishdan iborat xotira hisoblanadi. Bizning o’y-fikrlarimiz so’z mantiq xotiraning mazmunini tashkil etadi. So’z mantiq xotirada ikkinchi signal sistemasi asosiy rol o`ynaydi. Biror narsani esda olib qolish yoki eslash uchun maxsus maqsad bo’lmagan holda olib qolish va yana qayta esga tushurishni ixtiyorsiz xotira deb ataladi. Biror maqsad qo’yib esda olib qolish ixtiyoriy xotiradir. Bunda xotira jarayonlari o’ziga xos tarzdagi minemik harakat, sifatida yuzaga chiqadi. Esga olib qolishning eng dastlabki ham tashqi ta’sirlardan izlari mustahkamlangunga qadar ma’lum vaqtni talab etadi. Bu vaqtdagi jarayonlar mexanizmlari axborotini esda saqlab qolish, esda saqlash va qayta esga tushirishining alohida bir turi hisoblanadi. Bu jarayon qisqa muddatli xotira deb ataladi. Operativ xotira tushunchasi kim tomonidan bevosita amalga oshiralayotgan harakatlar faoliyat uchun xizmat qilayotgan minemik jarayonlarni anglatadi. Operativ xotiradan bu xususiyati uni uzoq va qisqa muddatli xotiradan farqlab turadi. Operativ xotira u yoki bu tarzdagi xotiradan kelib turadigan materiallar mavjud. Xotirani turlarga bo’lish uchun asos qilib olishgan mezonlar inson faoliyatining unda tarqoq holda emas, balki tarkibni birlikni namoyon bo’ladigan turli xil jihatlari bilan bog’liq. Xotiraning aynan bir xildagi mezoniga ko’ra ajratilgan har xil turlari ham o’zaro bog’langan bo’ladi. Jumladan, harakat, obrazli so’z mantiq xotira shuning uchun ham bir-biridan alohida amal qila olmaydi, negaki eng avvalo tashqi olamdagi narsalar va hodisalarning tegishli jihatlari va ulardan aks ettirilishi shakllari bilan o’zaro bog’langandir. Xotiradagi individual farqlar shunday hollarda namoyon bo’ladiki, ba’zi obrazli materiallarni tez eslab qoladilar, ba’zilar so’zli materiallrni yaxshi eslab qoladilar, ba’zilar materiallarni uzoq vaqt esda saqlaydilar, istagan vaqtda osonlik bilan esga tushiradilar. Ba’zi toifa odamlarda esa eslab qolishda yaqqol ustunlik sezilmaydi. Shunga muvofiq ravishda psixologiyada xotiraning ko’rgazmali-obrazli so’z abstrak va oraliq turlari farqlanadi. Ba’zi odamlardan xotirasiga xos jihatlarni tug’ma deb ataladi. To’g’ri oliy nerv tizimi, uning o’ziga xos ishlashi xususiyatlari xotiraning o’ziga xos individual usulini belgilash mumkin. Lekin hayotda ko’pgina shaxsdan bilish jarayonlari va sezgi organlarining ishlash qobiliyatlariga bog’liq tarzda ajratib turadigan tiplari haqida topshiriladi. Yuqorida aytib o’tganimdek ayrim odamlar ko’rgan narsalarni juda yaxshi eslab qoladi, demak, ularning xotirasi ko’rgazmali-obrazli bulib, ko’zi bilan ko’rmaguncha, narsaning mohiyatini tuzhunmaydilar. Boshqalar o’zicha fikrlab nomini aytib, mavhum tarzda tasavvur qilmaguncha, eslab qolishi qiyin bo’ladi. Bundaylar so’z - mantiqiy xotira tipi vakillaridir. Yana bir tipli odamlar bevosita his qilgan, «yuragidan» o’tkazgan, unda biror yorqin ematsional obraz qoldirolgan narsalarni yaxshi eslab qoladilar bu – ematsional xotiradir. Lekin yana bir xotira egalari borki, ularni fenominal xotira sohiblari deb atashadi. Psixologiyaga oid kitoblarda yana shunday xotiraga ega bo’lan kishilar to’g’risida ko’p yozilgan. Bunday kishilar bir vaqtning o’zida nisbatan juda katta hajmdagi ma’lumotlarni esda saqlay oladi va esga tushuradi. Masalan, tarixiy shaxslar orasida Amir Temur, Yhliy sezar, Napaleon Motsart Shaxmat ustasi Alexin kabi insonlar xotirasi ana shunday noyob bo’lganligi haqida ma’lumotlar bor. Shotlandiyalik matematik A.Etkin 1933 yil 25 ta bir-biriga bog’lanmagan so’zlardan iborat ikki qatorli eslab qolib, hech bir xatosiz uni 27 yildan keyin esga tushira olgan. Biz o’zimiz to’la anglagan, tushungan narsalarni osonroq esa tushiramiz. Masalan alfavitni oson esga tushiramiz yoki 1,2,3,4 baxo va hokazo tartibli sonlarni bir ko’rgandan so’ng u milliongacha bo’lsa ham esga tushiramiz. Lekin shu sonlardan bor yo’g’i 7-8 tasini teskari yoki aralash tartibda yozilgan bo’lsa, ularni esga tushirish uchun uni tushunish va anglash kerak. Mazmunini va mohiyatini tushungan holda iloji bo’lsa o’zimizdagi qiziqishlarni bog’lay olishimiz kerak. Kutilmaganda paydo bo’lgan yangi va yaxshi ma’lumot ham yaxshi esga tushadi. Masalan: sonlar qatorida berilgan bitta harf yoki aksincha, harflar orasidagi bitta son, uzun jumlalar orasida paydo bo’lgan qisqa jumla esga tezroq va aniqroq tushadi. Agar ko’plab bir-biriga bog’liq bo’lmagan so’zlar orasida «erkak» va «ayol» so’zlari paydo bo’lgan bo’lsa bittasini esga tushirilishi ikkinchisining ham esda tiklanishiga sabab bo’ladi. Shuning uchun ham o’quv rejasiga kiritilgan barcha fanlar shunday birin- ketinlikda beriladiki birini o’zlashtirish ikkinchisining ham o’zlashtirilishi bir- birini to’ldirishga xizmat qilsin. Xotira faol jarayon bo’lib, u shaxsning u yoki bu turli ma’lumotlar bilan ishlash malakasiga, unga munosabatiga materialning qimmatini tasavvur qilishga bevosita bog’liq bo’ladi. Eng harakterli narsa shuki, inson faqat eshitgan ma’lumotining 10 foizini eshitgan va ko’rgan narsasining 50 foizgachasini, o’zi faol bajargan ishlarining deyarli 90 foizini yodda saqlaydi. Buni ko’plab psixologik eksprimentlarda isbot qilingan. Shaxsning o’zi uylab topib, o’zi bevosita bajargan ishlari oson esga tushadi. Bu hodisa psixologiyada generatsiya effekti deb ataladi. Agar talaba yoki o’quvchi ham o’zi biror teoremani mustaqil ravishda isbot kilgan bo`lsa yoki biror xulosaga mustaqil ravishda qilolgan bo’lsa, o’qituvchi tushuntirgan hodisaga yaqin narsa to’g’risida o’rtoqlariga so’zlab bergan bo`lsa, albatta uni xoxlagan paytda osongina esga tushiradi. Shuning uchun ham oxirgi paytlarda uyin metodlari, munozara metodlaridan o’quv jarayonida keng foydalanilmoqda. Hattoki, kattalarni qisqa fursatda o’qitish va malakalarini oshirishda ham turli xil amaliy o’qitish va malakalarini oshirishda ham turli xil amaliy uyinlardan, ijtimoiy psixologik treninglardan foydalanishning ma’nosi ham shunda – yaxshi va tez eslab qolish hamda samarali esga tushirish. Iqtisodiy o’quvchilarda turli xil «keys satadi»larni tahlil qilish va o’z nuqtai nazariga maqbul harakat shakllari qarorlar qabul qilish ham mutaxassislar malakasini oshirishda samarali ta’sir ko’rsatadi. Amaliy nuqtai nazardan xotiraning samaradorligi va uni o’quv va mehnat faoliyati jarayonida oshirish katta ahamiyatga ega. Chunki ko’pincha odamlar orasida ishchanrog’i, o’quvchi yoki talabalar orasida bilimlirog’i ham bir qarashda xotirasining kuchi bilan boshqalardan ajralib turadi. Buyuk bobokalonomiz Amir Temurning xotirasi haqida afsonalar yuradi. Masalan u o’z qo’l ostidagi beklarning nafaqat ismini, balki otasining ismlarini ham yoddan bilarkan, uchrashuvlarda bevosita nomlarini aytib murojaat qilarkan. Bu fazilat ham uning qo’l ostidagilar orasida obro’ining balandligicha ta’sir ko’rsatarkan. Demak, xotira tarbiyasi uni kerakli yo’sinda rivojlantirish – kerak bo’lsa, shaxsiy obro’ hamda ishdagi samara masalasi bilan bevosita bog’liq ekan. |