Akramova Nozima -222+
Maktabgacha yoshdagi bolalarda xotira va uning psixologik
tải về 440.31 Kb. Chế độ xem pdf
|
20.maktabgacha tarbiya muassasalarida bolalarni jismoniy tayyorlash vazifalari, DIPLOM OLDI AMALIYOTI UCHUN2.Maktabgacha ta\'lim tashkilotida maktabgacha yoshdagi bolalarni ma\'naviy-axloqiy tarbiyalash, maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarni psixologik tekshirish
| 2.2. Maktabgacha yoshdagi bolalarda xotira va uning psixologik
ko’rinishlari sakllantirishning p е dagogik - psixologik jihatlari Maktabgachaa yoshidagi bolalarda har sohaga doir savollarning tug’ilishi ular tafakkurining faollashayotganidan darak beradi. Bola o’z savoliga javob topa olmasa yoki kattalar uning savoliga ahamiyat bermasalar, undagi qiziquvchanlik susaya boshlaydi. Odatda har qanday tafakkur jarayoni biron narsadan taajjublanish, hayron qolish va natijada turli savollarning tug’ilishi tufayli paydo bo’ladi. Juda ko’p ota-onalar va ayrim tarbiyachilar ham bolalar ortiqroq savol berib yuborsalar, «ko’p maxmadona bo’lma», «sen bunday gaplarni qayerdan o’rganding», deb jerkib tashlaydilar. Natijada bola o’ksinib, o’z bilganicha tushunishga harakat qiladi. Ammo ayrim passiv va tortinchoq bolalar hech bir savol bermaydilar. Bunday bolalarga turli mashg’ulotlar va sayohatlarda kattalarning o’zlari savol berishlari va shu bilan ularni faollashtirishlari lozim. Har qanday tafakkur, odatda biron narsani taqqoslash, analiz va sintez qilishdan boshlanadi. Shuning uchun biz ana shu taqqoslash, analiz va sintez qilishni tafakkur jarayoni deb ataymiz. Sayohatlarlar bolalardagi tafakkur jarayonini faollashtirish va rivojlantirishga yordam beradi. Bolalar tabiatga qilingan sayohatlarda turli narsalarni bir-biri bilan taqqoslaydilar va analiz hamda sintez qilib ko’rishga intiladilar. Maktabgachaa yoshidagi bolalar nutqi va uning o’sishi Agar 2 yashar bolaning so’z zapasi taxminan 250 tadan 400 tagacha bo’lsa, 3 yashar bolaning so’z zapasi 1000 tadan 1200 tagacha va 7 yashar bolaning so’z zapasi 4000 taga yetadi. Demak, maktabgachaa yoshi davrida bolaning nutqi ham miqdor, ham sifat jihatidan ancha takomillashadi. Maktabgachaa yoshidagi bolalarning nutqini o’sishi oilaning madaniy saviyasiga bog’liq. Kattalar bolalar nutqini o’stirish bilan shug’ullanar ekanlar, maktabgachaa yoshidagi bolalar ba’zi hollarda o’z nutq sifatlarini to’la idrok eta olmasliklarini unutmasliklari kerak. Bundan tashqari, bolalarda murakkab nutq tovushlarini bir-biridan farq qilish qobiliyati ham hali to’la takomillashmagan bo’ladi. Tili chuchuklikni tuzatishning eng birinchi shartlaridan biri bola bilan to’la va to’g’ri talaffuz etib, ravon til bilan gaplashishdir. Maktabgachaa yoshidagi bolalar shaxsining shakillanishiga ko’ra bu davrni uch qismga ajratish mumkin: Birinchi davr–bu 3–4 yosh oralig’ida bo’lib, bola emotsional jihatdan o’z–o’zini boshqarishning mustahkamlanishi bilan bog’liqdir. Ikkinchi davr–bu 4–5 yoshni tashkil qilib ahloqiy o’z –o’zini boshqarish. Uchinchi davr esa 6-7 yoshni tashkeil qilib shaxsiy ishchanlik va tadbirkorlik xususiyatining shakllanishi bilan harakterlanadi. Maktabgacha davrda ahloqiy tushunchalar borgan sari qat’iylasha boradi. Axloqiy tushunchalar manbai bo’lib ularning ta’lim –tarbiyasi bilan shug’ullanayotgan kattalar, shuningdek, tengdoshlari ham bo’lishi mumkin. Axloqiy tajribalar asosan muloqot, kuzatish, taqlid qilish jarayonida, shu bilan birga kattalarning ayniqsa onalarning maqtovi va tanqidlari orqali o’tadi va mustahkamlanadi. Bola doimo baho, ayniqsa maqtov olishga harakat qiladi. Bu baho va maqtovlarning bola shaxsidagi muvaffaqiyatga erishishga harakat xususiyatining rivojlanishida, shuningdek, uning shaxsiy hayoti, hamda kasb tanlashida ahamiyati juda katta. Maktabgachaa yoshidagi 6 - 7 yosh davrida bolalarda muloqotning yangi motivlari yuzaga keladi. U shaxsiy va ishbilarmonlik motivlaridir. SHaxsiy muloqot motivlari bu –bolaning tashvishga solayotgan ichki muammolari bilan bog’liq, ishbilarmonlik motivlari esa u yoki bu ishni bajarish bilan bog’liq bo’lgan motivlardir. Bu motivlarga asta –sekinlik bilan bilim, ko’nikma va malakalarni egalash bilan bog’liq bo’lgan o’qish motivlari qo’yiladi. Bu motivlar ilk bolalik davrdan boshlanib yuzaga keladigan bolalarning tabiiy qiziquvchanligi o’rnida paydo bo’ladi. O’zini ko’rsatish motivlari ham bu yoshda yaqqol namoyon bo’ladi. Bu motiv asosan bolalarning syujetli –rolli o’yinlarda asosiy rolni egallashga boshqalar ustidan rahbarlik qilishga, musobaqaga kirishishga qo’rqmasligida nima bo’lganida ham yutishga harakat qilishlarida ko’rinadi. Maktabgacha yosh davri bolalari uchun kattalar beradigan baholari juda muhim. Bolalar birinchi navbatda maishiy axloq norma va qoidalarni, o’z majburiyatlariga munosabat, kun tartibiga rioya etish, hayvon va narsalar bilan muomila qilish normalarini egalaydilar. Bunday normallarni egallash bu yoshdagi bolalar uchun qiyin hisoblanib, ularni yaxshi o’zlashtirish uchun syujetli – rolli o’yinlar yordam berishi mumkin. Maktabgachaa yoshining oxirlariga kelib, ko’pchilik bolalarda aniq bir ahloqiy qarashlar tarkib topadi, shuningdek, odamlarga munosabat bilan bog’liq bo’lgan shaxsiy sifatlar ham shakllanadi. Kishilarga nisbatan diqqatli, mehribon bo’lish xususiyatidir. Katta yoshdagi bolalar ko’p xollarda o’z xatti –harakatlari sababini tushuntirib bera oladilar . 3–3,5 yosh oralig’ida o’zlarining muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklariga o’z munosabatlarini bildiradilar va bu munosabat asosan ularning o’zlariga beradigan baholari asosida bo’ladi. 4 yoshli bolalar esa o’z imkoniyatlarini real baholay oladilar. Lekin 4 –5 yoshli bolalar hali shaxsiy xususiyatlarini idrok etishga va baholashga qodir emaslar, shuningdek o’zlari xaqida ma’lum bir xulosani bera olmaydilar. O’z –o’zini anglash layoqati katta maktabgachaa yoshidan boshlab rivojlanib avval u qanday bo’lganini va kelajakda qanday bo’lishini fikrlab ko’rishga harakat qiladi. Bu esa bolalar beradigan «Men kichkina paytimda qanday bo’lgan edim?», «Men katta bo’lganimda qanday bo’laman?» singari savollarida ko’rinadi. Kelajak haqida fikr yuritib, bolalar kelgusida kuchli, jasur, aqlli va boshqa shu singari qimmatli insoniy fazilatlariga ega bo’lishiga harakat qiladilar. Kichik va o’rta maktabgacha yoshida bola harakterining shakllanishi davom etadi. U asosan bolalarning kattalar harakterini kuzatishlari asosida tarkib topadi. Shu yillardan boshlab bolada ahamiyatli hisoblangan – iroda, mustaqillik va tashabbuskorlik kabi ahamiyatli shaxsiy xususiyatlar rivojlana boshlaydi. Katta maktabgachaa yoshida bola atrofdagi odamlar bilan turli faoliyatlarda muloqot va munosabatlarga kirishishga o’rgana boshlaydi. Bu esa unga kelajakda odamlar bilan til topishishda, ish bo’yicha va shaxsiy munosabatlarni normal ravishda o’rnata olishida foyda keltiradi. Bu yoshdagi bolalar shaxsining shakllanishida ularning ota –onalari haqidagi fikrlari va ularga beradigan baholari nihoyatda ahamiyatlidir. Maktabgachaa yoshidagi bolalarning xayoli, asosan, ularning turli- tuman uyin faoliyatlarida o’sadi. Biroq, shu narsa diqqatga sazovorki, agar maktabgachaa yoshidagi bolalarda xayol qilish qobiliyati bo’lmaganda edi, ularning xayoli ham xilma-xil bo’lmas edi. Maktabgachaa yoshidagi bolalarning xayollari turli xil mashg’ulotlarda ham o’sadi. Masalan, maktabgachaa yoshidagi bolalar loy o’ynashni, ya’ni loydan turli narsalar yasashni, qumdan turli narsalar ko’rib o’ynashni va rasm solishni yaxshi ko’radilar. Ana shunday mashg’ulotlar bolalar xayolining o’sshiga faol ta’sir qiladi. Maktabgacha yoshidagi bolalar xayolining o’sishiga faol ta’sir qiluvchi omillardan yana biri ertaklardir. Bolalar hayvonlar haqidagi turli ertaklarni eshitganlarida shu ertaklardagi obrazlarga nisbatan ma’lum munosabat yuzaga keladi. Bola olti yoshga lug`ati boyib, kundalik hayoti va qiziqishlari doirasiga kiradigan har qanday holat, narsa, hodisa va voqialarni boshqa kishilarga oson tushintirib bera oladi. Nomal o`sgan bola uch yoshida 500 va undan ortiqroq so`zni ishlatsa, olti yoshli bola 3000 dan to 7000 gacha so`zni ishlatadi. Olti yoshli bolaning lug`ati ot, fel, olmosh, sifat, son va bog`lovchilardan tashkil topadi. Olti yoshli bolaga nutqning o`zi uchun yangi bo`lgan tomonini o`rganishga intilib, o`ynagan holda uni analiz qila boshlaydi. Bola aynan shu yoshda ona tili sistemasiga rioya qilgan holda gapira boshlaydi. Bog`chaga qatnaydigan bola nutqini anglagan holda analiz qilish malakasiga ega bo`ladi. U so`zni tovush jihatdan analiz qila oladi, so`zdagi tovushlar tartibini aniqlay biladi. Bola so`zdagi bosh tivushni intornatsiya bilan ajratgan holda so`zni oson, quvonib talaffuz qiladi. U huddi shu tarzda so`zdagi ikkinchi va undan keyingi turgan tovushlarni ham ajrata oladi. Olti yoshli so`zning tovush tarkibini analiz qilishga maxsus o`rgatilsa, uning o`zi ham tovush tarkibini aniqlash maqsadida so`zni talaffuz qila boshlaydi. Bu o`qish va yozishni muvaffaqqiyatli egallash imkonini beradi. Mobodo bolani bunga maxsus o`rgatilmasa, u hatto oddiy so`zlarning ham tovush analizni qlila bilmaydi. Chunki, og`zaki muomalada bo`lish bola oldiga so`zning tovush analizini maxsus rivojlantirishni maqsad qilib qo`ymaydi. Shuning uchun ham bunday bolalar rivojlanishda bir oz orqada qoladilar. Nutqning asosiy vazifasi aloqa qilishdir. Olti yoshli bolaning nutqi tevarak – atrofdagilarga tushunarli bo`ladi. Bola gap nima haqida borayotgan bo`lsa, o`sha narsani yetarli me`yorida to`liq tasvirlab, shuningdek eshitgan tarixiy voqea va sodir bo`lgan narsa haqida hikoya qilib bera oladi. Olti yoshli bola nutqi madaniy nutq bo`lishi uchun faqat gapni to`g`ri tuzish, bayon qilayotgan fikrning aniq, tushunarli bo`lishining o`zi yetarli emas, bunda faoliyatni o`zi planlashtira oladi. Bunda u nima qilishini, qanday qilishini va u yoki bu qanday izchillikka bajarmoqchi ekanligini gapirib bera oladi. Planlshtirish esa so`zsiz, bola diqqatini oshiradi. Shuni aytish kerakki, olti yoshli bolalar o`z xatti – harakat va xulq – atvorlarini boshqara olsalar –da, ularda ixtiyorsiz diqqat ustun turadi. Odatda bir xilda ish – harakatlaridan iborat bo`lgan, bolani o`ziga jalb eta olmaydigan faoliyat ustida diqqatni to`plash bu yoshdagi bolalarga qiyinlik qiladi. Bola diqqatining mana bu xususiyati esa ular bilan olib boriladigan mashg`ulotlarga o`yin elementini va faoliyat turini tez – tez almashtirib turishni kiritish zarurligidan dalolat beradi. Olti yoshli bolalar, intellektual masalalar ustida diqqatni to`plab turishga qodirlar, lekin bunda ular tez charchaydilar. |