Akramova Nozima -222+
Xotiraning bolalarda rivojlanishi
tải về 440.31 Kb. Chế độ xem pdf
|
20.maktabgacha tarbiya muassasalarida bolalarni jismoniy tayyorlash vazifalari, DIPLOM OLDI AMALIYOTI UCHUN2.Maktabgacha ta\'lim tashkilotida maktabgacha yoshdagi bolalarni ma\'naviy-axloqiy tarbiyalash, maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarni psixologik tekshirish
| 1.2. Xotiraning bolalarda rivojlanishi.
Bola psixikasining rivojlanishi o’ta murakkab va qarama-qarshiliklarga ega bo’lgan prosesdir,har qanday boshqa rivojlanishdagi kabi,bunda ham miqdor o’zgarishlari sifat o’zgarishlariga,o’tishlarga,”sakrashlar”ga olib keladi.Masalan,bolada so’z boyligining asta-sekin ortib borishi tilning Grammatik qurilishini egallashga,ayrim xatti-harakatlar va yurish- turishlarning ko’p marta takrorlanishi esa shaxsda muayyan ko’nikma, odat, qat’iy xususiyatlar kabilarning shakllanishi bilan yakunlanadi.Bola psixikasi rivojlanishining eng umumiy qonuniyatlariga, birinchidan izchillik integratsiyasini, ya’ni bolaning dastlabki tarqoq psixik holatlarini shaxsning barqaror psixik xislatlariga,muayyan hodisalarga nisbatan ayrim-ayrim qarashlarni yaxlit dunyoqarashga birlashtirish;ikkinchidan, bola shaxsidagi ayrim jaryonlar, funksiyalar va xislatlarning notekis rivojlanishining; uchinchidan,ba’zi funksiyalar kamchiliklarni boshqa funksiyalar bilan tp’ldirilishini(kompensatsiya) ta’minlovchi plastikliknikiritish mumkin.Bola psixikasining integratsiyasi,masalan,alohida predmet va hodisalarni to’liq idrok qilish asosida kuzatuvchanlikning,ayrim mehnat topshiriqlarini mehr- muhabbat bilan bajarish asosida mehnatsevarlikning shakllanishiga yaqqol namoyon bo’ladi. Psixika rivojlanishining notekisligi hayotning hamma davrlarida sodir bo’lish mumkin.Masalan,maktabgacha yoshda ayniqsa nutq,o’smirlik yoshida bilishga qiziqish,ilk yigitlik yoshlarda mantiqiy (logik) tafakkur va hokazolar jadallik bilan rivojlana boradi.Qator psixologlar aniqlashiga ko’ra,bola psixikasi rivojlanishida asosiy ichki harakatlantiruvchi kuchlar avvalo quyidagilar hisoblanadi: eski, ya’ni allaqachonlar erishilgan imkoniyatlar bilan yangi ehtiyojlar o’rtasidagi ziddiyatlar; eski va yangi xulq shakllari o’rtasidagi ziddiyatlar; real hayotning mazmuni va uning bola ongida aks etish shakllari o’rtasidagi ziddiyat. Sanab o’tilgan ziddiyatlar ustida qisqacha to’xtalib,misollar keltiraylik. Endigina tug’ilgan bola yangi qo’zg’atkichlarga nisbatan orientirovka reaksiyalariga ega bo’ladi.Mana shularning fiziologik asosida keyinchalik qiziquvchanlik,bilishga qiziqish,o’zi uchun ma’lum bo’lgan hamma narsalarni shaxsiy faoliyat doirasida qo’shishga intilish kabi xislatlar rivojlanib boradi.Bolaning yurish-turishlari va xatti-harakatlari,odatda dastlab taqlidiy harakterda bo’ladi,ya’ni u kattalarning xatti-harakatlari va yurish-turishlaridan nusxa ko’chiradi. Shunday qilib, bolaning psixik rivojlanishi- bu shaxsda mavjud bo’lgan jarayonlar va xususiyatlarning takomillashuvi shuningdek,ular asosida yangi,yanada yuksakroq sifatlar va xususiyatlarning shakllanishidir. Psixikaning rivojlanishi shaxs aktivligi ya’ni bolaning faoliyati protsesida ijtimoiy muhit va tarbiyaning hal qiluvchi ta’sirida sodir bo’ladi.Psixikaning rivojlanishi to’xtovsiz yuzaga keladigan ichki ziddiyatlarning hal qilinishi tariqasida sodir bo’ladi. Yukak n е rv faoliyatining tipii va t е mp е ram е nt xuusiyatlari naslga o`tishi mumkin. L е kin tarbiyaga karab yuksak n е rv faoliyati (t е mp е ram е nt)ning bir tipii asosida harakt е rning turli b е lgilari xosil bulishi mumkin. Ilk bolalik davrining boshlariga k е lib, bolada birinchi tafakkur op е ratsiyalari yuzaga k е ladi. Buni bola biror pr е dm е tni olishga harakat qila olganidan so’ng, uni sinchiklab o’rganishida ko’rishimiz mumkin. Ularning tafakkurlari, asosan, ko’rgazmali - harakatli bo’lib, u atrof olamdagi turli bog`liqliklarni o’rganishga xizmat qiladi. O’zidan uzoqroq turgan koptokni biron-bir uzunroq narsa bilan itarib yuborish mumkinligini ko’rgan bola, endi mustaqil ravishda divan tagiga kirib k е tgan koptokni tayoqcha yordamida olish mumkinligini tafakkur eta oladi. Bu davrdagi bolalar tafakkurida umumlashtirish katta o’rin-to’tadi. Umumlashtirishda nutq muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, soat d е yilishi bilan bola qo’l soatni yoki d е vordagi osma soatni ham tushunishi mumkin, l е kin, ular turlicha bo’lganligi bois, ularda umumiylikni topish bola uchun birmuncha qiyinroq hisoblanib Insonnig butun aqliy taraqqiyoti asosan xotiraning taraqqiyotidan iborat ekan, xotira bola hayotining dastlabki kunlaridan boshlaboq rivojlana boshlaydi. Bolada xotiraning dastlabki alomatlari yaqin atrofdagi odamlarni va narsalarnu tanishida ko`rina boshlaydi. Bu narsani biz bolaga tanish bo`lgan narsani ko`rganida qiladigan harakatlaridan ko`rishimiz mumkin. Masalan, bila o`ziga yaqin odamni ko`rganda unga talpinadi yoki notanish odamni ko`rganda yndan yotsiraydi. Kichik yoshli bolalarda tanib olish qobiliyatining borligi idrok qilgan narsa va hodisalarni esda olib qolish imkonini beradi. Bola yoshiga to`lib qolgach, xotiraning murakkab turlari, ya’ni eslash vujudga kela boshlaydi. Bolalar bu davrdan boshlab ilgari idrok qilgan narsa va hodisalarni eslaydigan bo`lib qoladilar. Bunda bolalarda paydo bo`lgan tasavvurlarning roli kattadir. Tasavvurlar tufayli bolalar o`tgan narsalarni bemalol eslay oladigan bo`ladilar. Chunonchi, agar bolaning ko`z o`ngida yo`q bo`lgan narsaning nomini aytsangiz, u ko`zlari bilan chor atrofga qarab izlay boshlaydi. Bola xotirasining rivojlanishida nutqning o`sishi juda katta ahamiyatga ega. Bu davrda bola narsa va hodisalarni faqat bevosita o`zalri orqali emas, balki shu harsa va hodisalarning nomlari orqali ham idrok qila oladigan bo`ladi. Bundan tashqari kattalardan bilib olib, kitob o`qib eshittiri orqali ham o`z xotiralarini boyitadilar. Yasli yoshidagi bolalatda xotiraning barcha jarayonlari kpo`rina boshlaydi. Masalan, kichik yoshdagi bolalar dastavval mexanik ravishda, y`ani ma’nosiga tushynmay esda olib qoladi. Buning o`z sabablari bor, albatta. Birinchdan, yuqorida aytib o`tganimiz kabi bolalarda turmish tajribasi juda oz bo`ladi, shuning uchun ular ko`p narsalarni hali mutlaqo bilmaydilar, lekin hayotda to`qnash kelganlari sababli eslarida olib qola beradilar.Ikkinchidan, bolalar nerv tizimining plastikligi, ya’ni juda egiluvchasnligi kattalarnikidan ham ustunroq bo`ladi. Ana shu sababli bolalarga mexanik essda olib qolish hech qanday qiyinchilik tug`dirmaydi. Bolalarda ma’nosiga tyshynib esda olib qolish ham juda erta rivojlanadi. Masalan, yasli yoshidagi bolalar o`zlari yoqtirgan hikoyalarni ma’nosiga to`la tushungan holda eslarida olib qoladilar. Bu hikoyalardagi ayrim qahramonlarni sevadilar, boshqalarini esa yomon ko`radilar.Umuman hikoyalarning mazmuni bolalarga ta’sir qilib, ularda ma’lum his – tuyg`ularni uyg`otadi. Mana shularning hammasi bolalar hikoyaning mazmunini tushunayotganliklaridan darak beradi. Yasli yoshidagi bolalarda dastlab ixtiyorsiz esda olib qolish va ixtiyorsiz esga tushurish bo`ladi. Ular o`zlarini biror jihatdan qiziqtirgan, diqqatlarini o`ziga tortadigan narsa va hodisalarni beixtiyor ravishda esda olib qoladilar. Biror bir narsani eslash, eslariga tushurish assosasiya tarzida hamoyon b`oladi. Ular o`zlari ataylab esga tushira olmaydilar. O`yin faoliyatida biror narsani eslash lozim bo`lib qolganda assosasiya tariqasida boshqa shunga o`xshash beixtiyor eslariga tushurivaeradi. Ixtiyoriy esda olib qolish, ixtiyoriy esga tushirish kabi, xotira jarayonlari ham bolalarda juda erta rivojlana boshlaydi. Boalar kattalarning topshiriqlarini bajarishlarida xotiraning ana shu turi rivojlana boradi. Bola bog`cha yoshiga etgach, psixik taraqqiyot jihatidan ancha yuksaklikka ko`tariladi. Shuning uchun maktabgacha yoshidagi bolaning xotirasi yangi faoliyarlar bilan, boalning oldiga qo`yilgan yangi talablar bilan takomillasha boradi. Biroq shu narsa harakterliki, boalning bog`cha yoshidagi davrida ham asosan xotiraning ixtiyorsiz turi ustun bo`ladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar o`zlarining faoliyatlari uchun qandaydir ahamiyatga ega bo`lgan, ularda kuchli taassurot qoldirgan va ularni qiziqtirgan harsalarni beixtiyor eslarida olib qoladilar. Ular biror narsani eslarida olib qolish uchun o`z oldilariga qa’tiy qilib maqsad qo`ymaydilar va hali bunday maqsad qo`yishni yddasidan ham chiqa olmaydilar. O’tkazilgan tajribalarning ko`rsatishicha, maktabgacha tarbiya shyoshidadi bolalarda ya’ni 3-4 yoshli bolalarga niabatan 4-5 va 6 -7 yochli bolalarda bixtiyosiz va mexanik ravishda esda olib qoliSh va esga tushurish qobiliyati biroz susayadi.: ammo bundan, bolalar ylg`aygan sari ularning xotirasi kuchsizlanadi degan xulasa kelib chiqmaydi. Bu erda gap chundaki, bolalar o`sib, turmush tajribasi ochgan va nutqi o`sgan sari ular narsa va hodisalarni surunkasiga, ua’ni to`g`ri kelganich emas, balki tanlab, ya’ni po`zlariga kerakligini esda olib qoladigan bo`la boshlaydilar. Shuni ham alohida ta’kidlab o`tish lozimki, ko`p yillar mobaynida maktabgacha tarbiya shyoshidadi bolalarda mantiqiy, ya’ni ma’nosiga tuchunib esda olib qolichga nisbatan mexanik esda olib qolish ustun bo`ladi, degan fikr mavjud edi. Shuning bilan birga mexanik esda olib qolish mexanik esda olib qolishga qarama – qarshi qo`yilar edi. So`nggi yillarda o`tkazilgan ilmiy tadqiqotlar natijalarining k`orsatishicha, maktabgacha tarbiya shyoshidadi bolalarda ham narsa va so`zlarning ma]nosiga tushunib esda qoldirish samarali ekanligi aniqlangan. Lekin, maktabgacha tarbiya shyoshidadi bolalarning mantiqiy esda qoldirishlari ularga to`la tushuniladigan material berilganda ochiq ko`rinadi. Idrok qilinayotgan materialni anglash , uni diqqat bilan o`rganish ma]nosiga tushunib esda nolib qoldirishni o`stirishda katta ahamiyatga egadir. Lekin shyni unutmaslik kerakki, esda olib qolinadigan materialni anglash, tushunish harakteri bola ulg`ayishi bilan o`zgarib boradi. Masalan, 3 - 4 yoshdagi maktabgacha tarbiya yoshidadi bolalarining esda olib qolishlarida narsalarning yaqqol ko`zga tashlanib turadigan belgilari asosiy rolni o`ynasa, 6 -7 yoshli bolalarning esda olib qolishlarida unchalik ko`zga tashlanmaydigan, lekin muhim belgilari katta rol `oynay boshalydi. Ana shunga mos ravishda bolalarning tasavvurlari ham o`zgarib boradi. Masalan, uch yoshli boladan “ qanday mushuklar bo`ladi ” deb so`ralsa, u biroz o`ylanib turib, bir konkret mushuk esiga tushgandan so`ng “ olapar bilan urushmaydigan qora mushugimizmi….? ” deb bera boshlaydi.Bordi-yu shu savolning o’zini 5-6 yoshli bolaga berilsa, u ,,mushuklar sichqonni tutib yeydi, ular uyda yashaydilar, sut ichishni yoqtiradi” deb gap boshlaydilar. Mana shundan ko’rinib turibdiki, bola o’zining javobida aniq tasavvurga asoslanmaydi, balki umuman mushuk haqidagi tasavvurga asoslanib javob beradi. Maktabgacha yoshidagi bolalarda ko’proq obrazli xotira rivojlangan bo’ladi. Shuning uchun ular eshitgan narsalariga nisbatan koprgan narsalarini yaxshi eslariday olaib qoladilar. Boshqacha qilib aytganda, bog`cha yoshidagi 3-4 yoshli bolalar so`zlarga nisbatan konkret narsalarni osonlik bilan esda olib qoladilar. Buning asosiy sababi, bibinchidan, maktabgacha tarbiya yoshidadi bolalarning idroklari konkret obrazli harakterga ega bo`lganligi, ikkinchidan, ularda hali nutq to`la – to`kis rivojlanmaganligidir.Bolalar 6- 7 yoshlarga borib nutqlari ancha o`sib, so`z materiallarini ham esda yaxshi olib qoladigan bo`ladilar. Maktabgacha tarbiya yoshidadi 3-4 yoshli bolalarda ko`proq obrazli xotira rivojlangan boladi. Shuning uchun ular eshitgan harsalariga nisbatan korgan narsalarini yaxshi eslarida olib qoladilar. Boshqacha qilib aytganda, bog`cha yoshidagi yoshidagi 3-4 yoshli bolalar soqzlarga nisbatan aniq narsalarni osonlik bilan eslarida olib qoladilar. Buning asosiy sababi, birinchidan, 3 - 4 yoshli bolalarning idroklari aniq obrazli xarakterga ega bo`lganligi, ikkinchidan, ularda hali nutq to`la – to`kis o`smaganligidir. Bolalar yuqori guruhlarga chiqib, nutqlari ancha rivojlangach so`z materiallarini ham esda yaxshi olib qoladigan bo`ladilar. Bolalar juda ko’p narsalarni asosan har turli o’yin faoliyatlari davomida esda olib qoladilar . Shuning uchun ularning esda olib qoliShlari ko’pincha epizodik va tasodifiy harakterga ega bo’ladi.Bu esa eslarida olib qolgan narsalarni narsalarni ma’lum bir sestimaga solishni qiyinlashtiradi. Shu tufayli maktabgachaa yoshidagi bolalarning biror narsani esga tushirishlarini qiyin qiladi. Maktabgachaa yoshidagi bolalar xotirasiga xos bo’lgan tartibsizlikni yo’qotish va bolalar xotirasini o’stirish juda ko’p jihatdan tarbiyachilarga bog’liqdir. Tarbiyachi bolalarni esda olib qolishlari lozim bo’lgan materiallni uarning yosh xususiyatlariga mos qilib tanlashi kerak. Bolalarning xotirasida mashq qildirishda turli mazmunli o’yinlardan foydalanish katta ahamiyatga egadir. Masalan, “magazin”o’yini ,har turli loto o’yinlari, topshmoq o’yinlari kabi . Umuman, bolaning esda olib qolishini va qayta esga tushurishini tarbiyachi sistemali ravishda boshqarib borishi kerak. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda xotiraning hamma tiplari o’sa boshlaydi. Biroq, shu narsa harakterligi , xotiraning asosiy turlari orasida (masalan,obrazli, mexanik,mantiqiy kabi ) harakat xotirasi nisbatan kuchliroq o’sgan bo’ladi.shuning uchun ham,turli harakatlarni va musiqaga qarab o’ynashni bu yoshdagi bolalar yengillik bilan o’zlashtiradilar. Mexanik tarzda o’zlashtiriladigan nutq materiallari ham qisman harakat xotirasiga kiradi. Shu sababli Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar tez aytiladigan turli ritimli she’rlarni bir-ikki qaytarishdayoq yodlab oladilar (masalan, bekinmachoq o’yinini o’ynash oldidan aytiladigan ,,sanashalar “o’ynini sanashlarida hech qanday ma’no yo’q, lekin foydali juda ifodali, jarangli ritim bor. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda emotsiunal xotira rivojlangan bo’lsa ham ,lekin xotiraning bu turi bolalarga nisbatan katta odamlarda kuchliroq bo’ladi.Katta odamlar kuchli emotsiunal ta’sir qilgan ba’zi narsa-hodisalrni eslaridan chiqarmaydilar.Maktabgachaa yoshidagi bolalar kuchl;io emoysiunal ta’sir qilgan narsalarni ham eslaridan chiqarib qo’yganlar. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda xotiraning barcha turlarini xususan, ixtiyoriy esda olib qolishini saqlab qolish katta ahamiyatga egadir. Chunki, ixtiyoriy esda olib qolish dastavval maktabda o’qish jarayoni uchun zarurdir. Agar bola faqat bevosita qiziqtirgan narsalarnigina esda olib qolavergan bo’lsa, u o’qiSh jarayonida qiylanib qolaveradi. Bola faqat uni qiziqtirayotgan narsalarnigina emas , balki o’qituvchi hamda maktab dasturi talab qilgan barcha esda puxta olib qola bilishi kerak, aks xolda u ham bu asoslarni yaxshi o’zlashtirb olmaydi. Xotiraning ana shu g’oyat muhim rolini doimo nazarda tutib, bogf’cha bolalarining erkin o’ynashlari va maxsus mashg’ulotlardan imkon boricha tegishli metodlarni ishga solib, xotirani har tomonlama o’stiriSh kerak. Shuni ham unutmaslik kerakki, bola xotirasini o’stirishda tarbiyachilkar va ora – onalarni nutqi ham katta rivojlangan. bola bilan gaplashganda, nutq tushunarli va aniq bo’liShi kerak. Xotira taraqqiyoti bolaning maktabgachaa yoshidagi davrida tugallanmaydi. Xotira bolaning bundan keyingi taraqqiyotida turmush tarziga qarab o’zgarib boradi. |