Nghiên cứu folklore trong bối cảnh – khuynh hướng mới ở phương Tây

1.2.2. Sự đa dạng trong hướng tiếp cận bối cảnh trong nghiên cứu folklore

Những khai phá bước đầu trong việc nghiêu cứu folklore trong bối cảnh đã được các nhà folklore học Châu Âu khởi xướng trong nhiều công trình rải rác của vài cá nhân. Dựa vào các công trình của tác giả người Đức Joham Gottfried Herder (thế kỉ XVIII) và của anh em nhà Grimm (thế kỉ XIX), người ta thấy rằng phong cách của truyện kể dân gian có nguồn gốc từ những bối cảnh xã hội và văn hoá mà tác phẩm được sáng sạo. Theo Dan Ben-Amos, vào năm 1906, nhà nghiên cứu kinh thánh người Đức Hermann Gunkel đã dùng khái niệm Sitz im Leben (bối cảnh cuộc sống), trong công trình Die israelitische Literatur”, Die orientalischen Literaturen [105]. Sau này để phát triển thêm ý tưởng này trong một số bài viết, H. Gunkel đã tập trung vào việc diễn giải các hình thức khác nhau của các truyền thống truyền miệng tiền văn tự được ghi lại trong Kinh cựu ước, ở khía cạnh xem xét vị trí của các hình thức đó trong đời sống của con người; sự phân biệt giữa các thể loại văn xuôi với văn vần và liên hệ các hình thức đó với các tình huống cụ thể.

Khoảng năm 1926, Mark Azadovskii, một đại diện cho quan niệm nghiên cứu folklore trong bối cảnh ở Đông Âu, đã có những quan niệm mới về vai trò người kể trong folklore Nga. Trong bài viết lời giới thiệu cho lần hiệu đính tuyển tập truyện cổ tích sưu tầm ở vùng cao Lenar ở Irkutsk vào năm 1925, Azadovskii đã nhấn mạnh vai trò của người kể trong quá trình kể chuyện. Ông đề nghị phải nghiên cứu người kể trong mối liên quan với chỉnh thể nghệ thuật của câu chuyện được kể. Bài viết đã trình bày một minh chứng về bà Osipovna Vinoukurova, một người mù chữ đã cung cấp cho Azadovskii hơn 50 truyện kể. Bằng cách phân tích các motif cụ thể trong các truyện của người phụ nữ đó, Azadovskii khám phá ra rằng, một số motif hình thành từ bối cảnh lịch sử cụ thể và sự diễn xướng của người kể chuyện phụ thuộc rất lớn vào tình trạng tâm lí của họ [148, tr.234]. Cách kể chuyện của người phụ nữ này thường đan xen yếu tố đạo đức, sự bao dung đậm chất địa phương. Về mặt hình thức, chính vì Vinoukurova coi trọng yếu tố tâm lí nên kết cấu truyện kể của bà thường nghèo nàn chi tiết, ít quan tâm tới bố cục, không coi trọng phần kết, ít quan tâm hư cấu, … Nhìn chung, theo Azadovskii, chính người kể là người quyết định kết cấu truyện dựa trên trạng thái tâm lí của họ trong quá trình câu chuyện diễn ra.

Bổ sung cho vai trò của người kể trong quá trình lưu truyền truyện cổ tích, năm 1948, Carl Withelm Von Sydow đã đề xuất khái niệm “người lưu giữ truyền thống chủ động” [105, tr.485] trong kể chuyện cổ tích. Theo tác giả, chỉ có những người lưu giữ truyền thống chủ động mới có khả năng nhớ nhiều và kể lại một cách hấp dẫn. Còn người nghe thụ động không có khả năng lan truyền dù họ vẫn nhớ nhiều chuyện. Petr Bogatyrev thì cho rằng một tác phẩm được kể bằng lời nói thường biến đổi theo tình huống trình diễn. Thành phần công chúng (người thưởng thức) “nên được xem là một phần của tình huống và phản ứng của công chúng có tác động rất lớn đến người kể” [105, tr.501]. Từ trạng thái này, ông đã đề xuất hai khái niệm: truyền thống (cái bị lệ thuộc về mặt nội dung, không thể thay đổi) và ứng tác (sự sáng tạo của người kể). Ứng tác là yếu tố quan trọng nhất trong kể chuyện, làm nên sự hấp dẫn, tính sâu sắc và sự giải thích cho ý nghĩa của truyện kể. Sau đó, Linda Dégh, một nhà khoa học khác đại diện cho Đông Âu, đã tập trung vào mối quan hệ giữa truyện kể, người kể và xã hội trong quyển Folktales and Society. Công trình nghiên cứu của bà đã cho thấy sự ảnh hưởng của cá tính và địa vị xã hội của người kể chuyện vào văn bản truyện kể [148, tr.235] và giải thích rõ khái niệm “tính ổn định” và “tính liên tục” trong truyền thống. Tính liên tục, vốn phụ thuộc vào người kể lẫn người nghe (tương đương với khái niệm “ứng tác” vừa nêu ở trên), đóng vai trò then chốt trong bối cảnh xã hội; nghĩa là dù người kể có trình bày câu chuyện hấp dẫn cỡ nào đi chăng nữa mà người nghe không cảm thấy hứng thú với câu chuyện đó thì nó sẽ không hề lưu dấu vết trong tâm thức cộng đồng.

Hướng nghiên cứu folklore trong bối cảnh thực sự nở rộ và trở thành một trào lưu có tính đồng bộ trong giới khoa học thực sự hình thành và phát triển từ những năm 1960 ở Hoa Kì. Trong bài viết có tính chất đánh giá về trào lưu theo định hướng bối cảnh và giới thiệu một cách tiếp cận mới [154], Lisa Gabbert đã khái quát lại sự chuyển hướng trong nghiên cứu folklore ở Hoa Kì từ nghiên cứu văn bản sang định hướng hành vi trong giao tiếp. Năm 1967, Dan Ben Amos đề xuất một cách định nghĩa mới cho folklore sau khi chỉ ra cách định nghĩa trước đó đã bị khái niệm hóa, vượt lên trên bản chất và các mối quan hệ nội tại. Trong đó, những cách gọi như là “truyền thống”, “truyền miệng” chỉ đơn thuần nói về tiềm năng hơn là thuộc tính có thể kiểm chứng. Nguyên nhân chính là folklore được coi là tư liệu, tương đương với những sự vật được tập hợp. Từ đó ông đề xuất tiếp cận folklore như một quá trình giao tiếp và folklore là “giao tiếp nghệ thuật trong nhóm nhỏ”. Năm 1968, Roger D. Abrahams đề xuất xem folklore như một hình thức hùng biện để thống nhất việc phân tích hình thức thể hiện và chức năng của nó; ông cũng dùng khái niệm “diễn xướng” (performance) để miêu tả cách mà folklore “đi vào cuộc sống”. Năm 1969, trong hội thảo “Folklore và giao tiếp”, nhiều nhà folklore học Hoa Kì đã đánh giá cao tầm quan trọng của việc nghiên cứu folklore trong một bối cảnh văn hóa xã hội (sociocultural context).

Theo Alan Dundes, bối cảnh của một tiết mục kể chuyện là một hoàn cảnh xã hội đặc biệt mà tiết mục đó được “sử dụng thực sự” và khẳng định rằng văn bản và những yếu tố liên quan phải được hiểu không chỉ là có mối quan hệ với bối cảnh mà còn bị bối cảnh gây ảnh hưởng. Do vậy, trong lĩnh vực nghiên cứu folklore, tài liệu được tìm hiểu không chỉ là văn bản mà còn là bối cảnh bởi lẽ bối cảnh sẽ cung cấp cho chúng ta sự giải thích điều gì quan trọng trong văn bản và tại sao chúng được sử dụng trong hoàn cảnh xã hội đó. Việc phân tích các vấn đề ai kể, kể cái gì, kể với ai, kể khi nào và kể trong hoàn cảnh nào cho phép chúng ta hiểu được tại sao văn bản có một cấu trúc hình thức như vậy. Ngoài ra, theo Dundes, việc bối cảnh định hướng cho văn bản là một bằng chứng cho thấy “bối cảnh có thể cắt nghĩa cho những biến đổi trong văn bản và kết cấu” [105, tr.512]. Hiểu rõ bối cảnh hơn sẽ cho phép người nghiên cứu lí giải vì sao có sự khác nhau trong số nhiều câu chuyện cùng loại.

Bối cảnh có liên quan đến hành động kể chuyện một cách tự nhiên và rõ ràng. Áp dụng mô hình ngôn ngữ vào hoạt động giao tiếp trong một tình huống kể chuyện, từ năm 1969, Robert A. Georges đã nhấn mạnh rằng: thông điệp của mỗi tình huống kể chuyện được định hướng do sự tương tác hoặc tiếp xúc giữa người kể và người nghe trong sự quy chiếu vào mối quan hệ tương tác có tính xã hội giữa họ, mà hoàn cảnh đó vốn là độc đáo duy nhất cho mỗi dịp kể chuyện. Ông cho rằng "diễn xướng kể chuyện là những sự kiện khác biệt trong giao tiếp của con người và chúng là những trải nghiệm xã hội có một không hai với những người mà tương tác xã hội của họ làm xuất hiện truyện kể" [105, tr.621]. Trên cơ sở đó, cứ liệu phục vụ cho nghiên cứu diễn xướng phải được tìm trong bối cảnh tự nhiên và cần cố gắng để thâu tóm được toàn bộ bối cảnh ấy. Vì vậy khi một người nào đó kể câu chuyện là anh ta phải đóng một vai, hoá thân vào một “bản sắc” (identity). Vì chỉ có như vậy, anh ta mới có thể đáp ứng với người nghe và để chuyển tải hết thông điệp mà câu chuyện đó mang lại và thông điệp đó tồn tại bên trong các cá nhân tham gia:

Mỗi một sự kiện kể chuyện có lí do tồn tại của riêng nó; rốt cuộc, thông điệp của một câu chuyện (được kể) không thể tách rời khỏi các bình diện khác của sự kiện kể chuyện, và thiếu nó thì không có một thông điệp nào cả [105, tr.616].

Thông điệp của một sự kiện kể chuyện thường chỉ tồn tại trong nhóm người tham gia giao tiếp và mỗi người trong vai của mình sẽ tận hưởng những bản sắc trong quá trình kể chuyện. Từ nhận định này cho thấy muốn hiểu một thông điệp, người nghiên cứu phải tham gia vào sự kiện kể chuyện đó, lắng nghe ý kiến và thái độ của người trong cuộc. Cho nên, nếu nhà nghiên cứu sử dụng các khuôn tâm lí xã hội có sẵn và suy diễn theo chức năng xã hội (góc nhìn bên ngoài) sẽ làm lệch trong tâm của thông điệp từ câu chuyện kể.

Năm 1971, Denis Tedlock đã bổ sung vào việc nghiên cứu quá trình diễn xướng kể chuyện một đặc điểm quan trọng mà người ta ít lưu ý, khiến cho quá trình ghi lại truyện kể bằng văn bản hoặc chuyển dịch sang ngôn ngữ khác bị lượt bỏ, là sự lặp lại có tính chất song song trong lời kể. Từ việc phân tích truyền thống kể chuyện của người Zuni, theo tác giả, kể chuyện truyền miệng có đặc điểm như là thơ mang tính kịch, để dễ nhớ và thu hút, người ta thường lặp lại hoặc dùng những cấu trúc song song, có đoạn chêm vào những câu văn vần, có đoạn ngắt giọng và im lặng [105, tr.648]. Do đó khi văn bản hóa hay chuyển dịch các câu chuyện, nhà nghiên cứu cần phải duy trì tất cả những yếu tố trên thì mới hiểu hết tâm trạng và ý nghĩa mà người kể muốn mang lại. Vai trò của bối cảnh đối với ý nghĩa của truyện dân gian còn được phân tích cụ thể qua công trình của Barbara Krishenblatt-Gimblett [105Error: Reference source not found]. Bằng mô tả và phân tích một tình huống sử dụng một truyện ngụ ngôn trong thực tế, bà đã cho thấy vai trò của hành vi ứng xử của con người trong bối cảnh xã hội cụ thể có tác động thế nào tới việc kể và vận dụng truyện ngụ ngôn. Theo đó, quá trình nhận thức của người kể chuyện chịu sự tác động lớn từ các yếu tố va chạm, mâu thuẫn trong bối cảnh với những người khác. Từ sự thay đổi trong nhận thức của người kể, ý nghĩa của câu chuyện ngụ ngôn được xác định không phải ở câu chuyện mà là ở “ý nghĩa có tính cụ thể và biến thiên mà những người trong cuộc gán cho nó trong những bối cảnh xã hội nhất định” [105, tr.693].

Một trong những nhà folklore học có quan điểm tiếp cận folklore như một quá trình, đặt vào trong bối cảnh diễn xướng là Richard Bauman. Ông cho rằng: diễn xướng là cách biến một năng lực (tiềm tàng) trở thành một hành động cụ thể và hành động đó phải được người tham gia giao tiếp chấp nhận, đánh giá và có thái độ tác động trở lại. Độ dài của câu chuyện được diễn xướng, không chỉ do trí nhớ của người kể mà còn do thái độ của người nghe. Những người tham gia vào sự kiện diễn xướng phải đóng một “vai” nào đó và có thể bổ sung cho nhau. Để nghiên cứu sự diễn xướng, Bauman đề xuất hai thuật ngữ quan trọng là nhận dạng các “khoá” (key) và “rập khuôn” (patterning) các bối cảnh diễn ra. Nếu như các “khoá” là hệ thống siêu thông tin được sử dụng để báo hiệu, hướng dẫn người nghe về việc diễn xướng, là một tín hiệu báo trước sự bắt đầu việc kể chuyện ở một cộng đồng, thì sự “rập khuôn” (patterning) chính là lưu ý về các bối cảnh, các khuôn mẫu, điều kiện xã hội và tâm lí có khả năng để cho sự diễn xướng có thể xảy ra.

Nhìn chung, những phân tích nêu trên cho thấy việc nghiên cứu truyện dân gian trong bối cảnh khác với cách nghiên cứu truyền trống ở ba yếu tố nổi bật: Thứ nhất, hướng nghiên cứu VHDG trong bối cảnh đề cao vai trò người kể, người trình bày hay thể hiện. Trong khi xem xét yếu tố người kể, các yếu tố tâm lí, cá tính, địa vị, tri thức và vốn hiểu biết trở thành vấn đề quan trọng quyết định nội dung của tiết mục folklore được trình bày. Những người có năng khiếu, lưu giữ chủ động sẽ kể nhiều hơn những người lưu giữ thụ động. Qua người kể, ý nghĩa và các giá trị khác của tiết mục trở nên có định hướng và phù hợp với bản thân anh ta. Thứ hai, cách thức và cơ cấu thể hiện là yếu tố chiếm vai trò nền tảng cho việc lĩnh hội một tiết mục diễn xướng VHDG. Ở góc nhìn này, công chúng tham gia được xem là một phần của tiết mục, các yếu tố truyền thống cộng đồng và ứng tác cá nhân có sự cọ xát để tạo ra những cách trình bày mới. Sự phê chuẩn và chấp nhận của cộng đồng đối với một tiết mục, sự gợi ý của cộng đồng về ý nghĩa của câu chuyện và sự hóa thân vào bản sắc mới trong diễn xướng và những cách thức tạo yếu tố “rập khuôn” báo hiệu câu chuyện bắt đầu … là những đặc điểm về cách thức tổ chức một tác phẩm VHDG đi vào hiện thực. Thứ ba, trong đặc điểm ngôn ngữ thể hiện, các yếu tố đơn giản hóa, sự lặp lại có tính song song trong lời kể, các “khóa” để báo hiệu bắt đầu tình trạng trình diễn, … là các vấn đề mới, có tác động đến định hướng lí giải ý nghĩa của tác phẩm. Giá trị của tiết mục giờ đây không chỉ nằm ở trong ngôn ngữ mà còn là các yếu tố “siêu ngôn ngữ”. Ý nghĩa của sự kiện kể chuyện không chỉ nằm ở nội dung được kể mà còn ở thông điệp (gồm cả các yếu tố phi ngôn ngữ và siêu ngôn ngữ) được gửi qua một hoạt động.

Tuy nhiên, qua bức tranh mà hướng tiếp cận bối cảnh đã có, vẫn còn thấy có rất nhiều vấn đề cần phân định và thống nhất một cách hiểu về cách nghiên cứu VHDG trong bối cảnh.

1.2.3. Một cách hiểu về tiếp cận bối cảnh trong nghiên cứu Văn học dân gian

Khái niệm “context” (bối cảnh) có nguồn gốc từ tiếng Latin “textere”, vốn có nghĩa là “hành động dệt”. Trong tiếng Anh, context có hai nghĩa: (1) bối cảnh, ngữ cảnh hay mạch văn trong văn học; (2) khung cảnh, phạm vi, hoàn cảnh. Trong ngôn ngữ học, context cũng được hiểu ở hai phương diện: (1) ở nghĩa gốc, là một phần của văn bản ngôn từ hoặc diễn ngôn được phân bố xung quanh các từ hoặc ngữ tạo sự chú ý; (2) ở nghĩa phái sinh, là một tình huống không thuộc ngôn ngữ, là môi trường, một lĩnh vực nào đó, thoại trường, một nền tảng hoặc hoàn cảnh bao gồm trong đó một số đặc điểm của chủ thể hoặc chủ đề gây sự thu hút. Trong một nghĩa rộng hơn, bối cảnh là tất cả những gì đi cùng với văn bản. Một văn bản, giống như một mảnh vải, được “dệt” thành từ tình huống của một sự diễn xướng được bố trí sẵn, trong đó gồm: người nghe, người trình diễn, những nền tảng kiến thức và hiểu biết của một nhóm người có tính xã hội, và nền tảng văn hoá của người kể lẫn người nghe [148]. Tuy nhiên, nếu tất cả chỉ đưa vào sự đối lập với văn bản thì chưa thể xác định làm thế nào để có được một bối cảnh thật sự cho việc kể. Trong ngôn ngữ học, đặc biệt là ngữ dụng học, khái niệm “context” được dịch là “ngữ cảnh”. Đây là một trong những khái niệm then chốt của ngôn ngữ học ứng dụng, vốn nhấn mạnh vào lời nói và bản chất hành động của ngôn ngữ. Ngữ cảnh được hiểu là “những nhân tố có mặt trong một cuộc giao tiếp nhưng nằm ngoài diễn ngôn” [14, tr.15]. Với tư cách là một nhân tố giao tiếp, ngữ cảnh gồm hai yếu tố: nhân vật giao tiếp (gồm vai giao tiếp và quan hệ liên cá nhân) và hiện thực ngoài diễn ngôn (gồm có thế giới khả hữu và hệ quy chiếu, hoàn cảnh giao tiếp, thoại trường, ngữ huống giao tiếp). Do ngữ dụng học là ngành nghiên cứu ngôn ngữ từ phía người sử dụng chứ không phải từ bản thân kí hiệu nên trọng tâm nghiên cứu của ngành này là người nói và “những lựa chọn mà họ phải thực hiện, những bó buộc mà họ gặp phải khi sử dụng ngôn ngữ tương tác xã hội và nghiên cứu tác động của cách sử dụng ngôn ngữ lên người đối thoại, giao tiếp” [14, tr.50]. Trong phân tích diễn ngôn, ngữ cảnh là một yếu tố tạo nghĩa quan trọng bởi vì nội dung giao tiếp của một diễn ngôn gồm hai yếu tố: ngữ nghĩa, xuất phát từ hệ thống ngôn ngữ; và thông tin ngữ cảnh, xuất phát từ bên ngoài. “Nội dung thông điệp có thể coi như là sự kết hợp của hai loại thông tin này và phải tồn tại một quy trình cho phép người nói và người nghe hiểu được nội dung thông báo của diễn ngôn” [49, tr.150-151]. Từ đó suy ra, trong diễn ngôn kể chuyện dân gian, bối cảnh kể chuyện cũng có vai trò tạo nghĩa cho tác phẩm bên cạnh ngôn từ. Hướng tiếp cận bối cảnh trong nghiên cứu VHDG đặt tác phẩm trong mối quan hệ với các yếu tố bên ngoài, nhìn tác phẩm từ phía người kể, người nghe và những quy tắc giao tiếp tạo nên hiệu quả nghệ thuật của cách thể hiện một câu chuyện.

Tuy nhiên, nếu chỉ dựa vào ngôn ngữ học, khái niệm bối cảnh chỉ mới là một thuật ngữ chứ chưa trở thành một hướng tiếp cận. Để trở thành một hướng nghiên cứu, bối cảnh còn phải dựa vào ngành Nhân học văn hóa và Tâm lí học hành vi. Từ nhân học văn hóa, bối cảnh bao gồm toàn bộ hoàn cảnh văn hóa, lịch sử rộng lớn có sức tác động đến đời sống vật chất, kinh tế lẫn đời sống tinh thần của một dân tộc. Tác phẩm VHDG trong bối cảnh ấy phải chịu sự chi phối của các yếu tố tri thức, hiểu biết, những tiền giả định, quy ước mà cộng đồng đó dùng để giao tiếp và hiểu nhau. Những phong tục, tín ngưỡng, lễ hội, …mang tính văn hóa cũng có sức ảnh hưởng to lớn đến việc hình thành, chuyển giao và tiếp nhận các tác phẩm VHDG trong một cộng đồng. Từ tâm lí học, hướng nghiên cứu theo định hướng bối cảnh thừa hưởng quan niệm về những tình huống ngẫu nhiên, xảy ra trong thời gian ngắn có tác dụng là yếu tố kích thích tạo nên sự phản ứng ở người kể chuyện. Cụ thể hơn, truyện kể dân gian được nhìn nhận như là sự phản ứng lại một sự khích thích cụ thể hoặc là một sự kiện mang tính hành vi tác động, trong đó động cơ (kích thích, mong muốn, hoặc mục tiêu) của người kể và những tác động bất chợt (hoàn cảnh gây ra gợi ý, hay bối cảnh mà câu chuyện diễn ra) được người kể nhận thức sẽ khơi gợi câu chuyện được kể.

Trong tiếng Việt, khái niệm bối cảnh có mối tương quan và liên hệ với các thuật ngữ vẫn thường sử dụng: tình huống- situation, hoàn cảnh - circumstance, thoại trường – setting, site). Trong nghiên cứu và dịch thuật trước nay, các khái niệm nêu trên vẫn thường được dịch là bối cảnh (đôi khi là hoàn cảnh) khi thực hiện các đề tài liên quan đến văn hóa, gồm: bối cảnh lịch sử, bối cảnh văn hóa, bối cảnh xã hội, bối cảnh cuộc sống. Các cách thể hiện này không mang giá trị về mức độ mà chỉ là sự đa dạng về lối diễn đạt và dịch thuật. Tuy nhiên nếu hiểu rõ hướng nghiên cứu VHDG trong bối cảnh xuất phát từ các ngành khoa học như vừa phân tích nêu trên thì có ba cấp độ của bối cảnh cần lưu ý khi sử dụng theo hướng này. Một là, khái niệm bối cảnh văn hóa (hay văn hóa –lịch sử). Đó là khái niệm có tính khái quát, có diện rộng, và có mức độ bao phủ các khái niệm còn lại. Đây là khái niệm để chỉ một quãng thời gian tương đối dài (một thời đại, một chế độ, một giai đoạn phát triển của tộc người hoặc nhân loại) và một khoảng không gian rộng (một vùng văn hóa, một quốc gia, một khu vực hay châu lục) mà một cộng đồng người có cùng đặc điểm về văn hóa, ngôn ngữ sống ở đó. Bối cảnh văn hóa không chi phối trực tiếp đến truyện kể mà gián tiếp làm nền tảng cho việc cấu tứ, diễn xướng, diễn giải ý nghĩa của một câu chuyện được kể. Khái niệm bối cảnh lịch sử văn hóa được hiểu tương đương.

Theo Lương Văn Hy [61], truyền thống là một tiến trình sáng tạo không ngừng, nó không có nghĩa là những nếp nghĩ và phong tục cổ xưa, cũng không phải là một hệ những chuẩn mực và giá trị có thể truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác như một di sản. “Truyền thống như một quá trình chọn lọc có chủ ý của những nguồn năng động, đã từng đóng vai trò dẫn dắt trong việc tạo dựng quá khứ, nối quá khứ với hiện tại, mà vì thế mà tạo dựng tương lai”[61, tr.234]. Truyền thống thường được cụ thể hóa thành các quy tắc ứng xử, quan niệm về thế giới, nhân sinh và các chuẩn mực giá trị. Tự truyền thống sẽ đóng vai trò chi phối các hành vi giao tiếp, trong đó có kể chuyện. Do truyền thống tồn tại như một đặc điểm hiển nhiên, được chấp nhận một cách tự giác nên ít ai đặt vấn đề tranh cãi hay sửa đổi. Tuy nhiên, khi xuất hiện quá trình giao tiếp, đặc biệt là sự hiện diện của những người ngoài cộng đồng, truyền thống được người trong cuộc ý thức và bị thách thức. Sự thách thức này làm cho truyền thống vừa củng cố vừa thay đổi theo nhiều cách khác nhau. Do đó, không nên xem truyền thống là yếu tố có thể miêu tả trên bề mặt, nó là một cấu trúc ở bề sâu. Nói đúng hơn, khi đã trở thành truyền thống thì nó được chuyển hóa vào cả cơ chế tâm lí, đấy là hoạt động vô thức. Nó chỉ có thể xuất hiện khi có điều kiện tương tác với các nhân tố con người vốn tương đồng về văn hóa và cảm xúc trong một bối cảnh cụ thể. Cơ chế ấy trở thành xung lực sáng tạo trong khoảnh khắc. Cơ chế ấy cũng có chức năng chi phối và điều khiển quá trình giao tiếp nghệ thuật. Ở một khía cạnh khác, người ta chứng minh rằng truyền thống có chức năng chọn lọc và đào thải; chọn lọc là để duy trì và củng cố, đào thải là để mở rộng và chấp nhận cái mới. Điều này được Lương Văn Hy khẳng định sau khi thực hiện một nghiên cứu cụ thể về văn hóa ở một làng phía Bắc: “Việc tái tạo truyền thống trong những lễ hội cộng đồng có những yếu tố không hoàn toàn lường trước được ở cấp độ vĩ mô, và không phải lúc nào cũng đi theo một khuôn mẫu nhất định”[61, tr.273].

Như vậy, có thể nói, truyền thống không hề mất đi trong phương pháp nghiên cứu theo hướng tiếp cận bối cảnh. Truyền thống như một xung lực tiềm tàng chi phối bối cảnh kể chuyện qua những quy tắc ứng xử được xã hội công nhận hoặc những nguyên tắc giao tiếp đã được định sẵn. Vì vậy, khi kể chuyện người ta cũng dự đoán được những gì được phép thể hiện và những gì không được. “Truyền thống được xem như một phương cách, một thực thể xã hội mà mọi người tham gia vào chứ không phải sở hữu trong mình” [143, tr.261]. Và quan trọng nhất, người kể chuyện sẽ tiếp nhận yếu tố truyền thống và bối cảnh văn hóa xã hội dưới dạng nhận thức chứ không phải là thái độ đối thoại bằng ngôn ngữ hay hành động cụ thể trực tiếp. Trong cách hiểu này, khái niệm bối cảnh cuộc sống là một bậc cụ thể hóa của bối cảnh văn hóa, được giới hạn trong một phạm vi địa lí và một khoảng thời gian nhất định nhưng không rộng bằng bối cảnh văn hóa, và cũng không chú ý nhiều đến các đặc điểm văn hóa có tác động đến diễn xướng. Khái niệm Bối cảnh xã hội đặc biệt thường dùng để chỉ bối cảnh có quy mô tập trung nhiều người, được cộng đồng ý thức, có sự cam kết và góp sức của các thành viên tham gia (các lễ hội, việc thực hiện phong tục, các hành vi tín ngưỡng, …thuộc dạng này), nó có tính địa lí trong một giới hạn nhất định, với khoảng thời gian cụ thể. Bối cảnh xã hội đặc biệt là một trong những yếu tố góp phần “rập khuôn” cho kể chuyện.

Thứ hai tình huống (cụ thể) là khái niệm có mức độ hẹp hơn bối cảnh văn hóa. Tình huống là một tình trạng hẹp hơn bối cảnh xã hội đặc biệt nó có tính bất ngờ, có một biến cố làm nền. Tình huống là khái niệm từ tâm lí học hành vi, nó chứa đựng các nhân tố có tác dụng kích thích (một câu hỏi, một sự va chạm, một dịp tình cờ gặp gỡ, …). Từ yếu tố kích thích này, việc kể chuyện xem như la một sự phản ứng hồi đáp lại kích thích đó. Đây chính là cách mà một câu chuyện được kể và được tiếp nhận. Ví dụ, trong dịp đi điền dã ở xã Liêu Tú, huyện Trần Đề, tỉnh Sóc Trăng, vào ngày 12/8/2013 có một tình huống xảy ra: chủ nhà mời mọi người một cái bánh đám cưới người Khmer do người trong dòng họ mang tặng. Việc mời bánh đám cưới tặng là tình huống vì nó hiếm gặp nhưng chưa phải là bối cảnh để kể chuyện. Khi có người hỏi lí do đám cưới lại tặng bánh và cái bánh đó có ý nghĩa thế nào thì bắt đầu từ đó nảy sinh việc kể chuyện. Do đó, bối cảnh diễn xướng kể chuyện nảy sinh trên tình huống, hoặc trên bối cảnh xã hội đặc biệt.

Khái niệm setting, site– Đỗ Hữu Châu dịch là thoại trường– cũng thường xuất hiện trong hướng nghiên cứu bối cảnh đối với truyện kể dân gian. Về khía cạnh ngôn ngữ học xã hội, thoại trường được hiểu là không gian và thời gian cụ thể mà một cuộc giao tiếp diễn ra, … là không gian có những đặc trưng đòi hỏi người ta phải ứng xử và ăn nói “theo những cách thức ít nhiều cũng chung cho nhiều lần xuất hiện” [14, tr.24]. Trong nghiên cứu truyện dân gian, thoại trường được hiểu là một dạng bối cảnh trong bản thân diễn ngôn, tức là phần trước hoặc sau của một diễn ngôn kể. Vì một câu chuyện được kể thường là những cuộc đối thoại của người kể lẫn người nghe. Cuộc đối thoại đó tuân theo nguyên tắc luân phiên, lượt lời. Một người nói xong phải nhường cho người khác nói, cứ thế luân phiên nhau thì cuộc đối thoại mới phát triển. Đến lượt một lời người kể hoặc người nghe phát ngôn thì người ấy phải căn cứ vào phần trước vừa được phát ngôn để có sự điều chỉnh phù hợp. Có thể xem trường hợp vừa nêu là thoại trường. Ngoài ra, thoại trường cũng bao gồm cả những tiền giả định, những quy ước về cách sử dụng ngôn ngữ ở một vị trí nào đó (chẳng hạn trong nhà chùa, nhà thờ, đình, miếu, trước bàn thờ tổ tiên ông bà, …). Nhìn chung, thuật ngữ thoại trường có tính đặc trưng ngôn ngữ học nhiều hơn là folklore.

Thư ba, theo hướng tiếp cận bối cảnh, yếu tố người kể và người nghe cũng có vai trò quan trọng trong việc kể chuyện. Những “nghệ nhân”, vốn có vai trò lưu giữ truyền thống chủ động, nhớ nhiều và có kĩ thuật kể hấp dẫn sẽ có sự tác động rõ rệt và khác với người bình thường, vốn có vai trò lưu giữ thụ động bị phụ thuộc và tác động lớn vào tâm lí trong giao tiếp. Nếu nghệ nhân là những người có khả năng hóa thân, nhập vai hay tạo bản sắc mới trong việc kể chuyện khá dễ dàng thì người bình thường sẽ cảm thấy khó khăn hơn khi nhập vai. Do đó, việc sử dụng các “khóa” như những yếu tố siêu ngôn ngữ chỉ báo cho việc diễn xướng sẽ do người kể quyết định. Người kể chuyện sẽ dựa trên những giá trị truyền thống và vận dụng sự ứng tác của bản thân để thực hiện việc kể lại câu chuyện theo kiểu của mình. Theo đó, nội dung, kết cấu câu chuyện trong truyền thống sẽ bị chi phối, thậm chí biến dạng và thay đổi căn bản để phù hợp với vị thế của người kể. Người nghe hay khán giả, cộng đồng tiếp nhận và đối thoại trong diễn ngôn kể chuyện là một yếu tố được hiện diện rõ ràng trong bối cảnh. Người nghe không quyết định nội dung câu chuyện nhưng lại là yếu tố tác động buộc người kể phải lựa chọn. Người nghe có quyền “phê chuẩn” câu chuyện đang được diễn xướng bằng thái độ, bằng những tương tác có tính tâm lí hoặc bằng lời nói lẫn hành động buộc người kể phải điều chỉnh phát ngôn của mình. Người nghe còn thể hiện sự phê chuẩn của mình thông qua việc thông diễn ý nghĩa và giá trị của truyện kể. Khái niệm “nghe” chỉ nên hiểu một cách tương đối vì trong một cuộc giao tiếp thì các vai đôi khi sẽ đổi chỗ cho nhau. Trình độ, tập quán, mối quan hệ giữa người kể và khán giả cũng là yếu tố quan trọng để quyết định cấu trúc của truyện kể. Những cách nói sao cho dễ hiểu, dễ nhớ và dễ tiếp nhận sẽ được người kể tận dụng tối đa để tạo hiệu quả. Một trong những cách nói được coi là gây hiệu quả là lối diễn đạt lặp lại có tính song trong lời kể.