Thần Học Luân Lý

- Hành vi nhân linh gồm 3 yếu tố:

 1- Ý thức, 2-  Ý muốn, 3- Hành động.

 

1. Ý thức (Intellectual Constituent)

- Ý thức có 2 loại:- 1. Rõ ràng (distinct) hay không rõ (confuse), - 2.  Trước khi (antecedent), đang khi,  hay sau khi (consequent) làm, không làm.

Nguyên tắc:

 

2. " Ý thức về luật đang khi hành động,  liên hệ tới luân lý của hành động tội lỗi.  Ví dụ: Biết rõ mình đang phạm luật phá thai mà cứ phá, thì có tội.

 

3. " Ý thức về luật sau khi hành động, không liên hệ tới luân lý của hành động đã làm. Ví dụ: Sau khi phá thai mới biết là có tội, thì không có tội.

 

* QUI TRÁCH CHO AI HÀNH ĐỘNG  ĐÁNG TIẾC

Nguyên tắc:

            a. Tác nhân có biết trước hiệu quả đáng tiếc xảy ra không?

            b. Tác nhân có thể ngăn ngừa không ?

            c. Tác nhân có phận sự ngăn ngừa không? Ví dụ: Qui trách cho một giáo dân ra sau cùng, không đóng cửa nhà thờ, nên kẻ trộm lẻn vào ăn trộm.

 

2. Ý muốn (Volitive Constituent)

- Ý muốn là tác động của lòng, muốn hay không về công việc đang làm, hoặc sẽ làm.

- Ý muốn có 3 loại: 1/ Hoàn toàn hay bất toàn (perfect or imperfect), - 2/ Rõ ràng hay hiểu ngậm (tiềm ẩn) (actual or virtual), 3/ Trực tiếp hay gián tiếp (direct or indirect)

Nguyên tắc:

 

2. " Những hành vi có ý muốn hiểu ngậm, cũng là hành vi nhân linh. Ví dụ: Cha mẹ không nói rõ "cấm " con đưa bạn về nhà, nhưng khi con đưa bạn về, cha mẹ không nói gì.

 

3. " Những hành vi có ý muốn gián tiếp, vẫn là hành vi tự ý thực sự, vẫn có trách nhiệm luân lý. Ví dụ: Người trên làm ngơ cho cấp dưới làm chuyện sai dù mình không thúc đẩy, người trên vẫn bị qui trách.

 

* HÀNH VI ĐÒI Ý MUỐN NGƯỜI KHÁC:

Nguyên tắc:

            a. Thông thường họ biểu lộ ý muốn ra bên ngoài,

            b. Trường hợp cần kíp chỉ cần ý muốn hiểu ngậm (tiềm ẩn)  được cắt nghĩa,

            c. Nếu là việc tốt, thì phỏng đoán là họ muốn.

            Ví dụ: Rửa tội cho người lớn nguy tử vẫn có cảm tình với đạo Chúa. Họ không nói rõ xin theo đạo, nhưng khi còn khỏe, họ rất có cảm tình với đạo. Khi gần chết, dù họ không tỏ ý muốn được nữa. Có thể hiểu ngậm về ý muốn tiềm ẩn của họ, mà rửa tội cho họ.

Nguyên tắc:

            a. Hành động tự nó tốt, hoặc không tốt không xấu (trung lập) Ví dụ trên: Cứu người mẹ

            b. Mục đích của người làm phải tốt: Chủ ý cứu mạng,

            c. Lý do làm phải cân xứng với hiệu quả: Cứu mẹ để bà sống nuôi các con còn nhỏ dại,

            d. Hiệu quả tốt xảy ra ngay: Người mẹ sống,

            đ. Hiệu quả xấu phải được hạn chế tối đa, chỉ để xẩy ra cách bất đắc dĩ: Tìm hết cách cứu cả bào thai.

Ngoài ý thức và ý muốn ra, hành vi luân lý có 3 yếu tố tăng giảm qui trách:

 

1. Đối tượng (object)

- Đối tượng có thể là tốt, xấu, hay trung lập (không tốt không xấu). Ví dụ: tiền là đối tượng của tên cướp. Tên cướp có ý (intention) vào nhà băng để cướp tiền. Hắn cướp cả triệu đôla, và bắn chết vài người (hoàn cảnh làm lớn tội).

Nguyên tắc:

 

2. Chủ ý (Intention)

Nguyên tắc:

 

2. " Tùy theo chủ ý của tác nhân mà hành vi tốt trở nên xấu, xấu nhiều hay ít. Ví dụ: Đi lễ (tốt), nhưng đi lễ để giết người nào đó (xấu), giết cách dã man (xấu hơn). Ví dụ: Bố thí cho người nghèo là tốt, nhưng bố thí cho người nghèo vì yêu Chúa thì tốt hơn.

 

3. " Không bao giờ có thể biến việc xấu ra tốt. Ví dụ: Lấy trộm tiền bạc để bố thí, vì "Cùng đích không biện minh cho phương tiện"

 

4. " Mọi hành vi của con người phải được hướng về Chúa là đích tối chung, ít là cách tự nhiên và khách quan.

 "Dù anh em ăn gì uống gì...hãy làm vì Danh Chúa." (1 Cr 10,31)

(Không hẳn phải hướng về Chúa bằng hành vi đức tin hay đức mến khi làm việc đó, cũng không buộc phải có chủ ý rõ ràng hay tiềm ẩn, chỉ cần chủ ý tự nhiên và khách quan mà bất cứ việc đứng đắn nào tự nó cũng có. Thực ra, công việc ta làm nếu được hướng về Chúa cách minh nhiên và hiện tại thì tốt hơn, nhưng điều này khó thực hiện liên tục).

 

3. HOÀN CẢNH (Circumstances)

Ví dụ: Ăn cắp món của người giầu hay người nghèo, món tiền to hay nhỏ. Giết người bằng một phát súng hay bắn thêm nhiều phát cho chắc ăn. Phạm tội ở nơi kín đáo hay trống trải. Bố thí ít tiền hay nhiều tiền....

 

IV. HÀNH VI SIÊU NHIÊN

- Đáng công có thể là công hợp lý, khi có lý do công bằng đòi buộc. Ví dụ: Người thợ có quyền lãnh lương.

- Đáng công có thể là công hợp tình,  khi vì quảng đại của chủ ban thêm cho công khó nhọc, nắng mưa,...

 

Điều kiện để đáng công hợp lý đòi:

- Hành vi phải là: - Tốt, - Tự do làm, - Việc đáng công thưởng.

- Người làm phải: - Làm khi còn sống, - Trong ơn thánh, - Theo lời Chúa hứa thưởng.

Nguyên tắc:

 

2. " Khó khăn, vất vả của hành động không là nguyên nhân tăng công phúc, chính Tình mến Chúa mới là nguyên nhân, Ví dụ: Người cầy cuốc vất vả ngoài đồng dưới bầu trời nắng chang chang theo tính tự nhiên, và người ngồi may vá trong nhà mát mẻ vì mến Chúa.

 

3. " Để Đức Mến thêm mạnh, vinh quang đời sau thêm nhiều, cần đức mến mỗi lúc phải mạnh hơn. (Thánh Tôma Aquinô)

Hành vi nhân linh bất toàn khi thiếu ý thức, thiếu ý muốn tự do, hành động chưa trọn, vì có những cản trở gần hoặc xa:

 

1. Dốt nát (Ignorance)

- Là  chủ thể không biết (knowledge) điều theo bổn phận phải biết. Ví dụ: Trẻ em "con nhà có đạo" không chịu đi học giáo lý, nên dốt không biết cách xưng tội. Linh mục không chịu học luân lý, nên không biết cách giải tội, hướng dẫn tha nhân.

- 2 loại Dốt: 1/ Dốt khả thắng (vincible ignorance),  2/ Dốt bất khả thắng ( invincible ignorance).

Nguyên tắc:

 2. "Dốt bất khả thắng (về luật và sự kiện) được tha trước Chúa, nhưng không được tha trước đời. Ví dụ: Không biết mà nấu ăn có chất độc làm chết người, Chúa không chấp, nhưng tòa án khó tha. Theo nguyên tắc: "Không biết có luật vẫn phải chịu luật". (Coi Giáo luật về Chủ thể thụ hình 1321-1330).

- Sai lầm chủ quan có thể phát xuất từ được giáo dục sai, bạn bè xấu, sách báo, truyền thanh, truyền hình, internet hướng dẫn sai lầm.

- Trong phạm vi luân lý cũng áp dụng nguyên tắc như Dốt ở trên.

 

3. Vô Ý (Inattention)

- VÔ Ý (Inattention) là khi chủ thể không chú tâm đến cái hiện tại.

Nguyên tắc:

 

4. Dục vọng, Ðam mê (Concupiscence, Passion)

 

- Dục vọng là sự hướng chiều của tưởng tượng, cảm giác về cái gì vui khoái sinh tội hay sinh phúc.

- Dục vọng có thể gồm 6 nhóm tương phản: - 1/ Yêu - ghét, 2/ Ước - tránh, 3/ Vui - buồn, 4/ Hy vọng - thất vọng, 5/ Can đảm - sợ hãi, 6/ Bình an- tức giận

- Phân loại:

1/ Dục vọng có trước (antecedent) ý muốn.  Ví dụ: Thức ăn ngon dọn trên bàn, gợi chủ thể thèm và muốn ăn. Hình ảnh khiêu dâm phô bày trong sách báo, gợi chủ thể ham thích và muốn thỏa mãn.

2/ Dục vọng có sau (Consequent) ý muốn. Ví dụ: Nghe bài thánh ca, chủ thể phát sinh tâm tình ngợi khen Chúa. Nghe chuyện bất công, chủ thể muốn trả thù. Nhìn bức tranh khiêu dâm, chủ thể muốn phạm tội.

Nguyên tắc:

 

2. " Dục vọng có sau,  không giảm tự do nên chủ thể không được giảm qui trách.Ví dụ: Tự ý thuê phim bậy bạ, coi rồi phạm tội.

 

3. " Dục vọng nếu được tự ý kích thích thì tăng qui trách. Ví dụ: Ai hay thủ dâm mà còn đòi coi phim tục.

 

4. " Dục vọng nếu không tự ý kích thích thì được giảm qui trách, giảm nhiều hay ít tùy đam mê mạnh hay yếu. Ví dụ trên, không coi phim tục mà vẫn thủ dâm.

 

5. Cưỡng ép (Violence)

 

Cưỡng ép là sức mạnh vật lý hoặc tâm lý lung lạc người nào, buộc người đó thi hành việc gì trái ý muốn của họ.

- Cưỡng bách có thể là bên ngoài nhưng không thể là bên trong  tâm hồn mỗi người. Ví dụ: Hải tặc Thái lan cưỡng hiếp phụ nữ Việt nam trên đường đi tị nạn.

- Cưỡng bách có thể là tương đối (relative) hay tuyệt đối (absolute).

Nguyên tắc:

 

2. " Không thể có cưỡng bách bên trong ý muốn (cưỡng bách tâm lý), dù Chúa, dù ma quỉ, dù ngoại nhân. (Chúa dùng ơn mạnh để soi dẫn, ma quỉ chỉ bày vẽ, ngoại nhân không làm được gì bên trong).

 

3. " Cưỡng bách tâm lý không bao giờ hủy được việc tự ý nhưng có giảm phần nào.  Ví dụ: Nịnh bợ...

 

4. " Nếu bị cưỡng bách mà chống trả cả trong cả ngoài thì hết qui trách. Ví dụ: Thiếu nữ bị hãm hiếp mà la hét, vùng vằng chống trả.

 

5. " Nếu chỉ chống trả bên ngoài, còn bên trong ưng thuận thì chỉ được giảm qui trách,

 

6. " Khi bị cưỡng ép, nếu cả trong cả ngoài không chống trả thì vẫn có qui trách nặng.Ví dụ: Thiếu nữ bị hãm hiếp. Thiếu nữ bị ép lên "xe hoa".

 

6. Sợ hãi (Fear)

 

Sợ hãi là lý trí xao xuyến trước sự dữ hiện tại hay tương lai đe dọa mình hoặc thân nhân.

- Sợ có thể là nhẹ hay nặng tùy chủ thể có thể trốn thoát hay không.

Nguyên tắc:

 

2. " Sợ hãi nặng được miễn giữ luật truyền làm điều tích cực. Ví dụ: Được miễn đi lễ Chúa nhật nếu có kẻ thù mưu sát.

 

3. " Sợ hãi nặng cũng không được miễn giữ luật cấm làm điều tiêu cực. Ví dụ: Sợ nặng mà phá thai, vẫn mắc tội phá thai. Vì theo nguyên tắc: "Giết người vô tội tự nó luôn là điều xấu.

 

4. " Khế ước lập khi đương sự sợ hãi nặng, vẫn thành theo nhiên luật, nhưng có thể đình hoãn thi hành. Ví dụ: Sợ mà lãnh hôn phối, khấn dòng, vào nhà Tập, lãnh chức thánh.

 

7. Thói quen ( Habits)

 

Thói quen là xu hướng mạnh mẽ và kiên tâm theo một hình thức nhất định do những hành vi làm đi làm lại.

Nguyên tắc:

 

2. " Thói quen tự luyện gia tăng ý chí cho hành vi nhân linh nên có qui trách. Ví dụ: Thường đi lễ muộn để khỏi mất giờ làm việc ở nhà. Thường làm việc tới gần giờ lễ, nên hay chia trí.

 

** 6 CẢN TRỞ XA:

 

1. Tính nết:

Có những loại tính nết khác nhau: Hăng hái, Điềm tĩnh, Xung giận, Đam mê.

 

2. Tuổi:

Tuổi "teen" từ 13-19 rất thay đổi, cần được hướng dẫn có phương pháp. Phái tính cũng có những ảnh hưởng khác nhau theo thể lý và tâm lý, và từng thời kỳ: con trẻ, thiếu, thanh, vợ chồng, mẹ cha, góa, ông bà, cụ.

Ảnh hưởng nơi chủ thể từ trong khí huyết.

Tuy không hoàn toàn miễn khỏi qui trách, nhưng được giảm.

 

5. Loạn thần kinh (động kinh):

Khi lên cơn, bệnh nhân không làm chủ được hành vi của mình, nên hết qui trách.

Xã hội, hoàn cảnh đã đưa con người tới chỗ phạm nhiều tội ác.

 LƯƠNG TÂM  CON NGƯỜI

  

1. Ý NIỆM LƯƠNG TÂM

 

Lương tâm là luật, là tiếng nói kêu gọi con người làm điều thiện, tránh điều ác, tiếng nói ấy vang đúng lúc trong tâm hồn con người: Hãy làm điều này, hãy tránh điều kia. (MV 16)

Kinh Thánh đã nói tới lương tâm con người như bản luật đầu tiên ghi khắc trong thâm tâm:

Công đồng Vaticanô II trong Hiến chế Mục vụ đã bàn rất thấu đáo về lương tâm con người. Dù không thiết lập một hệ thống lương tâm mới, nhưng Công đồng đã tổng hợp những tư tưởng chính của luân lý công giáo về lương tâm:

- "Lương tâm là tiếng nói bên trong của con người,"

- "Lương tâm hướng dẫn con người làm điều thiện, tránh điều ác,"

- "Lương tâm nhắc bảo con người làm điều này, tránh điều kia,"

- "Lương tâm là luật mà Chúa ghi khắc trong tâm hồn,"

- "Phẩm giá con người là tuân theo tiếng lương tâm,"

- "Con người bị xét xử theo lương tâm,"

- "Con người có thể gặp Chúa trong lương tâm, nơi sâu kín nhất,"

- "Lương tâm làm cho con người nhận ra luật mến Chúa yêu người,"

- "Trung thành với lương tâm, Kitô hữu sẽ gặp người khác khi cùng đi tìm chân lý,"

- "Lương tâm ngay thẳng giúp con người tránh độc đoán, mù quáng và theo những tiêu chuẩn khách quan của luân lý,"

Công đồng còn quả quyết người ta phải theo lương tâm mình như sau:

 

2. CÁC LOẠI LƯƠNG TÂM:

            1. Lương Tâm Đúng, Chắc (Certain Conscience)

Nguyên tắc:

            2. Lương Tâm Sai (Erroneous Conscience)

Nguyên tắc:

 

2. " Buộc theo lương tâm lầm bất khả thắng (invincibly erroneous conscience) khi nó truyền hay cấm điều gì. Ví dụ: Người Thượng thờ thần núi, vì họ không biết có Đức Chúa Trời.

Để phân biệt khả thắng hay bất khả thắng, có thể đặt câu hỏi:

- Đang khi hành động có thấy gì bất xứng không?

Nếu họ trả lời là không, thì đó là lương tâm lầm bất khả thắng.

            3. Lương Tâm Bối Rối (Scrupulous Conscience)

Người bối rối rất đau khổ vì chứng bệnh của mình và gây khó khăn cho cha giải tội. Rất may là thời nay đã giảm bớt những quan niệm khắt khe về luật lệ, lên án và tu đức ngặt nghèo, nên số người bối rối không còn nhiều.

 

1/ Bối rối giao động (crisis) tạm thời trong tuổi mới lớn (puberty). Loại này có thể xảy ra nơi những tâm hồn mới vào đường tu đức, những người đang tập bỏ thụ tạo để đi vào tình yêu thiêng liêng của Chúa.

2/ Bối rối bù đắp (Compensatory scrupulosity) xảy ra nơi người lo để ý tới những chi tiết nhỏ nhặt, không vậy thì cho là không, là chưa quảng đại với Chúa.

Để giúp tâm hồn này, đòi phải có thái độ hiểu biết, kiên nhẫn và đòi họ đối thoại thành thực. Cho họ biết rằng, đây là một thay đổi trong nội tâm để đi sâu hơn vào tiếng gọi của ơn thánh.

 

3/ Bối rối "ám ảnh" (Obessive-compulsive scrupulosity). Đây là loại bối rối trầm trọng nhất, đúng nghĩa nhất, là bệnh tâm lý, phát xuất từ rối loạn tâm lý.

Người này thường lo sợ về đủ thứ tội, thường thì về đức tin, đức trong sạch, trách nhiệm với tha nhân, đọc kinh cầu nguyện, ăn chay...

Nhiều khi do kết quả một sự giáo dục quá nghiêm khắc, nghe kết án nhiều thứ, nên họ sợ sệt trước những đòi hỏi, đâm bối rối, hoặc phản ứng bằng cách bù trừ để tự vệ, chống lại các thúc đẩy bằng trốn chạy, từ chối, hoặc chiến đấu.

 

Vài Qui Luật tổng quát cho người bối rối:

 

1- Họ nên làm như cuộc sống chungchỉ định, dù trái ý họ.

2- Họ không nên bỏ dở, nếu việc không là tội.

3- Họ không cần xét mình tỉ mỉ về việc đã qua.

4- Họ không phải làm lại, nếu họ tưởng việc chưa tử tế. Ví dụ: Đọc kinh,  ăn năn tội, xưng tội...,

5- Vì hoàn cảnh rối rít của họ, họ có thể được miễn vài điều thuộc luật tích cực. Ví dụ: Giữ chay Thánh Thể,  xưng tội chung,...

 

Vài điều Cha Linh hướng nên nhớ:

 

1- Đừng do dự nghĩ là họ thiếu điều kiện thành pháp (validity).

2- Đừng khuyên những điều có vẻ trái ngược.

3- Đừng để người bối rối đi bày tỏ với nhiều linh hướng, vì cần đồng nhất tư tưởng hướng dẫn.

4- Nên cho họ cơ hội đi giải trí.

5- Khi họ trình bày về những tư tưởng xấu ám ảnh, nên khuyên họ đọc những lời cầu nguyện tắt để lấn át những tư tưởng xấu.

            4. Lương Tâm Lưỡng Lự (Perplexed Conscience)

Ví dụ: Người coi bệnh nhân sáng Chúa nhật, bỏ lễ sợ tội, đi lễ sợ lỗi bác ái.

            5. Lương Tâm Phóng Túng (Lax Conscience)

Lương tâm phóng túng trái ngược với Lương tâm bối rối.

Nguyên nhân sinh ra thứ lương tâm này vì thiếu đức tin sống động, sống theo giác quan hơn lý trí, thiếu suy gẫm và hồi tâm, thiếu hãm mình, tính lãng mạn, thích giao thiệp với những người nông nổi thiếu đứng đắn, có thói quen phạm tội, nhất là tội xác thịt.

Người có lương tâm phóng túng cần phải tái tạo (reform) tình trạng tâm trí để tránh những tội lầm lạc khả thắng (vincibly erroneous).

            6. Lương Tâm Chai Đá (Cautery Conscience)

Hạng người này mất lương tâm luân lý, bất chấp luật lệ, nhiều khi còn khoe tội mình cách trơ trẽn. Hạng này chỉ còn hy vọng vào phép lạ mới cải thiện được. Tuy nhiên họ vẫn còn phân biệt được lành dữ nên vẫn có qui trách.

            7. Lương Tâm Giả hình (Pharisaic Conscience)

Đây cũng là một hình thức của lương tâm phóng túng.