Taøi lieäu thuyeát minh xuyeân Vieät

Quoác loä 20 laø con ñöôøng ñöa chuùng ta töø Saøi Goøn leân cao nguyeân Laâm Ñoàng, thaønh phoá Ñaø Laït. Töø naêm 1920 ñeán tröôùc naêm 1959, con ñöôøng naøy coøn raát nhoû., chæ taûi ñöôïc caùc loaïi xe nhoû, xe thoå moä. Sau naêm 1959, khi thaønh phoá Ñaø Laït ñöôïc môû roäng, ñöôïc bieát ñeán nhieàu nhö moät thaéng caûnh du lòch nghæ ngôi noåi tieáng, chính quyeàn baét ñaàu xaây döïng laïi con ñöôøng naøy vaø môû roäng ra. Töø Daàu Giaây leân Ñaø Laït khoaûng 232km, vaø du khaùch seõ ñöôïc thöôûng thöùc khung caûnh nuùi con huøng vó vaø nhieàu thaéng caûnh.

Caùch Daàu Giaây 10km chuùng ta seõ ñeán vôùi xaõ Gia Kieäm, huyeän Thoáng Nhaát, khi ñi ngang khu vöïc naøy chuùng ta thaáy coù nhieàu nhaø thôø naèm caùch nhau khoaûng vaøi traêm met. Daân cö ôû ñaây 90% theo ñaïo Thieân Chuùa.

Töø Km15 ñeán Km16,5 laø ñòa danh Doác Mô. Coù ngöôøi cho raèng ñi ngang qua khu vöïc naøy ñöôøng doác quanh co, vaø khung caûnh hai beân ñöôøng laøm cho ñoaïn ñöôøng ñeïp nhö mô.

Nhaø maùy ñöôøng La Ngaø

Xaây döïng töø 1979-1984, do Ñan Maïch vieän trôï vôùi coâng suaát thieát keá 2000 taán mía caây/ngaøy. Phaán ñaáu ñaït 1 trieäu taán ñöôøng töø naêm 2000. Phía sau nhaø maùy ñöôøng laø ñoài troàng caây xanh raát ñeïp, daân ôû ñaây goïi laø ñoài Du lòch, gaàn khu nhaø ôû cuûa caùc chuyeân gia nöôùc ngoaøi laøm vieäc taïi nhaø maùy.

Sau ñoù môû theâm nhaø maùy keïo, coâng suaát 2,5 taán/ngaøy vaø nhaø maùy saûn xuaát phaân Komix (nguyeân lieäu laáy töø baû buøn trong chöông trình saûn xuaát ñöôøng). Caùc saûn phaåm ñöôøng vaø phaân Komix ñaït 170 tæ ñoàng.

Thaùng 8/1997 coâng ty lieân doanh vôùi UÙc Mauri La Ngaø ra ñôøi: Saûn xuaát men thoâ, caùc loaïi men duøng trong thöïc phaåm ñöôïc cheá bieán sau ñöôøng vôùi voán ñaàu tö 4,5 trieäu USD (trong ñoù La Ngaø 35% voán ). Coâng suaát thieát keá 3500 taán/naêm.

Toång soá coâng nhaân laøm vieäc trong khu vöïc nhaø maùy Coâng nghieäp La Ngaø leân ñeán 2000 ngöôøi.

Caàu La Ngaø

Ñöôïc xaây döïng laïi vaøo naêm 1985 do xaây döïng ñaäp thuyû ñieän Trò An, vaø cao hôn caàu cuõ 11m, daøi 273,4m, roäng 9,56m. Ñòa danh La Ngaø noåi tieáng vôùi nhöõng traän ñaùnh lòch söû cuûa quaân vaø daân mieàn Nam trong thôøi gian choáng ñeá quoác xaâm löôïc. Qua caàu chuùng ta seõ thaáy nhöõng ngoâi nhaø boàng beành treân maët nöôùc, ñaây chính laø laøng nuoâi caù beø La Ngaø. Ban ñaàu chæ laø moät vaøi gia ñình ôû mieàn Baéc vaøo ñaây laäp nghieäp, cuøng vôùi ngöôøi daân ôû ñaây, Vieät kieàu Campuchia traùnh chieán tranh 1979 vaø hoï mang theo caû ngheà nuoâi caù beø ñaëc tröng cuûa mieàn soâng nöôùc, moät coâng vieäc chính coù thu nhaäp taïm oån cho cuoäc soáng gia ñình hoï. Veà sau, coù leõ doøng soâng hieàn hoøa naøy raát thích hôïp cho vieäc nuoâi caù beø treân soâng, cuoäc soáng, kinh teá cuûa caùc gia ñình naøy ñang ngaøy moät ñi leân, chính vì nguyeân nhaân ñoù daàn daàn laøng nuoâi caù beø hình thaønh. Hieän nay coù treân 200 ngoâi nhaø beø treân ñoaïn soâng naøy. Nhöõng ngoâi nhaø naøy söû duïng nhöõng thuøng phuy haøn kín laøm phao noåi, phía treân ñeå ôû vaø phía döôùi maët nöôùc laøm loàng lôùn nuoâi caù. Chuû yeáu nuoâi caù boáng Töôïng, caù roâ phi ñeå baùn cho moät soá nhaø haøng ôû TP. HCM. Ngoaøi ra ngöôøi daân ôû ñaây coøn nuoâi caù saáu ñeå laáy da vaø thòt. Thòt caù saáu ngon, giaù gaàn 10USD/kg. Da caù saáu khoaûng 50-90USD/taám.

Cuoái thaùng 2/1948, bieát ñöôïc quaân Phaùp coù cuoäc hoïp taïi Ñaø Laït neân moät ñaïi ñoäi quaân caùch maïng toå chöùc phuïc kích ôû ñoaïn caây soá 104-113

Tröa ngaøy 1/3/1948 ñoaøn xe quaân söï Phaùp 70 chieác loït vaøo traän ñòa mai phuïc, sau traän ñaùnh 59 xe quaân söï bò phaù huûy, haï 150 lính leâ döông hoä toáng vaø 25 só quan phaùp bò cheát. Haøng naêm vaøo ngaøy 1/3 treân ñoaïn caàu La Ngaø vaø nhaân daân ôû ñaây laøm leã kyû nieäm Traän ñaùnh La Ngaø.

Thaùc Mai

Beân phaûi coù ngaõ ba vaøo khoaûng 22km ñeán Thaùc Mai thuoäc söï quaûn lyù cuûa Laâm tröôøng Taân Phuù. Thaùc Mai laø ñoaïn soâng La Ngaø chaûy sang khu vöïc geành ñaù hình thaønh. ÔÛ ñaây chuùng ta coù theå thaêm thaùc nöôùc ñeïp tuy khoâng cao lôùn, huøng vó nhö nhöõng doøng thaùc ôû vuøng Taây Nguyeân, nhöng nhöõng khoái ñaù hoa cöông troøn tròa noåi leân giöõa doøng thaùc, keát hôïp vôùi nhöõng khu röøng nguyeân sinh laøm cho thaùc Mai coù veû ñeïp neân thô nhö ngöôøi con gaùi dòu daøng.

Veà teân goïi Thaùc Mai, ngöôøi ta cho raèng vuøng naøy coù nhieàu Mai röøng vaøo muøa xuaân, thaùc nöôùc chaûy len loûi qua nhöõng röøng mai vaøng röïc rôõ neân coù teân goïi laø Thaùc Mai.

Ñaù choàng Ñònh Quaùn

Naèm caùch TP. HCM khoaøng 110km. Chuùng ta thaáy coù nhöõng khoái ñaù xeáp choàng leân nhau moät caùch kheùo leùo, ngöôøi ta goïi ñoù laø Ñaù Ba Choàng (coù ba khoái ñaù naèm choàng leân nhau, caïnh ñöôøng ñi). Nhöõng khoái ñaù hoa cöông naøy tröôùc ñaây naèm trong loøng ñaát, sau ñoù do quaù trình kieán taïo, nhöõng maïch ñaù naèm beân trong bò ñöùt gaõy. Vì vaäy, nöôùc möa coù theå thaám saâu vaøo nhöõng khe nöùt, laøm taùch daàn chuùng ra, phaàn lôùp maët treân theo thôøi gian bò boùc moøn daàn vaø loä ra nhöõng nhaân ñaù beân trong. Nhöõng khoái ñaù coù beà maët troøn tròa nhö vaäy chöùng toû chuùng ñaõ traûi qua thôøi gian baøo moøn haøng trieäu naêm.

Coù giaû thuyeát cho raèng khi ñem quaân vaøo Nam, chuùa Nguyeãn AÙnh ñaõ töøng ñoùng quaân ôû ñaây, goïi laø khu vöïc Ñònh Quaân, sau ñoïc traïi laø Ñònh Quaùn.

Ña soá laø ngöôøi Kinh, nhöng vuøng naøy coøn coù raát nhieàu ngöôøi Nuøng noùi tieáng Hoa. Moät soá tröôøng hoïc ôû ñaây phaûi daïy baèng tieáng Hoa. Kinh teá: chuû yeáu troàng baép, ñaäu naønh, thuoác laù vaø moät soá loaïi caây aên traùi (Mít, ñu ñuû, maõng caàu…)

Ñaäu naønh: Troàng baèng haït, moãi caây caùch nhau 0,5m, thöôøng thu hoaïch sau 3 thaùng. Xuaát xöù töø Trung Quoác töø theá kyû II, ñöôïc troàng troït roäng raõi ôû vuøng Chaâu AÙ, Chaâu Myõ… Saûn phaåm töø ñaäu naønh raát ña daïng, duøng laøm thöùc uoáng, ñaäu huõ, nöôùc töông.

Thuoác laù: Thöôøng troàng nhieàu töø khoaûng thaùng 9 – 11. Thuoác laù ôû Ñònh Quaùn vaø Taân Phuù raát noåi tieáng, cung caáp soá löôïng lôùn nguyeân lieäu cho caùc cô sôû thuoác laù ôû TP. HCM.

Thuoác laù troàng treân nuùi ñaét hôn döôùi nuùi vì treân trieàn nuùi ñaát ít pheøn (ñaõ bò röûa troâi xuoáng nhöõng vuøng thaáp hôn). Laù thuoác thöôøng coù maøu vaøng, coøn thuoác laù troàng döôùi nuoâi coù maøu vaøng laãn maøu ñen vì bò pheøn).

Naèm caùch TP. HCM 117km. Nhìn töø xa gioáng nhö hình thang caân. Nuùi löûa ñaõ ngöng hoaït ñoäng caùch nay 650.000 naêm. Nuùi cao hôn 60m. neáu coù dòp leân ñænh chuùng ta quan saùt ñöôïc mieäng nuùi löûa coù daïng hình pheãu, baùn kính 150m, chieàu saâu 60m.

Gaàn ñeán Km118, reõ traùi vaøo 7km chuùng ta ñeán thaùc Bazoït thuoäc xaõ Phuù Vinh. Ñöôïc khai thaùc phuïc vuï du lòch naêm 1995. Thaùc thuoäc heä thoáng soâng Ñoàng Nai, khi chaûy qua khu vöïc naøy doøng nöôùc chia thaønh 3 doøng chaûy (do ñòa hình cuoái loøng soâng) daân ôû ñaây goïi laø Bazoït.

Doïc hai beân ñöôøng chuùng ta thaáy troàng raát nhieàu caây Giaù Tî, thaân thaúng, laù roäng (40-50cm). Voû traéng, goác coù nhieàu khía, caïnh, hoa coù chuøm maøu traéng… thöôøng gaëp ôû Laøo, Myanmar, Baéc Thaùi Lan.

Röøng ñöôïc troàng naêm 1958 do baø Traàn Leä Xuaân (Vôï oâng Ngoâ Ñình Nhu). Dieän tích 165ha, hieän laø nôi cung caáp gioáng cho caû nöôùc. Thaân caây thöôøng ñöôïc duøng trong nhöõng ngaønh coâng nghieäp chính xaùc: baùng suùng, goã coâng nghieäp, trang trí… (do tính chaát goã nheï, nhieàu sôù, ít bò co giaõn). Laù, haït duøng laøm laù xoâng taém trò beänh ngoaøi da, thuoác lôïi tieåu… Boâng söû duïng laøm thuoác haï nhieät.

Caây giaù tî 80 naêm môùi thu hoaïch. Dieän tích caû nöôùc laø 4670ha.

Laø huyeän cuoái cuøng cuûa Ñoàng Nai. Phía traùi coù ngaõ 3 ñi vaøo Röøng quoác gia Nam Caùt Tieân (khoaûng 25km). Ñaây laø moät trong nhöõng khu röøng coøn soùt laïi trong chieán tranh hoùa hoïc cuûa Myõ. Röøng quoác gia Nam Caùt Tieân coù dieän tích 6500ha laø röøng nguyeân sinh, thuoäc röøng aåm nhieät ñôùi. Naêm 1978 Hoäi Ñoàng Boä Tröôûng quyeát ñònh thaønh laäp Röøng caám quoác gia Caùt Tieân.

Theo thoáng keâ ôû ñaây coù 600 loaøi thöïc vaät: 100 loaïi caây goõ, haøng traêm loaøi caây thuoác quyù, 60 loaøi phong lan, 160 loaøi chim quyù (coù tró loâng ñoû), 53 loaøi thuù (ñaëc bieät coù loaøi teâ giaùc moät söøng), 37 loaøi boø saùt vaø 13 loaøi löôõng theâ.

Sô neùt veà tænh Laâm Ñoàng

Coù dieän tích 10.172km². Daân soá 1,2 trieäu ngöôøi, do hai tænh Laâm Ñoàng vaø Tuyeân Ñöùc (tröôùc 1975) hôïp laïi. Coù hai trung taâm laø thaønh phoá Ñaø Laït vaø thò xaõ Baûo Loäc. Caùc huyeän goàm coù: Ñôn Döông, Laïc Döông, Ñöùc Troïng, Baûo Laâm, Di Linh, Laâm Haø, ÑaïHoai, Ñaï Teû, Caùt Tieân.

Laâm Ñoàng laø tænh vuøng nuùi cöïc Nam cuûa daõy Tröôøng Sôn, ôû ñoä cao töø 500 ñeán 1500m, goàm 3 cao nguyeân: Baûo Loäc, Di Linh, Laâm Vieân (Langbiang). Maëc duø ôû vuøng nhieät ñôùi, nhöng Ñaø Laït coù khí haäu maùt meû quanh naêm, nhieät ñoä trung bình naêm ôû Ñaø Laït laø 18^oC.

Laø tænh coù nhieàu caûnh ñeïp neân thô, khí haäu maùt meû, laø moät tænh du lòch noåi tieáng trong caû nöôùc. Coù nhieàu hoà ñeïp: Hoà Xuaân Höông, Than Thôû, Tuyeàn Laâm, Ña Thieän… Coù nhieàu gheành thaùc: Prenn, Datanla, Ankroet, Pongour, Gougah, Bobla…

Laâm Ñoàng laø moät trong 5 tænh cuûa Taây Nguyeân naèm traûi daøi treân vuøng ñaát cuoái cuøng cuûa vuøng ñaát Nam Taây Nguyeân, vôùi dieän tích khoaûng 10.276km².

Laø moät tænh ña daân toäc, ngoaøi daân toäc Kinh coøn coù 32 daân toäc thieåu soá, goàm caùc daân toäc ít ngöôøi vuøng Tröôøng Sôn – Taây Nguyeân: K’Ho, Maï, Chu Ru, M’Noâng… Ngoaøi ra coøn coù caùc daân toäc thieåu soá khaùc ôû mieàn nuùi phía Baéc ñeán ñaây cuøng sinh soáng nhö Nuøng, Taøy, Thaùi… Caùc daân toäc thieåu soá ôû ñaây coù trình ñoä phaùt trieån kinh teá, xaõ hoäi khoâng ñoàng ñeàu, ngoân ngöõ, phong tuïc, taäp quaùn khaùc nhau, saéc thaùi vaên hoùa cuõng khaùc nhau vaø raát phong phuù.

Trong soá 3 toäc ngöôøi baûn ñòa ôû Laâm Ñoàng (goàm K’ho, ChuRu, Maï), K’ho laø toäc ngöôøi chieám soá löôïng ñoâng nhaát. Theo toång ñieàu tra ngaøy 1/4/1999, daân toäc K’ho coù treân 112.700 ngöôøi sinh soáng chuû yeáu treân ñaát Laâm Ñoàng, soá coøn laïi phaân boá treân moät soá tænh laân caän. Daân toäc K’ho bao goàm nhieàu nhoùm ñòa phöông nhö: K’ho S’reâ, K’ho Chil, K’ho Noäp, K’ho Laït, K’ho Kô Doøn.

Nhoùm K’ho S’reâ laø nhoùm ñoâng nhaát, hôn 70.000 ngöôøi taäp trung ñoâng nhaát laø ôû Di Linh – Ñöùc Troïng – Laâm Haø.

Nhoùm K’ho Chil coù khoaûng hôn 18.000 ngöôøi taäp trung cö truù treân ñòa baøn caùc huyeän Ñöùc Troïng, Laïc Döông, Laâm Haø, Ñôn Döông.

Nhoùm K’ho Laït taäp trung ôû xaõ Laùt vaø moät soá vuøng thung luõng xung quanh thaønh phoá Ñaø Laït, phía Nam huyeän Di Linh, ven ñöôøng soá 8 töø Di Linh ñi Phan Thieát.

Nhoùm K’ho Kô Doøn (K’Yoøn) cö truù taïi mieàn nuùi phía Nam huyeän Di Linh (chuû yeáu ôû xaõ Ñinh Trang Hoøa vaø Taân Thöôïng).

Ngoân ngöõ K’ho raát gaàn vôùi ngoân ngöõ Maï, M’Noâng vaø boä phaän noùi tieáng Moân-Khmer cuûa daân toäc ChuRu. Veà vaên hoùa, nhoùm K’ho coù nhöõng neùt töông ñoàng vôùi taát caû cö daân ngaønh BaNa khoâng cöù Nam hay Baéc.

Trình ñoä phaùt trieån kinh teá – xaõ hoäi giöõa caùc nhoùm khoâng ñoàng ñeàu. Ngaønh kinh teá chuû ñaïo cuûa ngöôøi K’ho laø troàng troït vaø tuøy theo ñaëc ñieåm ñòa lyù – xaõ hoäi cuûa moãi nhoùm maø troàng troït cuõng khaùc nhau. Nhoùm S’reâ laø nhoùm coù soá daân ñoâng nhaát, ñaõ töø laâu hoï gaén boù vôùi caây luùa nöôùc, laø nhoùm coù cuoäc soáng tieán boä hôn caû so vôùi caùc nhoùm khaùc.

Ngöôøi K’ho Chil, K’Yoøn, Noäp cö truù vuøng nuùi cao neân phaùt röøng laøm raãy, troàng baép, luùa raãy, saén laøm nguoàn löông thöïc chính cuûa hoï. Ngöôøi K’ho Chil, K’Yoøn, Noäp tröôùc ñaây thöôøng choïn nhöõng khu röøng giaø, nhieàu caây coå thuï treân nhöõng trieàn nuùi cao, ñoä doác lôùn ñeå phaùt ñaát laøm raãy. Ngöôøi Chil thích cö truù treân nhöõng söôøn nuùi hieåm trôû, chöù khoâng thích ôû döôùi thung luõng thaáp hoaëc vuøng cao nguyeân töông ñoái baèng phaúng.

Caùc cö daân ngöôøi K’ho coù caùch laøm raãy, ruoäng khoâng khaùc gì maáy so vôùi ngöôøi ChuRu, Maï Ñoâi. Ngöôøi ta phaùt raãy vaøo muøa khoâ (khoaûng thaùng 2-3 döông lòch), ñeå choïc loã, træa haït vaøo ñaàu muøa möa vaø thu hoaïch khoaûng thaùng 10-11 döông lòch. Caùc nhoùm K’ho noùi treân raãy goïi laø “Mir”. Tröôùc ñaây caùc nhoùm Chil, Noäp, K’Yoøn… quaàn cö ôû ñaâu thì laøm raãy ôû ñoù. Khi ñaát baïc maøu thì dôøi ñi nôi khaùc.

Ngaøy nay chính saùch ñònh canh – ñònh cö vaø baûo veä moâi tröôøng sinh thaùi cuûa Ñaûng, Nhaø nöôùc ñaõ daàn chuyeån ñoåi nhaän thöùc cuûa ñoàng baøo daân toäc veà yù thöùc baûo veä moâi tröôøng sinh thaùi… ñaõ haïn cheá nhieàu taäp quaùn du canh – du cö cuûa caùc daân toäc thieåu soá noùi chung, ñoàng baøo daân toäc K’ho noùi chung.

Ñieån hình veà phöông thöùc canh taùc luùa nöôùc laø nhoùm K’ho S’reâ (teân S’reâ trong ngoân ngöõ ngöôøi K’ho coù nghóa laø “ruoäng”). Vì nhoùm naøy soáng chuû yeáu baèng ngheà laøm ruoäng nöôùc ôû thung luõng. Coâng cuï canh taùc luùa nöôùc cuûa ngöôøi S’reâ, Laïch coù cuoác, caøy (Ngal) coù hai traâu keùo, böøa (Sôkam) vaø Kol (duøng ñeå trang ñaát cho baèng) roài caáy hoaëc xaï luùa.

Ngoaøi troàng troït, ngöôøi K’ho coøn laøm kinh teá phuï nhö chaên nuoâi. Chaên nuoâi laø nguoàn hoã trôï raát quan troïng cho troàng troït. Luùa, vaät nuoâi, vaät saên baén… ñöôïc phuïc vuï cho nhu caàu sinh hoaït vaø ñaùp öùng nhu caàu trao ñoåi giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi trong coäng ñoàng vaø caùc cö daân laùng gieàng. Nhieàu ngheà thuû coâng raát ñoäc ñaùo nhö deät thoå caåm, ñan laùt ñoà maây, tre, coùt, reøn noâng cuï… tuy khoâng phaùt trieån nhöng vaãn ñöôïc duy trì.

Ñôn vò toå chöùc xaõ hoäi ñöôïc goïi laø “Bon”, laø laøng truyeàn thoáng theo kieåu moät coâng xaõ noâng thoân mang ñaäm daáu veát cuûa coâng xaõ thò toäc maãu heä, döïa treân cô sôû cö truù trong nhöõng caên nhaø daøi, keá caän nhau theo nhoùm doøng hoï. Ñöùng ñaàu Bon laø giaø laøng – ñöôïc truyeàn töø ñôøi cha sang ñôøi con. Ngoaøi ra coøn coù caùc thaày cuùng, caùc toäc tröôûng, chuû röøng… Vai troø giaø laøng ngaøy nay daàn môø nhaït khi hoï hoøa nhaäp vaøo xaõ hoäi hieän ñaïi. Söï khaùc bieät giöõa caùc taàng lôùp trong xaõ hoäi truyeàn thoáng döïa vaøo söï khaùc bieät chuùt ít veà nhöõng tö lieäu sinh hoaït truyeàn thoáng nhö chieâng, cheù coå, noài ñoàng chöù chöa phaûi laø caùc tö lieäu saûn xuaát chuû yeáu trong saûn xuaát noâng nghieäp. Chöa coù söï boùc loät söùc lao ñoäng cuûa nhöõng thaønh vieân khaùc trong coäng ñoàng daân toäc. Trong xaõ hoäi truyeàn thoáng cuûa ngöôøi K’ho ñaõ toàn taïi hai hình thöùc toå chöùc: gia ñình lôùn maãu heä vaø gia ñình nhoû maãu heä. theo xu höôùng phaùt trieån quaù trình giaûi theå caùc gia ñình lôùn chuyeån daàn sang gia ñình nhoû ñang dieãn ra maïnh meõ. Loaïi hình gia ñình nhoû ngaøy caøng chieám ña soá.

Ngöôøi K’ho theo cheá ñoä maãu heä, ngöôøi phuï nöõ trong gia ñình laø ngöôøi coù quyeàn quaûn lyù vaø thöøa keá toaøn boä gia saûn cuûa cha meï ñeå laïi.

Ngöôøi K’ho cuõng nhö caùc daân toäc ít ngöôøi baûn ñòa ñeàu tuaân thuû nhöõng quy taéc raát chaët cheõ cuûa gia ñình vaø coäng ñoàng Buoân laøng truyeàn töø ñôøi naøy sang ñôøi khaùc. Nhieàu quan nieäm cuõ, ngaøy nay ñang töøng böôùc ñöôïc thay theá bôûi nhöõng quan nieäm môùi hoaëc coøn toàn taïi ôû moät vaøi nôi, song cuõng daàn môø nhaït.

Ñeøo Chuoái laø ñeøo ñaàu tieân töø TP. HCM leân Ñaø Laït. Daøi 4km, chaïy giöõa thung luõng cuûa hai daõy nuùi cao. Tröôùc ñaây vuøng naøy moïc raát nhieàu caây chuoái hoang neân ngöôøi ta goïi laø ñeøo Chuoái.

Lieân doanh giöõa Saigontourist vôùi huyeän ÑaïHoai, khaùnh thaønh 1989. Suoái Tieân laø doøng suoái roäng, trong xanh chaûy xieát vôùi nhieàu khoái ñaù noåi leân treân loøng suoái. Doøng nöôùc chaûy qua vuøng röøng nhieät ñôùi nguyeân sinh caøng taïo taïo phong caûnh höõu tình. ÔÛ ñaây coù theå taïo toå chöùc tour nghæ ngôi, giaûi trí, caém traïi, thaêm röøng.

Coù leõ khung caûnh traàn gian vaø doøng suoái maùt ngoït aáy cöù quyeán ruõ caùc naøng Tieân, do vaäy moãi khi xuoáng haï giôùi caùc naøng Tieân ñeàu xuoáng taém ôû doøng suoái naøy vaø ngöôøi daân ôû ñaây thænh thoaûng cöù baét gaëp caùc naøng tieân aáy ñang ñuøa vui trong doøng suoái nhoû. Nhìn thaáy caûnh töôïng nöûa thaàn tieân nöûa haï giôùi tuyeät ñeïp aáy, ngöôøi ta ñaõ ñaët teân cho doøng suoái naøy laø doøng suoái Tieân

Ñaây laø moät trong nhöõng ñeøo ñeïp vaø coù nhieàu khuùc quanh nhaát treân ñöôøng ñeán Ñaø Laït.

Ñeøo Baûo Loäc ñöôïc xaây döïng töø 1923-1931 do ngöôøi Phaùp xaây döïng. Khoaûng 70 kyõ sö caàu ñöôøng khaûo saùt tính toaùn vaø 1500 coâng nhaân laøm vieäc lieân tuïc khoaûng 9 naêm ñeå xaây döïng ñöôøng ñeøo Baûo Loäc.

Tröôùc ñaây ñöôøng heïp, neân moãi laàn leân xuoáng phaûi chia thôøi gian.

Ñöôøng ñi luùc ñoù raát khoù khaén, coù khi phaûi maát ñeán hai ngaøy môùi ñeán ñöôïc Ñaø Laït. Khi leân ñeøo Baûo Loäc chuùng ta coù theå quan saùt thöïc vaät hai beân ñöôøng. Ñaây laø loaïi röøng hoãn giao, xen laãn giöõa röøng caây nhieät ñôùi (laù roäng) vaø röøng oân ñôùi (laù nhoû), chính do söï thay ñoåi ñoät ngoät ñoä cao töø 350m ñeán 800m neân khí haäu cuõng thay ñoåi vaø laøm thöïc vaät thay ñoåi theo.

ÔÛ Km102,5 laø Töôïng Ñöùc Meï suoái An Bình. Ñeán Km104 laø Ñieän Tam Coâ, coøn goïi laø Boàng Sôn Mieáu (Thôø 3 coâ Loan, Hoøa, Thaûo)

Khi heát ñeøo Baûo Loäc vaø vaøo thò xaõ, ñeán Böu ñieän Baûo Loäc, reõ traùi vaøo thaùc Dambri 19km.

Beân phaûi ñöôøng ta seõ gaëp Nhaø thôø Baûo Loäc, ñaây laø nhaø thôø do Kieán truùc sö Ngoâ Vieát Thuï thieát keá. Caïnh beân laø chuøa Hueä Quang, xaây döïng naêm 1995. Phía sau löng chuøa vaø nhaø thôø laø khu du lòch Ñaù Baøn.

Khôûi coâng 18/2/1997, ñeán ngaøy 16/5/1997 toång khôûi coâng xaây döïng Thuûy ñieän Haøm Thuaän & Ña Mi, coâng suaát 475MW (Trong ñoù Haøm Thuaän 300MW). Saûn löôïng ñieän trung bình haøng naêm laø 1,6 tæ KWh. Voán ñaàu tö 70 tæ yeân Nhaät, vay voán ODA 85%. Hai nhaø maùy aùcch nhau 10km, nöôùc xaû cuûa Haøm Thuaän laø nguoàn nöôùc cung caáp cho Thuûy ñieän Ña Mi. Thuûy ñieän Ña Mi naèm treân thöôïng nguoàn cuûa soâng La Ngaø. Döï kieán seõ hoaøn thaønh vaøo cuoái naêm 2000.

Tröôùc ñaây laø thò traán Baûo Loäc, ñeán naêm 1994 do tính chaát quan troïng vaø caàn thieát neân nhaø nöôùc cho naâng caáp thaønh thò xaõ Baûo Loäc. Thò xaõ Baûo Loäc laø nôi ñaët Toång coâng ty Daâu taèm tô Vieät Nam.

Ngöôøi Maï ñaõ sinh soáng ôû ñaây qua nhieàu theá kyû, coù söï giao löu buoân baùn vôùi ngöôøi Vieät vaø Xieâm theá kyû II, ñoà goám thôøi Lyù, Traàn, Leâ tìm thaáy ôû vuøng naøy. Ngöôøi Maï coù tuïc caø raêng – caêng tai.

Kinh teá troàng caây coâng nghieäp Traø, Cafe, Daâu taèm noåi tieáng caû nöôùc.

Troàng daâu nuoâi taèm laø ngheà truyeàn thoáng xuaát hieän ôû nöôùc ta töø raát laâu ñôøi. Tröng Traéc& Tröng Nhò ôû theá kyû I ñaõ troàng daâu nuoâi taèm. Naêm 1597 Phuøng Khaéc Khoan (cuøng cha khaùc meï vôùi Nguyeãn Bænh Khieâm) ñi söù Trung Quoác ñaõ hoïc ñöôïc khung deät Trung Quoác vaø oâng ñöôïc coi laø oâng toå ngheà deät ôû Vieät Nam.

Caây cafeù coù hai loaïi Arabica & Rubusta. Dieän tích laø 1400ha.

Lòch söû Caây Cafeâ: Sau khi chieám Vieät Nam, ñeå khai thaùc thuoäc ñòa ngöôøi Phaùp ñaõ troàng nhieàu loaïi noâng saûn ñöôïc öa chuoäng: Cao su, Cafeâ, Vani… caây cafeâ chính thöùc du nhaäp vaøo Vieät Nam naêm 1890. Cuoái theá kyû 19 caây Cao Su vaø caây Cafeù ñöôïc troàng thöû nghieäm ôû Nam Boä, nhöng caây cafeâ khoâng cho hieäu quaû neân ñaõ bò ñoán boû. Ñaàu theá kyû 20 vuøng Gia Ñònh coù khoaûng 150.000 caây cafeâ troàng nhieàu nhaát ôû Haïnh Thoâng Taây vaø Thuû Ñöùc. Khoaûng naêm 1920 troàng thöû nghieäm taïi Pleiku, Kontum cho keát quaû ban ñaàu khaû quan.

Naêm 1920 chính quyeàn thöïc daân hoâ haøo troàng cafeâ Arabica ôû vuøng Taây Nguyeân. Ñeán naêm 1946 vuøng Taây Nguyeân coù 3000ha. Naêm 1948 gioáng Arabia bò taøn phaù naëng neà do beänh “Moït cafeâ”. Caùc nhaø troàng troït chuyeån sang troàng loaïi Rubusta (cafeâ voái) vaø cafeâ Chari (cafeâ mít). Naêm 1980 cafeâ môùi chính thöùc ñöôïc troàng nhieàu ôû Laâm Ñoàng.

Khi khai quaät vaên hoaù OÙc Eo ôû Ba Theâ An Giang ngöôûi ta tìm thaáy haït cafeâ caùch nay 1400-2000 naêm (chöa giaûi thích ñöôïc).

Sau khi troàng khoaûng 3 naêm, ngöôøi ta baét ñaàu khai thaùc, ñaàu tieân ngöôøi ta haùi nhöõng haït chín ñoû vaø phôi. Tieáp theo ñöa vaøo maùy chaø lôùp voû beân ngoaøi, chæ laáy nhaân beân trong taåm höông vaø xay ra, duøng ñeå pha thaønh nöôùc uoáng, ngaøy nay ngöôøi ta söû duïng cafeù trong coâng ngheä thöïc phaåm: baùnh cafeù, keïo cafeù, cafeù tuùi loïc…

Coù ôû Vieät Nam raát laâu ñôøi. Ñöôïc troàng thaønh ñoàn ñieàn naêm 1877. Tænh Laâm Ñoàng troàng traø töø thôøi Phaùp thuoäc, naêm 1930 moät trung taâm nghieân cöùu noâng hoïc ñöôïc thaønh laäp ôû Baûo Loäc, nghieân cöùu gioáng traø phuïc vuï cho vieäc phaùt trieån caùc ñoàn ñieàn. Sau 1954, beân caïnh nhöõng ñoàn ñieàn cafeù roäng lôùn cuûa Phaùp coøn coù caùc ñoàn ñieàn nhoû cuûa ngöôøi daân di cö töø mìeân Baéc. ÔÛ Kontum laø Pleiku caùc ñoàn ñieàn Traø quan troïng laø Catecka vaø PIT.

ÔÛ Baûo Loäc, Di Linh, gioáng traø Shan ñöôïc troàng nhieàu. ñaây laø gioáng traø laù nhoû, thöôøng ñöôïc goïi laø “Baïch mao traø”, ñöôïc cheá bieán thaønh loaïi traø xanh maø ngöôøi Vieät raát öa thích. Ngoaøi ra coøn troàng traø Assam, cheá bieán thaønh loaïi traø ñen ñeå xuaát khaåu. Trung bình khoaûng 1ha traø thu hoaïch cheá bieán khoaûng 800kg traø thoâ, trung bình moät thaùng ngöôøi ta thu hoaïch khoaûng hai laàn, vaø khai thaùc khoaûng 20-25 naêm thì phaù boû, troàng môùi. Trong caây traø ngöôøi ta phaân tích ñöôïc 13 chaát vôùi 120 hoaït tính khaùc nhau trong ñoù quan troïng nhaát laø Tanin vaø Cafein, hai chaát naøy giuùp ngöôøi uoáng traø tieâu hoùa deã daøng, kích thích thaàn kinh.

Cheá bieán vaø phaân loaïi traø:

+Traø ñoït: hay traø moùc caâu, ñaây laø buùp traø sau khi saáy coù daïng nhö moùc caâu. Neáu laø gioáng traø Shan sau khi saáy xong beân ngoaøi ñoït traø coù moät lôùp loâng traéng môø, ngöôøi ta môùi goïi laø Traø Baïch Mao.

+ Traø Laù: hay Traø Buoàm coù giaù trò thaáp söû duïng ñaïi traø.

Dieän tích caû nöôùc hieän nay 160.000ha, Laâm Ñoàng 16.000ha. Dieän tích troàng traø taïi Baûo Loäc 12.000ha - Naêng suaát 20 taán laù/naêm.

Vua Thaàn Noâng beân Trung Quoác phaùt hieän caây cheø. Ngoaøi ra traø coøn coù coâng duïng toát trong y hoïc.

Vaøo Dambri baèng con ñöôøng nhöïa do Nguyeãn Vaên, giaùm ñoác cty Daâu taèm tô Baûo Loäc xaây döïng. Khi oâng kieám khu vöïc phaùt trieån Daâu Taèm oâng ñaõ tìm thaáy thaùc Dambri, neân cho xaây döïng con ñöôøng naøy, goïi noâm na laø “Con ñöôøng tô luïa”.

Tieáng K’Ho goïi thaùc Dambri laø Thaùc Ñôïi Chôø hay Ñôïi chôø trong tuyeät voïng. Thaùc roäng 20m, cao 57m vaø caùc thaùc nhoû keùo daøi hôn 3km laø thaùc Ñasara – Ñaï Toàn – Ñaï Oai. Xung quanh thaùc khoaûng 1000ha röøng nguyeân sinh.

Truyeàn thuyeát veà thaùc Dambri cuûa ngöôøi Chaâu Maï: Naøng Hbi con moät ngöôøi giaøu coù vaø coù theá löïc trong laøng. Naøng Hbi yeâu chaøng trai nhaø ngheøo cuøng laøng, cha naøng bieát ñöôïc ñaõ duøng aùp löïc buoäc chaøng trai rôøi khoûi laøng. Naøng Hbi buoàn, nhôù ngöôøi yeâu, thöôøng ra bôø suoái nôi hai ngöôøi thöôøng hoø heïn ñeå chôø ngöôøi yeâu tôùi. Nhöng bieát bao muøa luùa chín, bao muøa laù ruïng maø hình boùng ngöôøi yeâu bieàn bieät khoâng trôû veà. Moät hoâm daân laøng nghe moät tieáng noå lôùn xeù trôøi, nôi naøng Hbi ngoâi ñaõ bieán thaønh doøng thaùc ñoå maõnh lieät, gaøo theùt suoát ñeâm ngaøy nhö tình yeâu maõnh lieät cuûa naøng vôùi ngöôøi yeâu.

Thaùc Bobla

Caùch Di Linh 7km, Ñaø Laït 80km, thaùc Bobla cao 50m, roäng 30m laø thaùc ñeïp, huøng traùng khoâng thua keùm thaùc Pongour, Gougah, Ñatanla… Phía döôùi thaùc laø nhieàu taûng ñaù lôùn phaúng lì noåi leân nhö nhöõng hoøn ñaûo giöõa moät vuøng meânh moâng nöôùc, traéng xoaù.

Vaøo nhöõng naêm 1930 ngöôøi Phaùp ñaàu tö xaây döïng ñieåm tham quan thaùc ôû ñaây, trong chieán tranh boû rôi vaø troâi vaøo queân laõng. Hieän coøn nhöõng baäc thang ñi xuoáng thaùc. Thaùc ít ñöôïc bieát tôùi.

Teân goïi Di Linh do Vieät Nam hoaù tieáng ngöôøi K’Ho laø Djring.

Khi ñeán Km168 chuùng ta thaáy 5 daõy nhaø lôùn coù maøu hoàng (gioáng nhö maøu nhaø thôø Domaine Ña Laït) laø traïi phong Di Linh, ñöôïc caùc ma sô ôû nhaø thôø Domaine ñeán chaêm soùc nhöõng beänh nhaân phong (thuoäc xaõ Gia Laõnh)

Ñeøo Phuù Hieäp

Ñeøo daøi 3km laø ranh giôùi giöõa huyeän Di Linh vaø huyeän Ñöùc Troïng. Ñaëc bieät caùc ñeøo ñi Ñaø Laït ñeàu leân doác, chæ coù ñeøo Phuù Hieäp laø xuoáng doác, laø ñoaïn thung luõng tieáp xuùc giöõa hai cao nguyeân Di Linh vaø Laâm Vieân.