Taøi lieäu thuyeát minh xuyeân Vieät

Theo tuïc truyeàn, ngaøy xöa coù moät oâng quan ñöôïc phaùi leân khai khaån vuøng aûi Baéc naøy, thaáy ñaây laø con soâng ôû taän cuøng neân ñaët cho noù caùi teân ñoù. Khoâng bieát lai lòch caùi teân ñoù coù ñuùng khoâng, nhöng maëc nhieân ai cuõng phaûi coâng nhaän laø moät doøng soâng ñeïp. Tröôùc khi caàu Kyø Cuøng bò mìn giaëc phaù saäp, ñaây laø nôi ñeâm ñeâm hoø heïn cuûa nhöõng ñoâi trai gaùi. Ngaøy nay caàu Kyø Cuøng ñaõ ñöôïc xaây döïng moät caùch vöõng chaéc, giöõa trung taâm thò xaõ Laïng Sôn noái lieàn hai beân thò xaõ. Con soâng Kyø Cuøng naøy chia ñoâi thò xaõ Laïng Sôn thaønh hai phaàn caân ñoái. Coøn lòch söû hình thaønh con soâng naøy vaãn coøn laø moät vaán ñeà gaây nhieàu tranh caõi cuûa caùc nhaø khoa hoïc vôùi nhöõng giaû thuyeát ñeå giaûi thích: Taïi sao con soâng naøy laïi chaûy ngöôïc leân bieân giôùi phía Baéc, ñoå vaøo soâng Taây Giang cuûa Trung Quoác? Nhöng nhöõng chieán só Laïng Sôn trong thôøi kyø chieán tranh thì raát caùm ôn thieân nhieân ñaõ taïo neân doøng soâng chaûy ngöôïc naøy! Vì noù ñaåy ñi nhöõng xaùc giaëc hoâi tanh traû veà phöông Baéc.

Nhaéc ñeán Ñoäng Tam Thanh khoâng theå khoâng nhôù caâu ca dao coå:

Ñoàng Ñaêng, Kyø Löøa, nuùi Voïng Phu, ñoäng Tam Thanh ñeàu laø nhöõng thaéng caûnh vaø choán ñoâng vui cuûa Laïng Sôn, coù vò trí quan troïng veà caùc maët quaân söï, chính trò, kinh teá, vaên hoùa, khí haäu trong laønh vaø nhieàu phong caûnh ñeïp. Ñoàng Ñaêng caùch thò xaõ Laïng Sôn 14km, voán laø moät huyeän mieàn nuùi vôùi nhöõng phieân chôï ñaày laâm thuûy saûn vaø traùi caây quyù cuûa xöù Laïng nhö leâ, maän, hoàng, haït deû,… ñoàng baøo daân toäc ít ngöôøi y phuïc ñuû maøu saéc saëc sôû, ñi laïi mua baùn taáp naäp. Kyø Löøa laø daõy phoá beân soâng Kyø Cuøng nöôùc trong xanh, caùch thò xaõ Laïng Sôn khoaûng 2km, töø thôøi nhaø Leâ ñaõ laø cöûa khaåu buoân baùn trao ñoåi haøng hoùa quan troïng ôû vuøng bieân giôùi sau khi trieàu ñình coù leänh caám caùc khaùch thöông khoâng ñöôïc töï do ñi laïi saâu trong noäi ñòa. Nuùi Voïng Phu gaén vôùi ngöôøi thieáu phuï hoï Toâ (Toâ Thò) ngoùng troâng choàng laâu ngaøy hoùa ñaù vaø ñoäng chuøa Tam Thanh ñeàu naèm trong daõy nuùi ñaù voâi phaân Kyø Löøa vaø thò xaõ Laïng Sôn.

Veà caûnh hang ñoäng kyø thuù Laïng Sôn, ngöôøi ta thöôøng nhaéc ñeán boä ba Nhaát Thanh – Nhò Thanh – Tam Thanh, döôøng nhö caû 3 hang ñoäng aáy ñaõ coù saün töø laâu ñôøi vaø thöôøng coi Tam Thanh ñöôïc phaùt hieän cuoái cuøng. Thöïc ra ñoäng Tam Thanh voán ñöôïc bieát ñeán tröôùc tieân. Theo Phan Huy Chuù (1782-1840) thì: “Ñoäng Tam Thanh vaùch ñaù lôûm chôûm, troâng xuoáng beán soâng. Tröôùc ñoäng coù hoà, chuøa ôû löng chöøng nuùi, caûnh trí aâm u vaéng veû. Beân höõu ñoäng laø nuùi Voïng Phu, treân ñænh coù moûm ñaù nhö hình ngöôøi ñaøn baø ñöùng ngoùng ra (troâng choàng)…”. Cöûa ñoäng cao hôn maët ñaát khoaûng 8m, loái leân laø 30 baäc ñaù ñuïc vaøo söôøn nuùi. Cöûa ñoäng nhoû heïp, caây coái um tuøm che khuaát aùnh saùng. Vaùch ñoäng beân phaûi coù khaéc baøi thô cuûa Ngoâ Thì Só (1726 – 1780) khi oâng laøm ñoác traán Laïng Sôn ca tuïng veû ñeïp cuûa ñoäng, trong ñoù coù nhöõng caâu:
Thanh truyeàn baùch thaïch giai naêng ngöõ

Boái laäp tieàn phong kieán voïng phu

(Suoái trong tuoân chaûy treân haøng traêm moûm ñaù nhö ñang troø chuyeän

Quay löng laïi nhìn sang ngoïn nuùi phía tröôùc thaáy hoøn Voïng Phu)

Hang chính cuûa ñoäng coù töôïng A Di Ñaø, coù nhieàu nhuõ ñaù hình thuø ngoaïn muïc, maøu saéc oùng aùnh. Phía beân phaûi ñoäng luoàn laùch giöõa nhöõng ñoáng ñaù ngoån ngang laø moät loái ñi nhoû heïp aên thoâng ra ngoaøi.

Ñoäng Nhò Thanh ôû gaàn Tam Thanh, ñöôïc Ngoâ Thì Só phaùt hieän, söûa sang thaønh moät nôi danh thaéng. Coâng trình tu taïo naøy hoaøn thaønh vaøo muøa thu naêm Canh Tyù nieân hieäu Caûnh Höng (1780). Nhìn töø xa, nuùi coù ñoäng nhö moät toøa kieán truùc baèng ñaù coù hai cöûa thaønh, moãi cöûa daãn vaøo moät ñoäng. Ñoäng thöù nhaát ñòa theá cao nhieàu nhuõ ñaù hai beân vaùch ñoäng phía treân ñeàu coù loã hoång lôùn, aùnh saùng beân ngoaøi qua ñoù luøa vaøo laøm cho ñoäng theâm saùng suûa. ÔÛ ñaây, Ngoâ Thì Só ñaõ cho khaéc chöõ, taïc töôïng, thôø Tam Giaùo: Khoång Giaùo, Phaät Giaùo, Laõo Giaùo, ngoaøi ra coøn coù töôïng Long Thieân hoä phaùp; Tam Theá Toân; Di Ñaø, Thieân Phuû; Long Thaàn. Phía treân coù khaéc 3 chöõ “Tam Giaùo Töï”. Ñoäng thöù nhì thaáp hôn, coù khe saâu, coù suoái daøi, coù vuõng nöôùc trong, coù hoác ñaù lôùn nhö khaùm thôø. Ngoài thuyeàn nhoû theo suoái ñi ra khoûi ñoäng theo cöûa phía sau nuùi thì nhìn thaáy ñoäng Tam Thanh, Hoøn Voïng Phu ôû ngay phía tröôùc maët. Ngoâ Thì Só cho söûa sang ñoäng naøy laøm nôi du ngoaïn, ñaët teân laø ñoäng Nhò Thanh (oâng sinh ra ôû laøng Taû Thanh Oai, Haø Sôn Bình, neân laáy hieäu laø Nhò Thanh cö só, nhaân ñoù laáy hai chöõ Nhò Thanh ñaët teân cho ñoäng naøy).

Cöûa ñoäng coù ao Bích Trì, ñình Duyeät Quaân, am Thaïch Mieân; hieân Thuïy Tuyeàn ñeàu laø nhöõng ñòa ñieåm gaén lieàn vôùi caùc hoaït ñoäng cuûa Ngoâ Thì Só khi oâng laøm ñoác traán ôû Laïng Sôn. Trong ñoäng coù töôïng truyeàn thaàn Ngoâ Thì Só taïc vaøo vaùch ñaù. Qua chieán tranh, caùc di tích trong ñoäng Nhò Thanh vaø ñeàn “Tam Giaùo” phaàn lôùn ñeàu bò hö haïi, rieâng töôïng chaân dung Ngoâ Thì Só vaø buùt tích cuûa oâng thì vaãn coøn. Veà ñoäng Nhaát Thanh, xöa nay ít thaáy nhaéc ñeán vaø ñích thöïc laø caùi ñoäng naøo thì cuõng coù nhieàu thuyeát khaùc naøo. Coù thuyeát cho raèng ñoäng Nhaát Thanh laø moät ñoäng nhoû trong daõy nuùi coù nhieàu hang ñoäng vaây quanh vuøng Laïng Sôn – Kyø Löøa, khoâng coù gì ñaëc saéc noåi baät nhöng ñöôïc neâu teân coát cho ñuû boä 3: Ñaõ coù Tam Thanh, Nhò Thanh aét phaûi coù Nhaát Thanh (?). Cuõng coù thuyeát cho raèng Nhaát Thanh chính laø ñoäng Ngoâ Thì Só cho söûa thaønh “Ñeàn Tam Giaùo” ñaõ noùi ôû treân.

Caùch thò xaõ Laïng Sôn 30km veà phía ñoâng laø ñænh nuùi Maãu Sôn naèm ôû ñoä cao 1514m so vôùi maët nöôùc bieån, khí haäu oân hoøa thích hôïp cho nghæ döôõng. Nuùi Maãu Sôn ñöôïc bao boïc bôûi haøng traêm quaû nuùi nhoû, muøa ñoâng ñænh nuùi luoân bò söông muø bao phuû. Veà muøa heø, trong saéc naéng vaøng röïc rôõ, ñænh nuùi Maãu Sôn hieän ra söøng söûng, cao ngaát troâng thaät ngoaïn muïc. Vaøo muøa xuaân, caû vuøng Maãu Sôn ñoû röïc saéc hoa ñaøo. Ñaøo traùi cuûa Maãu Sôn vöøa to vöøa ngoït. Moät ñaëc saûn cuûa Maãu Sôn nöõa laø cheø Maãu Sôn, vò cheø thôm ngoït, uoáng moät laàn nhôù maõi. Ngöôøi ta ñem so saùnh Maãu Sôn cuûa Laïng Sôn ñeïp chaúng keùm gì Sapa cuûa Laøo Cai. Trong töông lai Maãu Sôn coù theå ñöôïc xaây döïng thaønh khu nghæ döôõng vaø phaùt trieån loaïi hình du lòch leo nuùi.

Chôï ñaõ coù töø haøng traêm naêm nay, naèm ôû trung taâm thò xaõ Laïng Sôn, laø moät trung taâm mua baùn saàm uaát cuûa nhaân daân trong vuøng cuõng nhö khaùch ngoaøi tænh vaø caùc vuøng laân caän. Chôï Kyø Löøa cuõng laø nôi giao löu vaên hoùa cuûa caùc daân toäc Taøy, Nuøng, Dao noâ nöùc veà ñaây ñeå mua saém haøng hoùa, ñeå tìm baïn gaëp gôõ, trao ñoåi taâm tình. Chôï Kyø Löøa noåi tieáng töø xöa ñeán nay, vì vaäy du khaùch ñeán Laïng Sôn ai cuõng reõ vaøo Chôï Kyø Löøa vöøa ñeå bieát, ñeå chieâm ngöôõng vaø mua vaøi moùn quaø kyû nieäm cho chuyeán ñi.

“Ñoàng Ñaêng coù phoá Kyø Löøa” – caâu ca dao quen thuoäc naøy cuõng nhaéc ñeán moät ñòa danh, chæ vaøo trung taâm thò xaõ Laïng Sôn, maïn baéc soâng Kyø Cuøng. Nhieàu caùch giaûi thích veà hai chöõ Kyø Löøa, ñeán nay vaãn coøn ñang ñöôïc trao ñoåi. Coù leõ phaûi tìm trong ngoân ngöõ Taøy, Nuøng môùi coù khaû naêng giaûi thích ñöôïc töông ñoái chính xaùc. Thò xaõ Laïng Sôn xöa laø ñòa baøn sinh soáng cuûa ngöôøi Taøy – Nuøng. Tieáng Taøy – Nuøng: Löøa (hoaëc Löø) nghóa laø beø, maûng, thuyeàn. Soâng coù nhieàu beø, maûng ñöôïc goïi laø Taû Löøa. Ñua thuyeàn goïi laø Böa Löøa. Bieát cheøo thuyeàn, beø kheùo leùo goïi laø Phuø Löøa. Soâng Kyø Cuøng thuyeàn beø ñi laïi taáp naäp, laïi coù chôï buùa. Vieäc giao löu buoân baùn doïc soâng, hoaëc töø bôø beân naøy sang bôø beân kia ñeàu baèng beø maûng, neân chöõ Löøa ñöôïc duøng ñeå chæ ñòa danh.

Coøn chöõ Kyø, daân ñòa phöông vaãn goïi laø Khau. “Paây haùng khau Löøa” nghóa laø Ñi chôï Kyø Löøa. Khau laø chæ quaû ñoài. Caùc nhaø Nho sau naøy môùi chuyeån ra thaønh Kyø, vaãn ñeå chæ ñoài nuùi. Kyø Löøa hay Khau Löøa coù nghóa laø “Treân nuùi döôùi thuyeàn”. Daàn daàn trôû thaønh caùi teân quen thuoäc Kyø Löøa.

Cuõng coù caùch giaûi thích döïa vaøo giai thoaïi. OÂng ñoác traán Thaân Coâng Taøi (theá kyû XVII) coù hai con löøa chaên treân quaû ñoài naøy. Khi ñoài trôû thaønh phoá xaù, löøa khoâng coù coû aên ñaõ boû ñi. OÂng ñoác traán raát tieác neân ñaõ goïi quaû ñoài naøy laø Khau Löøa. Caùch giaûi thích naøy nghe coù phaàn göôïng eùp, song cuõng coù yù vò phaàn naøo, neân cuõng ñöôïc nhieàu ngöôøi nhaéc ñeán.

Chôï Ñoâng Kinh

Ñaây laø chôï lôùn nhaát thò xaõ Laïng Sôn. Tröôùc ñaây laø moät baõi ñaát troáng duøng ñeå hoïp chôï phieân giöõa ngöôøi daân toäc thieåu soá vaø ngöôøi Vieät. Ñeán naêm 1980, chôï ñöôïc xaây döïng vôùi quy moâ khaù nhoû khoaûng 500m². Ñeán naêm 1998, trong quy hoaïch phaùt trieån chung cuûa thò xaõ, chôï ñaõ ñöôïc xaây döïng taàm voùc lôùn nhö baây giôø. Chôï hieän nay coù moät taàng treät vaø hai taàng laàu vôùi heä thoáng thang cuoán hieän ñaïi. Nôi ñaây laø trung taâm thöông maïi lôùn nhaát tænh Laïng Sôn chuyeân mua baùn sæ leû caùc maët haøng Trung Quoác, noâng saûn Vieät Nam – Trung Quoác, ñaëc bieät laø caùc loaïi döôïc thaûo. Coù theå noùi ñaây laø thieân ñöôøng mua saém cho khaùch du lòch ñeán thaêm Laïng Sôn: chuûng loaïi phong phuù, giaù caû raát reû, roäng raõi, cô sôû vaät chaát khaù toát.

Naèm caùch thò traán Ñoàng Ñaêng 4km veà phía Ñoâng Baéc, ñaây laø moät trong nhöõng cöûa khaåu quan troïng giöõa nöôùc ta vaø Trung Quoác chuyeân daønh cho xuaát khaåu haøng hoùa, ñaëc bieät laø noâng saûn giöõa hai nöôùc vaø du lòch. Tuy so vôùi caùc cöûa khaåu khaùc nhö Moùng Caùi, Haø Khaåu… taàm voùc Höõu Nghò Quan laø khaù nhoû, nhöng ñaây laø cöûa khaåu chính ñöa khaùch Vieät Nam sang Trung Quoác du lòch. Hieän nay muoán sang Trung Quoác raát deã daøng, chæ caàn laø giaáy thoâng haønh coù theå hoaøn taát trong ngaøy, ta coù theå sang Trung Quoác du lòch. Neáu ñi trong ngaøy, phí laøm giaáy thoâng haønh laø 65.000 ñoàng, neáu vaøo saâu trong noäi ñòa Trung Quoác töø 10 ñeán 15 ngaøy, leä phía khoaûng 300.000 ñoàng. Tieàn Trung Quoác laø Nhaân daân teä trò giaù khoaûng 1700 ñeán 1800 VNÑ.