Mục tiêu của phân tích tâm lý

Thuyết phân tích tâm lý (psychoanalytic) mặc dù có những đóng góp lớn cho kho tàng tâm lý, song tính phổ thông trong ứng dụng trong tư vấn của nó ngày càng có ít người thực hiện. Cơ bản vì nó mất quá nhiều thời gian và đòi hỏi tư vấn viên phải thật sự có kinh nghiệm chuyên môn. Trong khi đó xu hướng hôm nay người ta đặt tư vấn vào quan hệ văn hóa xã hội nhiều hơn: một điều mà thuyết phân tích tâm lý đã không đào sâu.

Mỗi cá nhân, theo quan điểm của nhóm Adlerian luôn có nhu cầu và xu hướng thăng tiến để trở thành hoàn thiện hơn (need to be perfect). Nếu không được đáp ứng, cá nhân sẽ trở nên nhụt và mắc phải những hội chứng cảm thấy mình lép vế, vô dụng. Trong đời sống đã có nhiều người đặt ra yêu cầu thăng tiến quá cao, họ thường vấp phải hội chứng muốn trở thành siêu nhân. Trong đó, theo Alder cá nhân đã tiểu thuyết hóa (fictionalize) mục tiêu cuộc sống đến độ trở thành bệnh lý (neurotic fiction).

Adler tin rằng hành vi và động cơ của con người chịu ảnh hưởng của cả quá khứ (past) và tương lai (future). Ông cũng nhấn mạnh phần lớn cá tính của một con người phụ thuộc rất nhiều vào thứ tự sinh ra trong gia đình (birth order). Theo ông thì ai cũng nằm một trong những nhóm đại diện: con đầu lòng, con thứ hai, các con giữa, con út, và con độc nhất.

Sau đây là đặc tính của những đứa con sinh ra tùy theo thứ tự, dựa theo Adler:

Vai trò của tư vấn viên với lối tiếp cận Adlerian khá phong phú, họ giống như người chẩn đoán, thầy giáo, bạn hữu, và những vai trò trợ giúp khác, với mục tiêu chủ yếu là góp nhặt những dữ kiện về thân chủ, tìm ra những lỗ hổng trong sai phạm, từ đó cùng với thân chủ làm việc để khắc phục những lỗ hổng ấy.

Tư vấn viên Adlerian, theo Dreikurs (1967) vạch ra, họ cần:

- Cần tạo ra và duy trì quan hệ bình đẳng trong quan hệ tư vấn với thân chủ.

- Giúp thân chủ phân tích đời sống và lối sống của họ.

- Cắt nghĩa lối sống của thân chủ, từ đó giới thiệu những áp dụng lành mạnh.

- Cải tạo và giáo dục thân chủ, song song với những hành động lành mạnh cụ thể - đưa lý thuyết áp dụng vào thực hành.

- Chất vấn/đối đầu trong tinh thần xây dựng (confrontation): Tư vấn viên giúp thân chủ có được cơ hội phản tỉnh và suy nghĩ kỹ hơn về hệ tư duy cũ của họ. Và từ đó thân chủ sẽ tránh bỏ những tư tưởng lệch lạc.

- Hỏi câu quan trọng (asking "the question"): Tư vấn viên tranh thủ mọi lúc để hỏi thân chủ: Nếu bạn làm khác đi và điều đó làm bạn vui vẻ, đó là điều gì? Câu hỏi này sẽ giúp thân chủ nhận ra chân lý từ những quan sát trong quá trình phản tỉnh (feedback).

- Cổ động thân chủ (encouragement): Cho thân chủ thấy rằng họ cần có mềm tin vào bản thân và với xã hội. Đây là nét chính trong tư vấn, kiến tạo và xây dựng khung tư duy lưới, đây là bước quan trọng trong việc hướng tới thay đổi đời sống.

- Hành động “nếu như” (acting “as if”): Cho thân chủ cơ hội được đối chất giữa con người thực và con người siêu thực, để họ nhận ra sự khác biệt. Từ đó rút ra chân giá trị của cuộc sống bình dị, nhưng vui vẻ.

- Tẩy chay việc làm sai của thân chủ (Spitting in the client’s soup): Tư vấn viên vạch rõ những hành vi sai lạc có ảnh hưởng đến tiến trình kiến tạo đời sống hiệu quả khi thân chủ cố đi tìm ý nghĩa cao đẹp trong cuộc sống. Nghĩa đen là nhổ vào bát súp đang ăn của thân chủ. Anh ẹ lắm cơ!

- Biết dừng lại (catching oneself): Tư vấn viên giúp thân chủ tự biết kiềm chế, hãm phanh, từ bỏ những hành vi có hại, ban đầu là lý thuyết, nhưng sau đó là những thực hành cụ thể.

- Đặt ra việc cần làm (task setting): Thân chủ được khuyến khích những điều tốt cần làm, bắt đầu từ những việc nhỏ dễ làm, sau chuyển sang những việc to tát, phức tạp khó làm hơn.

- Bấm nút (push button): Thân chủ được khuyến khích tận dụng mọi điều kiện, hoàn cảnh, sau đó với cảm xúc thành thật, nhiệt tình, xây dựng tinh thần cố gắng để biến tất cả những điều kiện, cơ hội và hoàn cảnh trong cuộc sống để thăng tiến đời sống của mình.

Thuyết Adlerian nhấn mạnh đến tính xã hội và tinh thần vươn lên của cá nhân. Theo ông, con người tự thân đã có ý thức vươn lên. Song vài tư tưởng lệch lạc, khúc xạ cần được điều chỉnh lại. Thuyết này được coi là quá chung chung, nói chuyện huề vốn. Và đôi khi thân chủ nghĩ rằng thuyết này quá đơn giản.

Trong chương này, hai thuyết phân tích tâm lý hàng đầu của Freud và Adlerian được giải thích và trình bày. Tất nhiên, khi áp dụng vào nghiệp vụ tư vấn; tư vấn viên cần chọn lọc để tìm được thân chủ thích hợp với hai học thuyết này là điều quan trọng. Vì không phải ai cùng lĩnh hội và nắm bắt được những tư tưởng và hướng dẫn, đôi khi trừu tượng, xa xôi hơn với những sinh hoạt hàng ngày.

Tư vấn viên cần thiết giới thiệu sơ sơ một cách khái quát về những giá trị và thủ pháp của từng học thuyết mà tư vấn viên cảm thấy thích hợp với thân chủ. Khi thân chủ có một khái niệm về những gì đang xảy ra, họ sẽ chủ động hơn trong việc cộng tác với tư vấn viên.

Cần nhắc, chất lượng tư vấn phải là nỗ lực chung - một phần rất lớn của chất lượng tư vấn đến từ cố gắng của thân chủ. Hơn thế nữa, thân chủ có quyền được biết về thủ pháp trong quá trình trợ giúp mà họ đang tìm đến. Vì thế tư vấn viên cần giải thích cho thân chủ biết về học thuyết mình sử dụng - như thế thân chủ sẽ có nhiều nỗ lực đóng góp hơn.

Trong Chương 8, chúng ta đã đề cập đến thuyết phân tích tâm lý và thuyết Adlerial trong nghiệp vụ tư vấn. Trong chương này, chúng ta sẽ đề cập đến 3 thuyết đại diện cho nhóm học thuyết chủ trương làm việc với thân chủ trên mặt xúc cảm (affective).

Theo nhóm này, cảm xúc (tình cảm) là những tác nhân quan trọng có ảnh hưởng đến tư duy nhận thức và hành động của một cá nhân. Không ai dám quả quyết chính xác rằng tư duy nhận thức đưa đến cảm xúc hay cảm xúc là khởi nguồn của tư duy nhận thức. Tất nhiên qua thời gian, nhóm học thuyết cảm xúc đã thâu lượm được những gặt hái rất đáng kể.

Vì thế Chương 9 sẽ cung cấp cho tư tấn viên những tham khảo như một cố gắng thiết thực, nhất là trong bối cảnh tư vấn đa dạng, phục vụ con người - những sinh thể có nhu cầu rất lớn về cảm xúc và những vấn đề xoay quanh cảm xúc.

Nhóm tư vấn viên với thuyết cảm xúc này tin rằng, khi cảm xúc của thân chủ được thay đổi, họ sẽ dễ dàng bắt tay vào xây dựng cuộc đời họ nhiều hơn. Họ tin tưởng cảm xúc tích cực khi nhìn vào cuộc sống sẽ có ảnh hưởng tích cực đến hành vi con người. Tuy nhiên cần chú ý, thuyết cảm xúc cũng có những hạn chế nhất định, vì thế khi ứng dụng, cần phải chọn thân chủ phù hợp với những học thuyết này.

2. Thuyết tư vấn tập trung - con người

Quan điểm con người: Người khai sáng cho thuyết này là Carl Rogers. Theo ông, con người về căn bản là tốt, có lòng thiện. Chính xác hơn, họ là những cá nhân "tích cực, có óc hướng tới, có tinh thần xây dựng, thực tiễn, đáng tin cậy". Họ có khả năng thăng tiến và trở nên hoàn thiện. Ông đề xướng con người ngay từ nhỏ đã có những đức tính sau:

- Trẻ ấu thơ nhìn thấy cuộc sống như thực tế và cách chúng nhìn vào cuộc sống là một quá trình nội tâm, ít có người chú ý đến.

- Tất cả trẻ ấu thơ được sinh ra với xu hướng hoàn thiện, và sẽ đạt được khi có hướng dẫn bằng những hành động cụ thể của người lớn.

- Trẻ ấu thơ tiếp cận với cuộc sống như một tổng thể, toàn diện, mọi ứng xứ của trẻ là những tác động hỗ tương nội tại phong phú.

- Kinh nghiệm của trẻ ấu thơ về tính hướng thiện tùy thuộc vào mức độ ảnh hưởng của những hành động hướng đất. Ở thời kỳ còn bé, trở thành một kinh nghiệm tích cực hay tiêu cực.

- Trẻ ấu thơ giữ kinh nghiệm hướng thiện và tránh những tư tưởng khác.

Theo Rogers, tính hướng đến hoàn thiện là động cơ thúc đẩy cá nhân con người tồn tại, nó giúp con người kiểm soát tất cả những hành vi của họ để trở thành con người toàn diện.

Cũng theo ông, điều quan trọng nhất với một cá nhân là vũ trụ quan (world view) của họ với những hiện tượng cuộc sống. Những sự kiện và tự bản thân chúng thật ra không quan trọng lắm - con người mới là yếu tố quan trọng. Ông nhấn mạnh đến khái niệm bản thân (self). Khái niệm bản thân là kết quả của những cảm nghiệm và trải nghiệm thu lượm được bởi những cá nhân.

Kỹ năng sử dụng trong tư vấn tập trung vào con người thay đổi theo lịch sử của thuyết này.

Những năm 1940 - 1950, thuyết có chủ trương không lôi kéo - mà chỉ thuyết phục có lý lẽ, cố tình tạo ra một môi trường đón nhận (accepting environment), một quan hệ thân thiện và sử dụng chủ yếu là giải thích và cắt nghĩa.

Thời điểm 1950 - 1957, tư vấn viên tiếp tục duy trì quan hệ tốt với thân chủ, tập trung vào phản ảnh những cảm xúc và cảm giác của thân chủ, nhắm tới tính trị liệu, không chỉ đơn thuần là môi trường đón nhận (accepting environment) như thập kỷ trước.

Giai đoạn 1957 - 1980 giới thiệu thêm tính đồng cảm (empathy) với thân chủ, tinh thần quan tâm tích cực, và cả thái độ chân thành (không phân biệt vai trò tư vấn viên hay thân chủ).

Từ năm 1980 đến nay, phần lớn trong quan hệ tư vấn theo thuyết này cần có:

- Hai bên xây dựng quan hệ trong bối cảnh trị liệu tâm lý.

- Thân chủ, là người bình thường, đang gặp khó và rất lo lắng.

- Tư vấn viên phải thành thật, hăng hái, thiết tha muốn trợ giúp, có chuyên môn.

- Tư vấn viên phải giành tất cả những quan tâm, thật tích cực, không điều kiện (unconditional). Thân chủ trong mắt tư vấn viên luôn luôn là người tốt.

- Tư vấn viên phải đồng cảm (empathy) được với nội tâm của thân chủ, sau đó truyền tải cảm nghiệm của tư vấn viên đến với thân chủ.

- Những thảo luận phải là quan hệ hai chiều.

- Quan tâm tích cực không điều kiện (uncondition) được khai thác triệt để, thường xuyên. Bất luận hành vi của thân chủ như thế nào.

3. Tư vấn với thuyết hiện sinh

Người dẫn đầu thuyết này là Rolo May và Victor Frankl.

Họ khẳng định con người hoàn toàn có khả năng ý thức được trách nhiệm của những chọn lựa. Tất nhiên trong cuộc sống, có những chọn lựa không được lành mạnh như những chọn lựa khác. Tư vấn viên theo thuyết này tin tưởng con người vốn có tính sáng tạo (creative), tận tụy đến lợi ích của người khác (caring), thân thiện (warm), và có tính hướng thiện (actualization).

Thuyết hiện sinh, theo Frankl (1962), ý nghĩa cuộc sống luôn thay đổi - nhưng không biến mất hoàn toàn (change but not ehminate). Đời sống có nghĩa còn vượt qua cả giới cảnh hoàn thiện. Con người được mời gọi trong ba cấp độ tồn tại (1) trong một trật tự ở quy luật vận hành của vũ trụ, (2) với ý nghĩa của giây phút tức thời trong một bối cảnh đặc biệt, và (3) trong ý nghĩa của cuộc sống bình thường hàng ngày.

Das (1998) nêu ra rằng ý nghĩa cuộc đời có thể khám phá theo ba cách:

- Làm một việc có ý nghĩa: đạt thành tựu ở một lĩnh vực nào đó, chạy maratông, viết một cuốn sách, đi du lịch châu Phi…

- Kinh qua một giá trị lớn: trong tình yêu, gương cuộc sống, văn hóa, kỳ quan thiên nhiên.

- Trải qua đau khổ: đối diện với những mất mát không thể cứu vãn được.

Vai trò của tư vấn viên trong thuyết hiện sinh: Chủ yếu ghi nhận rằng mỗi một thân chủ là một cá nhân đặc biệt, vì thế không có một tiêu chuẩn nào cố định. Vì thế tư vấn viên cần nhạy cảm với tất cả những tình huống khả dĩ có thể xảy ra. Tư vấn viên cần trung thực với thân chủ ở mức tối đa. Các chia sẻ cảm nhận cá nhân được khuyến khích để tăng cường tính khắn khít trong mối quan hệ, nhất là khi thân chủ đang gặp những trở ngại lớn ở cuộc sống.

Buhler và Allen (1972) khuyến khích tư vấn viên sử dụng thuyết hiện sinh cần tập trung đầu tư nhiều cố gắng vào quan hệ giữa hai bên, để tăng thêm tính hỗ tương, nhắm đến mục tiêu tiến bộ, và phát triển tính nhất quán trong tư vấn.

Das (1998) chủ trương tư vấn viên cần làm gương để thân chủ có thể tìm được cảm nhận riêng cho họ, tìm được khả năng xử lý, để họ áp dụng những khám phá mới.

Mục đích của thuyết hiện sinh: Giúp thân chủ tìm thấy giá trị của ý nghĩa cuộc sống - có tinh thần trách nhiệm - cảnh giác và năng động - tự do cá nhân trong chọn lựa khả năng nội tại và vốn quý trong mỗi cá nhân.

Trung tâm của tư vấn sử dụng thuyết hiện sinh nằm trong ước muốn rằng thân chủ sẽ tìm thấy ý nghĩa của trách nhiệm - với bản thân họ và với xã hội xung quanh. Thân chủ được mời gọi trong tiến trình nhận ra ý nghĩa của giá trị tồn tại trong cuộc sống. Họ được giải phóng khỏi những quan sát và kỳ vọng của người khác (expectation of others), hoàn toàn có khả năng tồn tại và làm việc, đóng góp và quan tâm đến chính họ và xung quanh.

Tính chủ động và tinh thần trách nhiệm được thân chủ rút ra từ quá trình tư vấn có sự đóng góp lớn của tư vấn viên. Thân chủ sẽ ý thức được giá trị của bản thân. Bước kế tiếp xa hơn là khuyến khích thân chủ hãy tận dụng khả năng và đóng góp những đức tính cá nhân trong việc giúp đỡ xã hội. Đây là một điểm mạnh, cần thiết, vì công việc có ích cho xã hội luôn đem lại những phần thưởng tích cực (positive rewards) cho những ai quan tâm cộng tác.

Kỹ thuật tư vấn trong thuyết hiện sinh: Rất đơn giản, so với những thuyết khác. Đây, dù ngạc nhiên, lại là mặt mạnh, vì nó thúc đẩy tư vấn viên trong việc vay mượn có chọn lọc kỹ thuật từ những mô hình tư vấn khác. Họ sợ một mô hình kỹ thuật cứng nhắc có thể gây phương hại đến tiêu chí của thuyết hiện sinh.

Tư vấn viên được kêu mời trong việc tích cực vạch ra những nhu cầu bức xúc của thân chủ trong bối cảnh đa dạng, nhiều mặt của cuộc sống phong phú. Sau đó tập trung trong bối cảnh riêng với cá nhân, giúp thân chủ rút ra kinh nghiệm cá nhân. Tư vấn viên cần chú ý đến khả năng nhận thức của từng thân chủ một, để có những vận dụng thích hợp.

Nhắc nhở thân chủ rằng, trong đời sống cá nhân và đời sống chung ở xã hội luôn có những điều tốt, đáng yêu, đáng trân trọng, mang tính nhân văn căn bản. Đi tìm ý nghĩa cuộc sống và chân lý đòi hỏi nỗ lực và cố gắng. Để làm tốt việc này, tư vấn viên cần mạnh dạn chia sẻ và thổ lộ lòng mình (self-disclosure), như một ví dụ làm gương (model) cho thân chủ, trong việc thẩm định và đánh giá kinh nghiệm bản thân họ.

Tư vấn viên cần làm sáng tỏ về những điểm mâu thuẫn với tiến trình chữa lành (healing process). Thân chủ cần luôn được nhắc nhở họ có trách nhiệm sống tốt. Đó không phải là một lựa chọn đơn thuần mà là một lựa chọn có tính mệnh lệnh - một nghĩa vụ, mọi người được mời gọi tìm được ý nghĩa sung mãn trong cuộc sống.