P. Traàn ñình Töù phuïng vuï nhaäp moân


phaàn i: lòch söû phuïng vuï



tải về 1.38 Mb.
trang2/18
Chuyển đổi dữ liệu10.08.2016
Kích1.38 Mb.
#16548
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18

phaàn i:

lòch söû phuïng vuï


THÖ MUÏC RUÙT GOÏN

L. DUCHESNE, Origines du culte chreùtien, 5e eùd., de Boccard, 1920, tr. 1-46

A. BAUMSTARK, Liturgie compareùe, 3e eùd., Chevetogne, 1953

M. RIGEHETTI, Manuale de storia liturgica, q. I, 3e eùd., Milano, Ancora, 1964, tr. 101-185

B. NEUNHEUSER, Storia della liturgia attraverso le epoche culturali, Roma, Ed. liturgiche, 1977 (Bibliotheca EL Subsidia 11)

B. BOTTE, P. JOUNEL, O. ROUSSEAU, Esquisse d’une histoire de la liturgie, trong EP, 3e eùd. Descleùe, 1965, tr. 34-57

I.H. DALMAIS, P.M. GY, P. JOUNEL, Histoire de la liturgie: Rites et familles liturgiques, trong EP, t.I, eùd. nouvelle, Descleùe, Paris, 1983, tr. 35-94

ADOLF ADAM, La liturgie/aujourd’hui: Preùcis de liturgie catholique, Brepols, Luxembourg, 1989, tr. 13-55

J. GELINEAU, Hoïp nhau cöû haønh Phuïng vuï, taäp I, 1992, tr.64-108

16. Caùc giai ñoaïn cuûa lòch söû phuïng vuï

Theo cha Adolf Adam, chuùng ta coù theå chia lòch söû Phuïng vuï thaønh naêm giai ñoaïn nhö sau:

  1. Phuïng vuï nhöõng theá kyû ñaàu (I-IV) giai ñoaïn öùng khaàu,

  2. Phuïng vuï töø theá kyû IV-VI: Giai ñoaïn saùng taùc caùc coâng thöùc Phuïng vuï; hình thaønh vaø phaùt trieån caùc gia ñình Phuïng vuï.

  3. Phuïng vuï trong thôøi Trung coå.

  4. Phuïng vuï töø Coâng ñoàng Trento ñeán Vaticanoâ II.

  5. Phuïng vuï canh taân cuûa Coâng ñoàng Vaticanoâ II

ch. i: phuïng vuï trong nhöõng theá kyû ñaàu (i-iv)

giai ñoaïn öùng khaåu

i. phuïng vuï trong caùc saùch taân öôùc

17. Nôi cöû haønh phuïng vuï

Phuïng vuï Kitoâ giaùo baét ñaàu töø böõa Tieäc ly, trong ñoù Chuùa Kitoâ cöû haønh leã Vöôït Qua cuûa ngöôøi Do Thaùi, nhöng cuõng laø leã Vöôït Qua cuûa rieâng Ngöôøi; trong ñoù Ngöôøi laäp bí tích Thaùnh theå, hy leã daâng tröôùc vaø nhaéc nhôù laïi hy leã Thaùnh giaù; trong ñoù, Ngöôøi laäp bí tích phong chöùc, khi truyeàn cho caùc toâng ñoà ‘laøm vieäc aáy’ ñeå töôûng nieäm Ngöôøi.

Vaâng leänh Chuùa Cöùu Theá, caùc toâng ñoà ñaõ ‘laøm laïi’ vieäc Chuùa Gieâsu ñaõ laøm. Caùc saùch Tin Möøng cuõng nhö caùc saùch Taân Öôùc khaùc coù ghi cheùp nhöõng söï vieäc aáy, tuy khoâng trình baøy theo heä thoáng, maø chæ nhaéc laïi nhöõng söï kieän, nhöõng chi tieát leû teû, caàn ñöôïc giaûi thích theo boái caûnh lòch söû cuûa chuùng.

Khi noùi ñeán vieäc cöû haønh Phuïng vuï, Taân Öôùc thöôøng duøng ñoäng töø ‘hoäi hoïp’ (se reùunir, s’assembler)1.

Caùc Kitoâ höõu taïi coäng ñoaøn Gieârusalem, tröôùc thöôøng hoäi hoïp vaø tham döï nhöõng giôø kinh truyeàn thoáng chung vôùi ngöôøi Do Thaùi trong Ñeàn thôø 1. Nhöng daàn daàn hoï ñaõ baét ñaàu toå chöùc nhöõng buoåi hoäi hoïp ‘taïi tö gia’ (assembleùes domestiques), vaø nhö theá Ñeàn thôø khoâng coøn phaûi laø nôi duy nhaát ñeå cöû haønh Phuïng vuï nöõa. Nhöõng töôøng thuaät veà nhöõng böõa aên vôùi Ñaáng Phuïc Sinh (Lc 24,30; Ga 21,13; Cv 1,4; 10,41) vaø bieán coá Hieän xuoáng (Cv 2,1-4), cho ta thaáy chuùng khoâng coøn ñöôïc lieân keát vôùi Ñeàn thôø nöõa.


18. Nhöõng buoåi hoäi hoïp taïi tö gia

Theo saùch Coâng vuï, trong nhöõng buoåi hoäi hoïp taïi tö gia, caùc tín höõu thöôøng cöû haønh nghi thöùc ‘beû baùnh’ (fraction du pain) vaø tham döï nhöõng ‘böõa aên’ (repas) ‘vôùi loøng ñôn sô vui veû’ (Cv 2,46). Qua nhöõng ñoaïn Taân Öôùc khaùc, chuùng ta ñöôïc bieát , nhöõng böõa aên naøy coù theå laø ‘Tieäc Thaùnh Theå’, nhöng cuõng coù theå chæ laø nhöõng ‘Böõa aên thaân höõu’, trong ñoù, hoï vöøa chia seû vôùi nhau nhöõng cuûa aên vaät chaát, vöøa daâng leân Thieân Chuùa nhöõng lôøi ngôïi khen, chuùc tuïng (prieøre de louange, de beùneùdiction) vaø nhöõng lôøi nguyeän chuyeån caàu (prieøre d’intercession)2

Phaân tích nhöõng kinh nguyeän cuûa caùc coäng ñoaøn Kitoâ höõu tieân khôûi, chuùng ta gaëp thaáy nhöõng coâng thöùc haàu nhö y heät nhöõng lôøi ‘chuùc tuïng’ (berakot) Do Thaùi. Ngoaøi ra hoï cuõng söû duïng nhöõng kieåu noùi truyeàn thoáng Kinh thaùnh, nhö: Amen, Halleluia, Hosanna v.v.



Cuõng trong nhöõng buoåi hoäi hoïp naøy, caùc tín höõu ñaõ ‘chuyeân caàn nghe caùc toâng ñoà giaûng daïy’ (Cv 2,42), ñeå ñeán löôït hoï, hoï cuõng trôû thaønh nhöõng chöùng nhaân trung thaønh vaø haêng say loan baùo Tin Möøng cho nhöõng ngöôøi khaùc.

ii. phuïng vuï theo nhöõng söû lieäu theá kyû ii & iii

19. Nhöõng taøi lieäu leû teû

Moät trong nhöõng taøi lieäu veà Kitoâ giaùo haäu toâng ñoà laø cuoán ‘Didacheø’ hay ‘Giaùo lyù cuûa 12 toâng ñoà’, - môùi tìm thaáy naêm 1873 - cho ta nhöõng chæ daãn quan troïng veà ñôøi soáng phuïng vuï khoaûng nhöõng naêm 80 - 1301, tæ duï nhö veà vieäc cöû haønh röûa toäi (ch. 7), veà vieäc giöõ chay vaø caàu nguyeän (ch. 8), veà böõa aên thaân höõu vaø vieäc cöû haønh Thaùnh Theå (ch. 9 vs), ñaëc bieät veà vieäc cöû haønh ngaøy Chuùa nhaät (ch. 14). Taøi lieäu naøy coi Thaùnh Theå laø moät hy leã trong khi qui chieáu veà saùch ngoân söù Malakhi 1,11.14.

Thö cuûa Ñöùc Giaùo Hoaøng Cleâmenteâ gôûi giaùo ñoaøn Corintoâ - vieát vaøo naêm 96 -laø moät maãu ñieån hình noùi leân thoùi quen ñöa kinh nguyeän Do Thaùi vaøo söû duïng trong Phuïng vuï Kitoâ giaùo.

Baûy thö cuûa thaùnh giaùm muïc Inhaxioâ thaønh Antiochia - vieát vaøo khoaûng naêm 110 - cho thaáy roõ söï quan taâm lo laéng cuûa Giaùo Hoäi ñeå Phuïng vuï khoâng bò bieán thaùi vì nhöõng laïc thuyeát. Chính vì theá maø thaùnh giaùm muïc caám khoâng ñöôïc cöû haønh Thaùnh Theå hay röûa toäi, theâm söùc hay hoân phoái, neáu khoâng do giaùm muïc hay vò daïi dieän cuûa ngaøi chuû toaï. ‘Caàn coù söï öng thuaän cuûa giaùm muïc ñeå ñeïp loøng Chuùa. Vaø nhö vaäy, coâng vieäc cuûa chuùng ta môùi ñöôïc vöõng chaéc vaø hôïp phaùp”2

Thö cuûa ñaëc söù Pline le Jeune, vieát töø Bithynia cho Hoaøng ñeá Trajanoâ naêm 112, noùi veà nhöõng buoåi hoäi hoïp cuûa caùc Kitoâ höõu vaøo nhöõng ngaøy nhaát ñònh. Moät vaøo luùc tröôùc khi maët trôøi moïc, trong ñoù ngöôøi ta haùt möøng Ñöùc Kitoâ “nhö moät vò Thieân Chuùa”. Moät vaøo luùc ban chieàu, trong ñoù caùc tín höõu cuøng tham döï moät böõa aên. Theo cha J.A. Jungmann, thì trong buoåi hoäi hoïp ban saùng, ngöôøi ta cöû haønh ThaùnhTheå vaø trong buoåi hoäi hoïp ban chieàu, ngöôøi ta duøng böõa aên thaân höõu1.

Cuoán ‘Minh giaùo’ ñaàu tieân cuûa thaùnh Giustinoâ - cheát vaøo khoaûng naêm 165 - cung caáp cho chuùng ta nhöõng chöùng lieäu quí giaù veà phuïng vuï cuûa nhöõng naêm 150. Ngoaøi nhöõng chi tieát veà bí tích röõa toäi (ch. 61), ngaøi coøn cho chuùng ta nhöõng chi tieát veà vieäc cöû haønh Thaùnh Theå. Nghi thöùc baét ñaàu vôùi vieäc cöû haønh Lôøi Chuùa, trong ñoù ngöôøi ta ñoïc nhöõng “Buùt kyù cuûa caùc toâng ñoà”, nhöõng saùch cuûa caùc ngoân söù. Sau ñoù laø baøi giaûng cuûa vò chuû toaï roài lôøi nguyeän cuûa caùc tín höõu. Khi söûa soaïn cuûa leã, ngöôøi mang ñeán baùnh, röôïu vaø nöôùc. Roài vòï chuû toaï daâng lôøi taï ôn, vaø giaùo daân thöa ‘Amen’. “Baáy giôø ngöôøi ta phaân phaùt baùnh ñaõ ñöôïc taï ôn, vaø moãi ngöôøi ñeàu coù phaàn. Caùc Thaày Saùu mang phaàn ñeán cho nhöõng ngöôøi vaéng maët”2

Saùch Didascalia, tuy khoâng phaûi laø taøi lieäu Phuïng vuï, nhöng cuõng noùi tôùi nhöõng cöû haønh phuïng vuï, ñaëc bieät veà vieäc möøng leã Phuïc Sinh. Ngöôøi ta giöõ chay hai ngaøy Thöù Saùu vaø Thöù Baûy thaùnh, vaø moät buoåi canh thöùc long troïng vaøo ñeâm Thöù Baûy “vôùi caùc kinh nguyeän, caùc lôøi khaån caàu, vôùi vieäc ñoïc saùch caùc ngoân söù, Saùch Tin Möøng vaø caùc thaùnh vònh”. Vaøo giôø thöù ba ban ñeâm, leã voïng ñöôïc keát thuùc baèng vieäc cöû haønh Thaùnh Theå. Khi nghi thöùc chaám döùt, ngöôøi ta baét ñaàu lieân hoan: “Sau ñoù, anh em haõy aên uoáng, haõy haân hoan vui veû, vì Chuùa kitoâ, baûo chöùng cuûa söï soáng laïi cuûa chuùng ta ñaõ phuïc sinh. Ñaây laø luaät môùi cuûa anh em cho tôùi taän theá”. Saùch cuõng nhaán maïnh tôùi vieäc thaùnh hoùa ngaøy Chuùa nhaät: “Ñöøng ñaët caùc coâng vieäc traàn gian cuûa anh em cao hôn Lôøi Thieân Chuùa ! Nhöng haõy boû moïi söï ñoù trong ngaøy Chuùa nhaät, vaø haõy chaêm chæ chaïy tôùi caùc nhaø thôø cuûa anh em”. Ñaây cuõng laø saùch ñaàu tieân nhaéc tôùi vieäc toân kính keû cheát baèng caùch daâng thaùnh leã caàu cho hoï, vaø veà vieäc ban bí tích hoaø giaûi cho caùc toäi nhaân baèng vieäc ñaët tay cuûa giaùm muïc1.
20. Saùch “Truyeàn thoáng toâng ñoà” cuûa thaùnh Hippoâlytoâ

Coù leõ ñaây laø saùch phuïng vuï khaù ñaày ñuû cuûa theá kyû III maø ta coøn giöõ ñöôïc. Saùch ñöôïc vieát vaøo khoaûng naêm 215, do thaùnh Hippolytoâ, moät linh muïc Roma. Ngaøi thuoäc phe baûo thuû, choáng laïi nhöõng caûi caùch cuûa Giaùo Hoaøng Calixtoâ, vì theá ngaøi muoán phuïng vuï luoân phaûi giöõ truyeàn thoáng toâng ñoà. Bôûi vaäy ngaøi ñaõ ñaët teân cuoán saùch laø ‘Truyeàn thoáng toâng ñoà’. Saùch cung caáp cho chuùng ta nhöõng chæ daãn quí giaù veà tình traïng phuïng vuï töø giöõa theá kyû III, nhaát laø veà caùc leã phong chöùc, veà vieäc gia nhaäp Kitoâ giaùo, veà bí tích Thaùnh Theå vaø vieäc thaùnh hoaù thôøi gian. Chuùng ta thaáy xuaát hieän nhöõng coâng thöùc phuïng vuï ñaàu tieân coøn ñöôïc löu giöõ tôùi ngaøy nay.

Saùch ñeå laïi cho chuùng ta moät nghi thöùc phong chöùc ñaày ñuû, töø chuùc giaùm muïc, linh muïc ñeán phoù teá. Ngoaøi ra cuõng coù nhöõng thöøa taùc vieân khaùc khoâng ñöôïc phong vôùi vieäc ñaët tay cuûa giaùm muïc, nhöng chæ baèng söï thieát laäp (institution) ñôn giaûn. Moãi chöùc ñeàu coù lôøi nguyeän phong chöùc rieâng, tuy nhieân, nhö thaùnh nhaân ghi chuù, ñaây chæ laø nhöõng maãu ñeà nghò, chöù khoâng phaûi laø nhöõng coâng thöùc baét buoäc. Daàu vaäy, caùc kinh nguyeän naøy ñaõ ñöôïc Phuïng vuï Ai caäp chaáp nhaän vaø vaãn giöõ ñöôïc giaù trò qua caùc thôøi ñaïi. Cuoán Nghi thöùc Giaùm Muïc Roma môùi ñaõ laáy laïi lôøi nguyeän phong chöùc giaùm muïc cuûa thaùnh Hippolytoâ ñeå thay theá cho lôøi nguyeän ñaõ duøng töø nhieàu theá kyû nay trong Giaùo Hoäi Roma, vì thaáy noù phong phuù hôn. Saùch Leã Roma ngaøy nay cuõng söû duïng kinh taï ôn cuûa saùch Truyeàn thoáng Toâng ñoà. Ñoù laø kinh taï ôn II.

Thay vì nhöõng moâ taû ngaén goïn veà bí tích röûa toäi, nhö trong cuoán Didacheø hay trong saùch Minh giaùo cuûa thaùnh Giustinoâ, nôi ñaây chuùng ta coù caû moät boä nghi thöùc ñaày ñuû. Vieäc xin laõnh nhaän bi tích röûa toäi ñöôïc tieáp theo baèng thôøi gian döï toøng, thöôøng keùo daøi 3 naêm, ñöôïc ñaùnh daáu baèng nhöõng nghi thöùc caàu nguyeän vaø vieäc ñaët tay. Tröôùc khi ñoå nöôùc, coù leã nghi laøm pheùp nuôùc, vaø ngöôøi döï toøng ñöôïc xöùc daàu tröôùc khi buôùc xuoáng gieáng. Khi ra khoûi gieáng, ngöôøi taân toøng ñöôïc ñöùc giaùm muïc ñaët tay ban Chuùa Thaùnh thaàn vaø xöùc daàu thaùnh trong nghi thöùc theâm söùc. Dieãn tieán naøy ñöôïc giöõ laïi trong nghi thöùc gia nhaäp Kitoâ giaùo cuûa ngöôøi lôùn hieän nay.

Sau cuøng, nhöõng giôø kinh trong ngaøy cuõng ñöôïc xaùc ñònh: Giôø thöùc daäy, giôø ba, giôø saùu, giôø chín, kinh chieàu vaø kinh ñeâm. Vieäc hoäi hoïp ngaøy Chuùa nhaät chæ ñöôïc ñeà caäp sô qua, nhöng nhaán maïnh ñeán taàm quan troïng cuûa vieäc möøng leã Phuïc sinh haèng naêm.1


iii. hình thöùc phuïng vuï cuûa 3 theá kyû ñaàu

21.Hình thöùc Phuïng vuï tieân khôûi

Qua nhöõng ñoaïn Kinh thaùnh vaø nhöõng söï vieäc keå treân, chuùng ta coù theå phaùc thaûo hình thöùc cöû haønh Phuïng vuï trong caùc coäng ñoaøn tieân khôûi nhö sau :

a. Nghi thöùc Thaùnh Theå

Ngay töø nhöõng ngaøy ñaàu cuûa Giaùo Hoäi, nghi thöùc beû baùnh ñöôïc coi laø nghi thöùc ñaëc bieät ñôn giaûn cuûa hình thöùc phuïng vuï môùi. Ñaây laø moät nghi thöùc ñaëc bieät ñôn giaûn: tröôùc hoaëc sau böõa tieäc thaân höõu, vò chuû toïa baét ñaàu ñoïc lôøi taï ôn theo nhö Chuùa Gieâsu ñaõ ñoïc trong böõa tieäc ly, ñoaïn beû baùnh chia cho moïi ngöôøi hieän dieän. Ñoù laø quang caûnh Phuïng vuï Thaùnh leã tieân khôûi ñaõ ñöôïc saùch Coâng vuï Toâng Ñoà vaø Thaùnh Phaoloâ dieãn taû. Luùc ñaàu chöa coù lôøi truyeàn pheùp coá ñònh. Vò chuû söï töï do vaø öùng khaåu noùi leân yù töôûng vaø Lôøi Chuùa Gieâsu ñaõ ñoïc, vaø toaøn theå nhöõng ngöôøi tham döï theo doõi vaø lieân keát vôùi ngaøi baèng tieáng ‘Amen’.



b. Nghi thöùc bí tích

Caùc bí tích thöôøng qui höôùng veà Thaùnh leã vaø cuõng cöû haønh vôùi moät nghi thöùc ñôn giaûn: ñoå nöôùc hay traàm mình trong pheùp Röûa toäi, ñaët tay treân ñaàu trong pheùp Theâm söùc vaø Truyeàn Chöùc; moät böõa tieäc goàm coù baùnh vaø röôïu trong Bí tích Thaùnh Theå; xöùc daàu trong Bí tích xöùc daàu beänh nhaân; moät cuoäc xeùt xöû nhanh choùng trong pheùp Giaûi toäi; moät lôøi giao keát trong Bí tích Hoân phoái. Chæ coù moät lôøi nguyeän ñoâi khi raát vaén taét, ñi keøm vôùi caùc ñieàu noùi treân laø thaønh Bí Tích.



c. Phuïng vuï Lôøi Chuùa

Vôùi nghi thöùc trung taâm cuûa vieäc hieán teá, Giaùo Hoäi tieân khôûi coøn theâm vaøo phaàn Phuïng vuï cuûa ngöôøi Do Thaùi cöû haønh nôi nhaø hoäi giaùo vaø bieán noù thaønh nghi thöùc Kitoâ giaùo vôùi nhöõng yeáu toá môùi. Ñoù laø phaàn Phuïng Vuï Lôøi Chuùa.


22. Giai ñoaïn öùng khaåu

Trong thôøi kyø sô khôûi, Phuïng vuï khoâng coù quyeån saùch naøo khaùc ngoaøi cuoán Thaùnh Kinh. Moãi khi coäng ñoàng giaùo höõu tuï hoïp laïi, Giaùo Hoäi vaãn theo truyeàn thoáng Do thaùi giaùo laø ñoïc Cöïu Öôùc, roài theâm phaàn Taân Öôùc. Caùc thaùnh vònh vaø caùc thaùnh thi trích trong Thaùnh Kinh ñaõ trôû thaønh quyeån Thaùnh ca cuûa coäng ñoàng. Trong caùc vaên kieän cuûa caùc toâng ñoà, chuùng ta coù theå nhaän ra nhöõng maåu thaùnh ca coù leõ ñaõ ñöôïc söû duïng trong caùc coäng ñoàng sô khai. Tuy nhieân ñaây chæ laø nhöõng giaû thuyeát chöa ñöôïc chöùng minh roõ raøng (x. Ep 5,14; 1Tm 3,16, v.v.)

Ñoái vôùi caùc lôøi nguyeän vaø caùc coâng thöùc ñoïc trong Thaùnh leã vaø khi cöû haønh caùc bí tích khaùc, khoâng coù nhöõng baûn vaên nhaát ñònh vaø thoáng nhaát. Moãi vò chuû teá töï do öùng khaåu, saùng taùc lôøi nguyeän theo caûm höùng vaø khaû naêng cuûa mình, keå caû nhöõng phaàn coi laø chính yeáu nhö lôøi truyeàn pheùp, maëc daàu vaãn giöõ nhöõng yù töôûng chính yeáu, nhöng moãi vò chuû teá ñeàu coù caùch noùi rieâng, khoâng gioáng nhau. Chính trong boán quyeån Tin Möøng, vì lyù do noùi treân cuõng khoâng thaáy coù söï thoáng nhaát khi ghi laïi Lôøi Chuùa truyeàn.

Bôûi vaäy, caùc nghi leã thuoäc gia ñình Syri ñoïc coâng thöùc sau khi traàm mình ngöôøi döï toøng xuoáng nöôùc: ‘Phaoloâ chòu pheùp röûa nhaân danh Cha... ‘. Ngöôïc laïi nghi leã Alexandria duøng coâng thöùc: “Ta Röûa toäi cho con, nhaân danh Cha...”. Coøn nghi thöùc Roma ngaøy xöa thì vò chuû teá hoûi thính vieân 3 caâu: “Con coùù tin Thieân Chuùa laø Cha toaøn naêng khoâng?”, “Con coù tin Chuùa Gieâsu laø Con Moät cuûa Chuùa Cha khoâng?”, “ Con coù tin Chuùa Thaùnh Thaàn... khoâng?”

Ta ñöøng töôûng raèng luùc ñaàu ñaõ coù moät neàn Phuïng vuï duy nhaát do caùc Thaùnh Toâng ñoà thieát laäp, roài sau ñoù bò chi phoái vaø bieán thaønh nhieàu hình thöùc phuïng vuï khaùc nhau.

Dó nhieân, moãi Giaùo Hoäi ñeàu nhaän ñöôïc nhöõng yeáu toá töông töï ñöôïc truyeàn tuïng baèng mieäng. Nhöng vì chuùng khoâng ñöôïc qui ñònh baèng moät hình thöùc duy nhaát, neân moãi Giaùo Hoäi ñeàu theå hieän nhöõng yeáu toá töông töï ñoù döôùi nhöõng hình thöùc khaùc nhau. Vieäc ñoù khoâng coù haïi gì tôùi tín lyù maø coøn toû söùc maïnh cuûa caùc Giaùo Hoäi trong khi taát caû ñeàu coá gaéng baûo veä söï duy nhaát cuûa kho taøng maïc khaûi.

Noùi nhö vaäy khoâng coù nghóa laø thôøi naøy, ngöôøi ta chöa duøng ñeán nhöõng kinh nguyeän vieát saün. Traùi laïi, thoùi quen vieát saün ñaõ daàn daàn lan roäng. Vaøo theá kyû 4,5, ngöôøi ta ñaõ thaáy nhöõng boä söu taàm ghi laïi nguyeân vaên hoaëc coù söûa ñoåi ít nhieàu caùc kinh nguyeän naøy.





tải về 1.38 Mb.

Chia sẻ với bạn bè của bạn:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18



Cơ sở dữ liệu được bảo vệ bởi bản quyền ©hocday.com 2024
được sử dụng cho việc quản lý
    Quê hương
BÁO CÁO
Tài liệu