CHƯƠNG 7 – ẢNH HƯỞNG CỦA VIỆC THAM GIA VÀO CHUỖI GIÁ TRỊ CỦA CHÈ

CHƯƠNG 7 – ẢNH HƯỞNG CỦA VIỆC THAM GIA VÀO CHUỖI GIÁ TRỊ CỦA CHÈ

Chương này sẽ chỉ ra những ảnh hưởng của việc tham gia chuỗi giá trị chè đối với người sản xuất nghèo cả mặt định tính và định lượng. Phân tích định lượng sẽ chỉ ra những kinh nghiệm thu thập được từ các nhà sản xuất và số liệu đồng nhất ở các vùng nghiên cứu. Còn những thông tin phân tích định tính sẽ bao gồm những thông tin rút ra từ các cuộc phỏng vấn sâu, phỏng vấn nhóm và PRA tiến hành ở hai tỉnh Thái Nguyên và Phú Thọ. Như đã mô tả trước đó, phỏng vấn sâu của chúng tôi tập trung vào các loại hình liên kết khác nhau, do đó chúng tôi nhằm vào 4 đối tượng sau:

• 
  Những người sản xuất chè ở các nông trường của các công ty (được gọi là công nhân nông trường)
  
• 
  Những người sản xuất ký hợp đồng với các công ty (sau đây gọi là nông dân có hợp đồng).
  
• 
  những người sản xuất tham gia vào các hợp tác xã (gọi là nông dân hợp tác xã)
  
• 
  những người không tham gia vào mối liên kết nào (gọi chung là nông dân không liên kết)
  

Phần 1 so sánh các đặc trưng kinh tế xã hội của nông dân trồng chè với mức bình quân của vùng sau đó xem xét những điểm khác biệt giữa 4 nhóm đối tượng. Bốn phần tiếp theo đưa ra những nét đặc trưng chung của từng nhóm đối tượng, từ đó phân tích những nhân tố quyết định tham gia vào từng mối liên kết và ảnh hưởng của việc tham gia chuỗi giá trị. Phần cuối cùng tóm tắt lại ảnh hưởng của các loại hình liên kết khác nhau đối với người sản xuất nghèo.

7.2 Công nhân nông trường

Thông tin thu thập từ các cuộc phỏng vấn và thảo luận nhóm cho thấy các nguyên nhân dẫn tới tnghèo của công nhân nông trường là

Nguồn: PRA trên 20 công nhân nông trường chi nhánh Thanh Niên, công ty Phu Da, xã Văn Miếu, huyện Thanh Ba, tỉnh Phú Thọ, sáng 3/5/2004.

Nguồn: PRA trên 20 công nhân nông trường đội 19, công ty Sông Cầu, thị trấn Sông Cầu, huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên, chiều ngày 20/5/2004.

Nguồn: PRA trên 20 công nhân nông trường, đội 26, công ty Phú Bền, làng 12, xã Tây Cốc, Huyện Đoan Hùng, Tỉnh Phú Thọ, ngày 3/6/2004.

Công nhân nông trường ở 3 công ty trên đánh giá cao vai trò của kinh nghiệm kỹ thuật sản xuất chè, quan trọng ở mức trung bình ở công ty Phú Đa và Phú Bền, mức cao ở công ty Sông Cầu. Mặc dù không bắt buộc nhưng kinh nghiệm kỹ thuật có ảnh hưởng tới sức khoẻ của công nhân nông trường. Chỉ những công nhân nông trường có kỹ thuật tốt mới có thể đạt năng suất cao và chất lượng, cho phép họ đáp ứng mọi yêu cầu về sản lượng của công ty. Cả ba công ty đều có tổ chức các khoá đào tạo về kỹ thuật trồng chè. Công nhân nông trường phải tham dự một cuộc thi tay nghề hàng năm, điều này có ảnh hưởng tới mức lương hưu. Lưu ý rằng công nhân nông trường công ty Phú Bền và Sông Cầu coi “học vấn” hay “trình độ giao dục” như một nhân tố có ý nghĩa quyết định cho việc tham gia chuỗi giá trị dù nhân tố này có tầm quan trọng ở mức thấp. Thực tế, “học vấn” hay “trình độ giáo dục” liên quan tới khả năng học và thực hành các kỹ thuật sản xuất chè.
Công nhân nông trường công ty Sông Cầu xếp nhân tố vốn ở mức quan trọng trung bình trong khi công nhân của công ty Phú Bền và Phú Đa lại không đề cập tới nhân tố này. Nguyên nhân là do công nhân nông trường công ty Phú đa và Phú Bền được bồi thường bằng việc đóng góp diện tích đất trồng chè, phân bổ theo nghị định 01, cho các công ty liên doanh hay công ty nước ngoài mới thành lập, các công ty này thuê ngay chính những chủ đất với khoản thanh toán một lần cho 20-50 năm. ⁵⁵ Do đó, khoản thanh toán một lần dạng này không đòi hỏi phải có tiếp kiệm lớn để thuê đất. Ngược lại, theo Nghị định 01, công ty Sông Cầu yêu cầu phaả thanh toán toàn bộ giá trị đất sử dụng trong vòng 1 năm, đối với đất trồng chè có chất lượng tốt. ⁵⁶
Thông thường, công nhân nông trường thuê loại đất phân bổ cho các nông trường chè mới thành lập của công ty và tất nhiên, họ phải có đủ khoản tiết kiệm để thuê được. Những nông dân khác có thể thuê phần đất ít màu mỡ với giá thấp hơn và thời hạn thanh toán lâu hơn và họ thường trở thành nông dân có hợp đồng của công ty.

Các nhân tố xã hội như “Dân tộc Kinh”,’’có quan hệ gần với lãnh đạo công ty’’ hay ‘’tin tưởng vào các nhà lãnh đạo đội sản xuất’’ được xếp vào tầm quan trọng mức thấp trong số các nhân tố quyết định.

Nguồn: PRA trên 20 công nhân chi nhánh Thanh Niên công ty Phú Đa, xã Văn Miếu, huyện Thanh Ba, tỉnh Phú THọ, 3/5/2004.

Nguồn: PRA trên 20 công nhân nông trường, đội 19, công ty Sông Cầu, thị trấn Sông Cầu, huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên, chiều 20/5/2004.

Nguồn: PRA trên 20 công nhân nông trường, đội 26, công ty Phú Bền, làng 12, xã Tây Cốc, huyện Đoan Hùng, tỉnh Phú Thọ, 3/6/2004.

Ảnh hưởng tích cực của việc cấp vật tư trả sau (phân bón, thuốc trừ sâu) được xếp ở cấp độ trung bình. Trong đánh giá mức độ, tầm quan trọng của ảnh hưởng này thấp hơn các lợi ích khác như bảo hiểm y tế, lương hưu ở công ty Phú Đa và Sông Cầu hay thị trường đầu ra ổn dịnh và giá cả ổn định ở công ty Phú Đa và Phú Bền. Thực tế, việc cấp vật tư trả sau đảm bảo chất lượng chè lá cung cấp cho công ty. Thông thường, các công ty đặt mua phân bón và thuốc trừ sâu đặc biệt không có bán phổ biến trên thị trường và họ yêu cầu công nhân nông trường sử dụng một số loại thuốc trừ sâu dù biết rằng chúng có hại. Hơn nữa, các đại lý phân bón và thuốc trừ sâu cũng cung cấp vật tư trả sau dễ dàng cho nông dân trồng chè. Nên rõ ràng là các hộ không nghèo có thể dễ dàng tiếp cận vật tư trả sau từ các đại lý khác.

Những ảnh hưởng tích cực khác, không trực tiếp liên quan đến cải thiện thu nhập trong ngắn hạn, được xếp ở cấp độ thấp ở cả 3 công ty, chẳng hạn như tập huấn kỹ thuật, nghỉ lễ, thăm quan, phúc lợi, trợ cấp trong trường hợp gặp thiên tai và hội họp thường xuyên. Có lẽ, ở cấp độ quan trọng thấp, công nhân nông trường không mấy chú ý tới những ích lợi phi kinh tế. Không có sự khác biệt nào lớn giữa công nhân nông trường nghèo và không nghèo trong việc xếp hạng và đánh giá mức độ ảnh hưởng tích cực của việc tham gia chuỗi giá trị ngành chè.

Về các ảnh hưởng tiêu cực, lưu ý rằng việc sử dụng vượt quá lượng thuốc trừ sâu đều bị coi là ở mức độ cao đối với cả nhóm nghèo và không nghèo ở công ty Phú Đa và Sông Cầu. Nông dân phun thuốc thường bị đau đầu sau khi phun thuốc. Ngoài ra, có hiện tượng gia súc chất do ăn phải chè của công ty, thuốc trừ sâu làm xám da và làm giảm độ tuổi nghỉ hưu ở các doanh nghiệp nhà nước do sức khoẻ giảm, đau ốm vì sử dụng nhiều thuốc trừ sâu. Khả năng sinh lời từ các thị trường bất ổn, thu nhập thấp cũng là nguyên do khuyến khích công nhân sử dụng quá nhiều thuốc trừ sâu. Ngược lại, công nhân nông trường Phú Bền không phàn nàn nhiều về mức độ sử dụng thuốc trừ sâu. Công ty Phú Bền rất chú trọng tới vấn đề môi trường và sức khoẻ do hầu hết sản phẩm của công ty xuất khẩu sang các thị trường châu Âu có thu nhập cao, kiểm soát chất lượng rất nghiêm ngặt.

Công nhân nông trường ở cả ba công ty phàn nàn rằng các công ty áp đặt tỷ lệ nước cao và kiểm soát chất lượng chặt. Tuy nhiên, mức độ quan trọng của những ảnh hưởng tiêu cực này khác nhau giữa các công ty. Ỏ công ty Phú Đa, ảnh hưởng tiêu cực của tỷ lệ nước ở mức cao nhất, công nhân nông trường cho biết công ty yêu cầu nhân viên thu mua áp đặt tiêu chuẩn cao đối với chè giao của công nhân nông trường nhằm giảm bớt chi phí sản xuất khi phải đối diện với những khó khăn của thị trường đầu ra.

Ngoài ra, công nhân nông trường ở công ty Phú Đa không được phép sử dụng các kênh phân phối bên ngoài và chè lá nếu được chế biến thành chè xanh cũng không thể bán với giá cao vì vị không ngon. Kết quả là, công ty Phú Đa gần như là khách mua duy nhất chè lá của công nhân nông trường. Trong khi đó, ở công ty Phú Bền, công nhân xếp ảnh hưởng tiêu cực của tỷ lệ nước ở mức thấp nhất so với hai công ty còn lại vì nhu cầu đầu ra của công ty cao và công ty vẫn hoạt động dưới công suất. Công nhân nông trường công ty Sông Cầu xếp tỷ lệ nước ở mức cao hơn so với công nhân công ty Phú Bền vì công ty Sông Cầu còn gặp nhiều khó khăn về thị trường xuất khẩu. Tuy nhiên, ảnh hưởng tiêu cực của tỷ lệ nước mà công nhân công ty Sông cầu xếp hạng vẫn thấp hơn so với công ty Phú Đa do công nhân công ty Sông Cầu có thể chế biến thành chè xanh và bán được với giá cao hơn khi công ty đương đầu với lượng cầu thấp. Vì thế, công nhân nông trường công ty Sông Cầu xếp ảnh hưởng tiêu cực của tỷ lệ nước ở mức thấp và đồng thời cũng thấp hơn so với các ảnh hưởng khác như rào cản tiếp cận thị trường tự do, giá đầu ra thấp và không thể sản xuất chè trong mùa khô.

Trong số 3 công ty, chỉ có công nhân nghèo và không nghèo ở công ty Phú Đa xếp ảnh hưởng tiêu cực của việc tham gia chuỗi giá trị giống nhau vì hai nhóm này chuyên sản xuất chè, chiếm tỷ lệ tương đương trong chuỗi marketing của công ty. Ngược lại, có sự khác biệt đáng kể giữa nhóm nghèo và không nghèo ở công ty Sông Cầu và công ty Phú Bền trong việc đánh giá ảnh hưởng tiêu cực của việc tham gia chuỗi giá trị.

Tại công ty Sông Cầu, tiếp cận thị trường tự do dễ hơn là nguyên do chính dẫn tới sự khác biệt giữa nhóm nghèo và không nghèo trong việc xếp hạn các ảnh hưởng tiêu cực. Chẳng hạn, nhóm nghèo coi giá đầu ra thấp là ảnh hưởng tiêu cực lớn trong khi đối với nhóm không nghèo thì nhân tố này chỉ ở mức trung bình. Ngoài ra, đối với người nghèo, những hạn chế trong sản xuất chè vào mùa khô được xem là nhân tố ảnh hưởng tiêu cực ở mức trung bình thì nhóm không nghèo lại cho rằng nhân tố này có mức ảnh hưởng tiêu cực lớn. Hay như nhóm không nghèo xếp tỷ lệ nước và khả năng tiếp cận các khoản vay ngân hàng hạn chế ở mức trung bình thì đối với nhóm người nghèo các nhân tố này không mấy ý nghĩa.

Những khác biệt này cho thấy một thực tế là các hộ không nghèo có diện tích trồng chè khá lớn và sản lượng dư thừa do đó họ coi trọng khả năng về vốn đề đầu tư sản xuất chè từ đó có thể bán ra bên ngoài công ty sau khi đã đáp ứng đủ lượng ký kết trong hợp đồng. Thực tế, khó có thê lảnh tránh những nghĩa vụ trong hợp đồng vì công ty có hệ thống giám sát tương đối chặt để ghi lại sản lượng chè lá của từng hộ. Tuy nhiên, các hộ có sản lượng chè dư thừa có thể kiếm thêm thu nhập từ chè thu hoạch trong mùa khô sau khi hoàn thành hợp đồng.

Ở công ty Phú Bền, công nhân nông trường vẫn có thể tiếp cận thị trường tự do vì họ là công nhân trước đây của doanh nghiệp nhà nước Đoan Hùng và công ty không thể áp đặt những kiểm soát chặt trong thu mua. Cần lưu ý rằng công nhân nông trường coi đây là ảnh hưởng tiêu cực nhất trong việc tham gia chuỗi giá trị vì giá đầu ra của công ty thấp hơn giá của thị trường tự do. Ngoài ra, họ xếp sản lượng cần thiết để hoàn thành các hợp đồng đã ký kết ở mức cao. Trong đánh giá về tỷ trọng, hai ảnh hưởng tiêu cực này được công nhân nghèo coi trọng hơn công nhân thuộc nhóm không nghèo vì thu nhập của người nghèo phụ thuộc chủ yếu vào sản xuất chè. Điều này cũng giải thích tại sao người nghèo lại coi trọng ảnh hưởng tiêu cực của tỷ lệ nước và kiếm soát chất lượng chặt hơn so với nhóm không nghèo.

Với xu thế hướng tới mở rộng xuất khẩu của ngành chè Việt nam, nếu các công ty có thể xuất khẩu trực tiếp và có thị trường đầu ra ổn định, công nhân nông trường sẽ được hưởng lợi nhiều hơn và ít phải hứng chịu những ảnh hưởng tiêu cực từ việc tham gia chuỗi giá trị. Chẳng hạn, công nhân nông trường công ty Phú Bền và Phú Đa cho biết sự ổn định của việc thu mua chè và giá cả hợp lý có ảnh hưởng tích cực lớn tới đời sống của gia đình. Bên cạnh đó, nếu các công ty có cầu ổn định, họ sẽ không áp đặt những tiêu chuẩn khắt khe như tỷ lệ trừ nước cao hay kiếm soát chất lượng chặt chẽ đối với chè giao của công nhân nông trường. Hơn nữa, công nhân nông trường của công ty Phú Bền có thể tránh được những ảnh hưởng tiêu cực từ việc sử dụng quá nhiều thuốc trừ sâu vì công ty xuất khẩu trực tiếp sang các thị trường có thu nhập và tiêu chuẩn chất lượng cao của châu Âu.

Với các doanh nghiệp nhà nước, xuất khẩu chè qua VINATEA (chẳng hạn như công ty Sông Cầu), công nhân nông trường nhận được lợi ích ít hơn từ việc tham gia chuỗi giá trị ngành chè. Giá mua của công ty thường biến động, tỷ lệ trừ nước cao và kiểm soát chất lượng chè thu mua khắt khe hơn do đó công nhân có thu nhập thấp hơn. Ngoài ra, do sử dụng nhiều thuốc trừ sâu nên có hại tới sức khoẻ của công nhân. Cùng với việc nâng cao khả năng cạnh tranh và gia tăng giá trị, công ty Sông Cầu cần chú ý tới việc phát triển sản xuất chè xanh đáp ứng nhu cầu nội địa, đặc biệt là trong mùa khô.

Công nhân nông trường nghèo do (i) đau ốm kinh niên; (ii) thiếu lao động trẻ khoẻ (iii) thiếu vốn và khó vay vốn ngân hàng; (iv) thiếu kinh nghiệm làm ăn kinh doanh và do dự trong việc đầu tư cải tiến năng suất; (v) cây chè già tuổi, không theo kịp những thay đổi của thị trường. Không có sự khác biệt lớn về những ảnh hưởng tích cực khi tham gia chuỗi giá trị của nhóm công nhân nông trường nghèo và không nghèo.

Tuy nhiên, ảnh hưởng tiêu cực từ việc tham gia lại khá cách biệt giữa hai nhóm này. Việc sử dụng tràn lan thuốc trà sâu gây hại và làm thiếu hụt lớn lao động có sức khoẻ ở những hộ sản xuất nghèo. Tỷ lệ trừ nước cao và kiểm soát chất lượng chặt cũng cũng gây bất lợi cho người sản xuất nghèo, đặc biệt là trường hợp công ty Sông Cầu vì người nghèo thường có ít sản lượng chè dư thừa và phải giao nộp toàn bộ sản lượng chè thu hoạch cho công ty. Kết quả là người nghèo không có nhiều cơ hội trồng chè trong mùa khô để tăng thu nhập giống như những hộ không nghèo. Hơn nữa, giá thu mua thấp cũng có ảnh hưởng tiêu cực lớn đối với người nghèo trong trường hợp công ty Phú bền vì hầu hết thu nhập của các hộ nghèo là từ sản xuất chè. Cuối cùng, thiếu giấy chứng nhận quyền sử dụng đất trồng chè nên tạo ra những thua thiệt lớn cho công nhân nông trường nghèo vì họ không có tài sản có giá trị từ đất trồng chè để có thể làm tài sản thế chấp vay vốn ngân hàng. Ngược lại, thiếu vốn ngăn cản họ truyền đổi sang trồng các giống chè mới cho năng suất cao, chất lượng tốt.

Do đó, cùng với những giải pháp cải thiện đời sống của công nhân nông trường nói chung, cần phải chú trọng tới nhóm người nghèo những người luôn tụt lại phía sau cho dù giá trị gia tăng của công ty ngày càng cao.

Nông dân hợp đồng giàu có ở công ty Phú bền có diện tích trồng chè lớn, nhiều tài sản và có thể vay tiền nếu cần. Không những thế họ lại có sức khoẻ và dễ theo kịp với công nghệ mới. Ngược lại, nông dân hợp đồng nghèo chỉ có diện tích đất trồng chè rất nhỏ và mức tích luỹ thấp vì thế họ thường gặp khó khăn trong việc vay vốn từ ngân hàng. Hơn nữa, người nghèo không có lao động trẻ khoẻ và thiếu vốn vì thế khó có thể mở rộng sản xuất.

Nguồn: PRA 20 nông dân hợp đồng của công ty Sông Cầu, xóm 13 và xóm Mới, xã Hoá Trung, huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên, sáng 17/5/2004.

Cùng với nhân tố rủi ro lớn trong sản xuất chè, nông dân hợp đồng xếp trình độ kỹ thuật trong sản xuất chè ở mức trung bình trong khi tỷ lệ đánh giá cho thấy nhân tố này có ý nghĩa quyết định đáng kể cho việc tham gia chuỗi giá trị.

Nông dân hợp đồng của công ty Sông Cầu xếp khả năng về vốn có tầm quan trọng lớn. Thực tế, công ty Sông Cầu chỉ đưa ra các hợp đồng cố định để mua chè lá từ các hộ sản xuất thuê đất của công ty. Nông dân khác không thuế đất của công ty cũng có thể ký hợp đồng với công ty nhưng hiệu lực thực hiện hợp đồng không lớn vì những hợp đồng này không quy dịnh rõ quyền lợi và nghĩa vụ của các bên. Vì thế, công ty Sông Cầu thường ưu tiên mua chè lá của nông dân hợp đồng thuê đất của công ty sau công nhân nông trường. Cũng có quy định chỉ nông dân thuê đất của công ty mới đủ tư cách thích hợp cho các hợp đồng cố định theo đó công ty sẽ cung cấp vật tư đầu vào trả sau và nông dân có hợp đồng phải giao nộp một phần sản lượng chè lá cho công ty. Công ty cảnh báo rằng nếu trả lại đất của công ty, nông dân có hợp đồng có thể bán chè lá ra thị trường tự do. Các nhân tố xã hội như học vấn, số dân là người Kinh, quan hệ với công ty hoặc đội trưởng đội sản xuất - không được xem là các yếu tố quan trọng quyết định sự tham gia chuỗi giá trị của nông dân hợp đồng.
Có khác biệt lớn giữa nông dân có hợp đồng nghèo và không nghèo trong việc xếp hạng và tỷ lệ đánh giá tầm quan trọng của các yếu tố tham gia chuỗi giá trị ngành chè. Người nghèo phải tham gia hợp đồng với công ty vì họ có ít diện tích đất khai hoang⁵⁸. Điều này giống với trường hợp các công nhân cũ của các nông trường quốc doanh trước đây. Ngược lại, nhóm nông dân hợp đồng không nghèo được trời phú cho sức khoẻ có hể thuê diện tích đất trồng chè lớn của công ty. Vì thế, họ xem yếu tố lao động có sức khoẻ và quan hệ với lãnh đạo công ty tương đối quan trọng.
Ở công ty Phú Bền, nông dân hợp đồng tụ hợp thành nhóm ký kết hợp đồng với công ty. Công ty có những nhân viên khuyến nông người địa phương giám sát nông dân hợp đồng. Đất trồng chè theo hợp đồng thuộc về nông dân hợp đồng và vì thế các hợp đồng này không cố định như trường hợp công ty Sông Cầu. Kết quả là, nông dân hợp đồng có thể bán chè lá ra thị trường tự do và công ty Phú bền không khiển trách. Công ty chỉ có thể yêu cầu nông dân có hợp đồng cung cấp một lượng chè lá nhất định trả cho phần vật tư mà công ty ứng trước.

Phỏng vấn các nhân viên khuyến nông địa phương có thể rút ra các yếu tố quyết định sự tham gia của nông dân hợp đồng của công ty Phú Bền như sau:

• 
  Có ít nhất 1000m² đất trồng chè có chất lượng tốt
  
• 
  Trình độ kỹ thuật trong sản xuất chè hoặc các thành viên trong nhóm quan tâm tới kỹ thuật trồng chè
  
• 
  Không cần mức tích lũy vốn cao nhưng không nợ nần lớn
  
• 
  Quan hệ tốt với nhân viên khuyến nông địa phương mà công ty thuê giám sát nông dân hợp đồng.
  

Ở công ty Phú bền, không một nông dân hợp đồng nào thuộc nhóm nghèo. Thông thường, chỉ có hộ giàu hoặc thu nhập trung bình khác ký hợp đồng với công ty. Tuy nhiên, không có sự khác biệt giữa hộ nghèo và hộ giàu trong việc trở thành nông dân hợp đồng. Kết quả là nhìn chung không có khó khăn vì trong việc trở thành nông dân hợp đồng của công ty Phú Bền trừ trường hợp là hộ quá nghèo nếu công ty vẫn giữ ý định mở rộng sản xuất và thu mua.

Ở đây chúng tôi phân tích các kết quả PRA thực hiện với nông dân hợp đồng của công ty Sông Cầu. Đối với công ty Phú Bền, chúng tôi đưa ra một số chỉ dẫn chỉ khi không thể sắp xếp kết quả phỏng vấn đánh giá nhanh nông dân hợp đồng của công ty.

Nguồn: PRA 20 nông dân hợp đồng của công ty Sông Cầu, xóm 13 và xóm Mới, xã Hoá Trung, huyện Đồng Hỷ, tỉnh Thái Nguyên, sáng 17/5/2004.

Bên cạnh đó, nông dân hợp đồng xếp ảnh hưởng tích cực của "đất trồng chè tốt" thuê của công ty ở mức cao. Nông dân hợp đồng thuộc nhóm không nghèo thuê nhiều đất của công ty vì thế họ đánh giá cao vai trò của nhân tố này hơn nông dân nghèo mặc dù ảnh hưởng của yếu tố này tương đối thấp so với yếu tố thu mua ổn định.

Nông dân hợp đồng không đánh giá cao vai trò tích cực của việc cung ứng vật tư trả sau và đào tạo kỹ thuật. Thực tế, các đại lý phân bón và thuốc trừ sâu cũng cung cấp vật tư trả sau với điều kiện tương tự. Nông dân có hợp đồng cũng có thể tham gia vào các khoá đào tạo kỹ thuật được các đơn vị nhà nước tổ chức miễn phí. Cuối cùng, ảnh hưởng tích cực như hỗ trợ trong trường hợp thiên tai, thưởng khi sản lượng vượt quá lượng ký kết trong hợp đồng, thăm quan du lịch không được coi trọng nhiều. Điều này cho thấy thu nhập của nông dân hợp đồng nhìn chung thấp nên không quan tâm nhiều tới các lợi ích này.

Về ảnh hưởng tiêu cực, nông dân hợp đồng nghèo và không nghèo đều cho rằng ảnh hưởng tiêu cực nhất là sự không ổn định của giá thu mua. Như đề cập ở phần 1, biến động của thị trường đầu ra và giá tại công ty Sông Cầu là nguyên nhân gây ra thua thiệt lớn không chỉ cho công nhân nông trường mà cho cả những nông dân hợp đồng.

Nông dân hợp đồng xếp hạng các ảnh hưởng tiêu cực như kiểm soát chất lượng chặt, tỷ lệ trừ nước cao ở mức quan trọng trung bình và nông dân thuộc nhóm không nghèo xem những ảnh hưởng tiêu cực này có tầm quan trọng cao hơn so với nhóm nghèo vì nông dân thuộc nhóm không nghèo có sản lượng chè thu mua lớn hơn.

Nhóm nghèo và không nghèo xếp ảnh hưởng tiêu cực trong việc tiếp cận các khoản vay của ngân hàng (do thiếu tài sản thế chấp vì không có giấy chứng nhận quyền sử dụng đất chè của công ty) ở mức trung bình và cao. Nhóm không nghèo xem nhân tố này có ảnh hưởng tiêu cực lớn hơn nhóm nghèo vì họ quan tâm tới vốn đầu tư.

Cần lưu ý rằng nông dân hợp đồng nghèo quan tâm tới việc bán chè ra thị trường tự do. Có lẽ đây là giải pháp để tối đa hoá thu nhập với sản lượng thấp hơn. Trong khi đó, nông dân hợp đồng ở nhóm không nghèo quan tâm tới yếu tố tiêu cực thuế cao do họ thuê nhiều đất của công ty. Điều này cho thấy nông dân có hợp đồng được miễn thuế ít hơn công nhân nông trường.

Về cân bằng chung của những ảnh hưởng khi tham gia chuỗi giá trị chè, nông dân hợp đồng tự nhận là ở tình thế bất lợi hơn nông dân khác. Điều này chủ yếu là do giá thu mua thấp và không ổn định, kiểm soát chất lượng chặt và tỷ lệ trừ nước cao. Nông dân có hợp đồng thuộc diện không nghèo có ảnh hưởng tiêu cực nhiều hơn, gần như là gấp đôi nhóm nghèo. Ở đây cần lưu ý rằng nông dân hợp đồng giàu có hơn thường có chất lượng chè cao hơn vì thế họ có thể chế biến và bán sản phẩm với giá cao dễ hơn nông dân nghèo.

Ngoài khác biệt về quyền sử dụng đất, nguyên do chính dẫn tới sự khác biệt giữa 2 công ty trên là nông dân có hợp đồng ở công ty Sông Cầu chịu sức ép lớn từ các ảnh hưởng tiêu cực như giá thu mua thấp và không ổn định, kiểm soát chất lượng chặt và tỷ lệ trừ nước cao. Những ảnh hưởng tiêu cực này phần nhiều cũng là do khó khăn về thị trường xuất khẩu dưới sự quản lý của VINATEA - người mua chính của công ty Sông Cầu. Hoạt động hiệu quả hơn và trực tiếp xuất khẩu giúp công ty Phú bền nâng cao lợi ích cho nông dân hợp đồng. Tuy nhiên, nông dân hợp đồng ở công ty Phú Bền sẽ còn có đời sống khá hơn nếu giá thu mua ổn định hơn.

Để trở thành nông dân hợp đồng dường như đơn giản hơn trở thành công nhân nông trường công ty Sông Cầu. Hai yếu tố quyết định căn bản là khả năng vốn để có thể thuê đất của công ty và trình độ kỹ thuật. Nếu công ty Sông Cầu có đựoc thị trường đầu ra ổn định, việc mở rộng diện tích đất trồng cho nông dân hợp đồng cũng không khó khăn gì.

Và để trở thành nông dân hợp đồng của công ty Phú Bền cũng khá dễ nếu công ty tiếp tục mở rộng sản xuất và vùng thu mua. Thủ tục hợp đồng của công ty Phú bền có thể được coi là ví dụ điển hình khuyến khích sự tham gia của nông dân nghèo không liên kết, khác với công ty Sông Cầu. Trước hết, nông dân không liên kết có thể tụ hội thành nhóm dể ký hợp đồng thuê đất và giao nộp sản phẩm cho công ty. Công ty có thể cho phép những nông dân tự do này thuê đất trong thời gian dài hơn. Ngoài ra, người nghèo cũng được tham gia các khoá đào tạo, tập huấn kỹ thuật của công ty.

Các doanh nghiệp nhà nước xuất khẩu qua VINATEA như công ty Sông Cầu đem lại ích lợi ít hơn cho nông dân hợp đồng cũng như công nhân nông trường. Giá thu mua của công ty thường xuyên biến động, tỷ lệ trừ nước cao hơn và kiểm soát chất lượng chặt hơn khiến thu nhập của người sản xuất thấp, nhất là với người sản xuất nghèo.

Những ảnh hưởng tiêu cực của việc tham gia chuỗi giá trị không mấy khác biệt giữa nhóm nghèo và không nghèo và thậm chí nghiêng về phía nhóm không nghèo. Vì thế, các giải pháp ổn định thị trường đầu ra, nâng cao giá thu mua và mở rộng diện tích trồng chè cho nông dân hợp đồng là rất quan trọng nhất là đối với các hộ nông dân nghèo tự do ký hợp đồng với công ty từ đó giúp họ cải thiện chất lượng cuộc sống.

Thông tin thu thập từ các cuộc phỏng vấn sâu và thảo luận nhóm với các thành viên hợp tác xã chỉ ra 4 đặc trưng chính của các hộ sản xuất này là: (i) thiếu đất trồng chè; (ii) đau ốm và thiếu lao động trẻ khoẻ; (iii) chậm tiếp thu công nghệ mới và các phương pháp kinh doanh và (iv) thiếu vốn.

• 
  Là thành viên của các câu lạc bộ IPM. Theo quy định của hợp tác xã, tất cả các thành viên phải áp dụng các quy trình kỹ thuạt trong phun thuốc trừ sâu, bón phân dể sản xuất chè sạch. Trường hợp hợp tác xã chè hữu cơ Thiên Hoàng, nông dân phải tạo lập một vùng đệm 2 m giữa vườn chè hữu cơ và đất trồng những cây khác.
  
• 
  Có khả năng đóng phí thành viên. Ở hợp tác xã Thiên Hoàng, mức phí tối thiểu là 200.000 đồng/người. Ở Hương Thịnh và Tân Hương, khoảng 100.000 đồng/người.
  
• 
  Ưu tiên tưới tiêu cho sản xuất chè
  
• 
  Ưu tiên những nông dân có diện tích chè liền kề để đơn giản hoá quy trình kỹ thuật và sử dụng hiệu quả kinh tế theo quy mô. Thông thường, chè sạch được trồng ở những vùng đất riêng biệt so với chè thường để tránh nhiễm sâu bệnh. Ngoài ra, các diện tích trồng chè hữu cơ liền kề nhau giúp các hợp tác xã cung cấp vật tư và các dịch vụ tưới tiêu dễ dàng hơn.
  

• 
  Được tập huấn thường xuyên về kỹ thuật sản xuất chè sạch và chè hữu cơ. Các hợp tác xã mà chúng tôi thăm quan đều được các tổ chức quốc tế tài trợ. Vì thế nông dân hợp tác xã có thể tham gia các lớp tập huấn kỹ thuật miễn thuế.
  
• 
  Chè sạch và chè hữu cơ không chỉ giúp người sản xuất tránh được những ảnh hửong có hại do sử dụng thuốc trừ sâu đồng thời giảm suy thoái đất trồng. Trong 5 năm đầu tiên, sản lượng chè hữu cơ và chè sạch có thể thấp nhưng sau đó sẽ tăng đáng kể sau 3-5 năm. Sử dụng phân bón hữu cơ cũng có phần tăng độ phì nhiêu cho đất.
  
• 
  Vật tư trả trước có giá thấp hơn mua từ các đại lý
  
• 
  Có thể vay vốn của hợp tác xã
  
• 
  Hợp đồng bán một lượng chè nhất định. Hợp đồng này rất quan trọng với nông dân nghèo nếu hợp tác xã hoạt động thông suốt vì các nhà thu gom thường hạ giá trả cho nông dân nghèo nếu mua riêng lẻ⁵⁹.
  
• 
  lợi tức được chia theo tỷ lẹ đóng góp vào hợp tác xã
  
• 
  
  

• 
  Năng suất chè giảm trong vài năm đầu tiên khi áp dụng kỹ thuật trồng chè sách và chè hữu cơ. Đặc biệt là ở hợp tác xã chè hữu cơ Thiên Hoàng, nông dân hợp tác xã đã không thu hoạch được chè lá trong một vài năm do thiệt hại bởi sâu bệnh. Vì thế, hầu hết nông dân hợp tác xã chỉ trồng thử nghiệm chè hữu cơ.
  
• 
  Đối với chè hữu cơ, cần phải tìm được khách hàng sẵn sàng trả giá cao. Rất khó có thể bán chè hữu cơ ra thị trường tự do và giá vẫn còn rất thấp (khoảng một nửa giá chè thường).
  
• 
  Việc thu mua chè của hợp tác xã không ổn định và việc bán chè qua hợp tác xã phụ thuộc nhiều vào khả năng của chủ nhiệm hợp tác xã.
  
• 
  Sản phẩm bán qua hợp tác xã được trả sau do vốn hoạt động của hợp tác xã còn nhỏ.
  

Nhìn chung, nông dân hợp tác xã cho rằng hợp tác xã có thể sẽ đem lại lợi ích lâu dài mặc dù trong ngắn hạn ích lợi chưa rõ. Việc hợp tác giữa các thành viên trong hợp tác xã còn dè dặt. Thêm vào đó, chưa có cơ chế điều phối đủ mạnh giữa các hợp tác xã và chính quyền địa phương. Vì thế, một số thành viên tỏ ra hoài nghi về tính bền vững của hợp tác xã.

Nhu cầu chè hữu cơ thấp đã kìm hàm việc mở rộng sản xuất trong khi chất lượng của chè hữu cơ sản xuất ra chưa thật đồng đều khiến việc tiêu thụ càng trở nên khó khăn. Hơn nữa, Việt Nam chưa có luật hữu cơ nên việc kinh doanh trong nước còn nhiều khó khăn còn thị trường xuất khẩu còn nhỏ hẹp.
Kết luận đối với nông dân hợp tác xã
Tóm lại, các hợp tác xã chè được thành lập nhằm hỗ trợ người nghèo, bảo vệ sức khoẻ người tiêu dùng và bảo vệ môi trường tự nhiên. Nông dân có thể dễ dàng đáp ứng các yêu cầu trở thành thành viên của hợp tác xã. Về lâu dài, việc tham gia hợp tác xã có thể sẽ đem lại nhiều lợi ích cho các thành viên nói chung và người nghèo nói riêng nếu doanh số bán của hợp tác xã được nâng lên.

Tuy nhiên, do mới thành lập nên các hợp tác xã chỉ mới hoạt động ước lệ. Vốn hoạt động của hợp tác xã còn rất nhỏ và các hợp tác xã không có những tài sản có giá trị để thế chấp vay ngân hàng. Khối lượng chè bán qua hợp tác xã chưa nhiều.

Việc mở rộg doanh số bán chè qua các hợp tác xã là mục tiêu giúp cho ảnh hưởng tích cực của hợp tác xã với các thành viên được tăng cường. Ngược lại, điều này đòi hỏi nông dân phải sản xuất chè có chất lượng đồng đều hơn. Do đó, cần phải xem xét cẩn thận cân bằng giữa hiệu quả của hợp tác xã với việc hỗ trợ người nghèo. Trong tương lai, sẽ càng khó khăn cho nông dân nghèo tham gia vào các hợp tác xã nếu không có sự trợ giúp từ bên ngoài.

Hướng trồng chè hữu cơ của hợp tác xã Thiên Hoàng được xem là một sự cách tân trong công nghệ sản xuất chè. Tuy nhiên, nếu không có hợp đồng có định với khách hàng, sản xuất chè hữu cơ sẽ vẫn chỉ là thử nghiệm với quy mô nhỏ.

Nông dân không liên kết là nhóm có nhiều đặc trưng nên khó có thể tổng hợp lại đồng thời có sự khác biệt lớn về thu nhập. Một số nông dân không liên kết chuyên sản xuất chè, mốt số trồng chè cùng các cây lương thực khác hay cây ăn quả, trong khi một số lại tham gia vào các hoạt động phi nông nghiệp tạm thời.

Tóm lại, nông dân không liên kết thường là những hộ sản xuất nghèo và khoảng cách đói nghèo cao hơn so với nông dân trồng chè có liên kết như nông dân hợp tác xã, nông dân hợp đồng. Do phải đối diện với tình trạng thiếu vật tư để sản xuất chè chất lượng cao hơn, nên nông dân giàu hơn thường được hưởng lợi nhiều hơn từ các cơ hội mà thị trường chè mang lại. Ngoài ra, các nhà chế biến, thu gom cũng thích ký hợp đồng với những hộ sản xuất tự do giàu có hơn vì họ có khối lượng chè lá lớn, chất lượng tốt. Điều này cho thấy cần phải có sự phối hợp sâu hơn trong toàn hệ thống đồng thời có những liên kết theo chiều ngang như các hợp tác xã để giúp họ thâm nhập vào thị trường.

Bảng 7-19 - Ảnh hưởng của việc tham gia chuỗi giá trị