BÁo cáo nghiên cứu khả năng cạnh tranh của các mặt hàng nông sản chính của Việt Nam trong bối cảnh hội nhập afta

MỤC LỤC

4. 
   
   
5. 
   GIỚI THIỆU CHUNG
   

1. 
   Đặt vấn đề
   

Gia nhập ASEAN mở ra những thị trường xuất khẩu tiềm năng cho hàng nông sản Việt Nam. Ngoài tiếp cận thị trường tương đối lớn của các nước ASEAN (420 triệu dân, tổng thu nhập 714 tỷ USD, không kể Việt Nam) thông qua khu vực mậu dịch tự do AFTA, Việt Nam còn có thể vươn ra các thị trường lớn như Trung Quốc khi khu vực mậu dịch tự do ASEAN-China FTA, và có thể thị trường Hàn Quốc nếu khu vực mậu dịch tự do ASEAN-Hàn quốc được hình thành (ASEAN secretary, 1999).

Tiến trình hội nhập AFTA đối với các thành viên ASEAN cũ (Singapore, Malaysia, Indonesia, Thailand, Brunei, Phillipines) đã được hoàn thành vào năm 2002. Hầu hết hàng hoá giao thương giữa 4 nước này đã được giảm thuế nhập khẩu xuống không quá 5% và các rào cản phi thuế quan, các hạn chế định lượng đã được dỡ bỏ, chỉ còn lại một số mặt hàng thuộc diện hàng hoá nhạy cảm sẽ được giảm thuế nốt vào năm 2010. Việt Nam là thành viên mới, cũng thực hiện tiến trình giảm thuế theo khung CEPT mà các thành viên cũ đã áp dụng, nhưng hạn hoàn thành được kéo dài đến 2006 đối với hầu hết hàng hoá và 2013 đối với hàng hoá nhạy cảm. Hạn hoàn thành AFTA đối với các thành viên mới còn lại (Myanmar, Lào, Cam pu chia) dài hơn Việt Nam 2-4 năm. Thêm vào đó, chương trình mậu dịch tự do ASEAN-China sẽ được áp dụng vào năm 2010. Như vậy, phần cơ bản của khối mậu dịch tự do AFTA giữa các nước ASEAN cũ đã hoàn thành xong và phần mở rộng đối với các nước mới và Trung quốc cũng sẽ được hoàn thành trong thời gian rất gần. Chính vì vậy, việc nghiên cứu năng lực cạnh tranh của các nông sản chính của Việt Nam trong việc giữ vững thị trường nội địa và mở rộng thị trường xuất khẩu sang các nước thành viên AFTA là rất quan trọng cho sự phát triển của nền nông nghiệp sản xuất hàng hoá của Việt Nam.

Cho đến nay, đã có tương đối nhiều nghiên cứu về vấn đề hội nhập của Việt Nam vào ASEAN (Fukase and Martin, 1999; ISGMARD, 2002; ISGMARD, 2002b; McCarty, 1999; Kanokpan, 2002; Flatters, 1997; FAO and MARD, 2000; MARD, 2000; Pham, 1999; Wilson and Mei, 1996; Vo, 2001; Than, 2001; Zimmermann, 1996). Hầu hết các nghiên cứu này đã mô tả cụ thể tiến trình hội nhập của ASEAN, từ khi ASEAN thành lập, việc nhận thêm 4 thành viên mới, cho đến khi các thành viên mới hoàn thành tiến trình giảm thuế CEPT. Tuy nhiên, hầu hết các nghiên cứu chỉ mới chỉ nghiên cứu chung cho toàn diện nền kinh tế Việt Nam.

Một số các nghiên cứu đi chi tiết hơn vào các ngành hàng nông sản của Việt Nam như FAO and MARD (2000), ISGMARD (2002), MARD (2000), Flatter (1997). Nghiên cứu FAO and MARD (2000) “The Competitiveness of the Agricultural Sector of Viet Nam: A Preliminary Analysis in the Context of ASEAN and the AFTA” (Khả năng cạnh tranh của ngành nông nghiệp Việt Nam: phân tích sơ bộ trong bối cảnh hội nhập ASEAN và AFTA) trong dự án TCP/VIE/8821 đã mô tả tương đối chi tiết tiến trình giảm thuế trong AFTA nói chung và tiến trình giảm thuế của Việt Nam trong AFTA nói riêng. Tuy nhiên, nghiên cứu này lại không đi sâu vào tiến trình giảm thuế cho các mặt hàng nông sản Việt Nam. Mặc dù đã đánh giá khả năng cạnh tranh của một số mặt hàng nông sản của Việt Nam như lúa gạo, thịt lợn, tôm cá, gỗ, mía đường, cà phê, cao su, cà chua và dứa, phân Urê, động cơ Diezel nhỏ, hầu hết các đánh giá khả năng cạnh tranh này là đánh giá định tính, chỉ số được dùng để đánh giá là chỉ số bảo hộ (Norminal Protection Rate) nên chưa phản ánh đúng khả năng cạnh tranh của ngành hàng và không có những so sánh cụ thể với các đối thủ cạnh tranh trong khối ASEAN.

Nghiên cứu ISGMARD (2002) “Impact of trade liberalization on some agricultural sub-sectors of Vietnam: Rice, coffee, tea and sugar” (Tác động của tự do hoá thương mại đến một số ngành hàng nông nghiệp Việt Nam: Lúa gạo, cà phê, chè, đường) đi sâu hơn vào đánh giá tác động của AFTA. ISGMARD (2000) sử dụng mô hình cân bằng riêng phần để đánh giá tác động của AFTA đối với gạo, cà phê, chè và mía đường. Kết quả nghiên cứu cho thấy AFTA sẽ giúp xuất khẩu nông sản tăng cả về số lượng và về giá xuất khẩu. Lượng gạo xuất khẩu sẽ tăng 10.5% với giá tăng 4.2%, lượng cà phê xuất khẩu tăng 2.3% với giá tăng 1.9%, lượng chè tăng 1.3%, giá tăng 0.8%. Với ngành hàng mía, khi không còn trợ cấp chính phủ và hàng rào thuế quan, tất cả các nhà máy mía công suất dưới 150 nghìn tấn/năm sẽ phải đóng cửa và lượng cung trong nước sẽ giảm xuống 35% so với năm 1999-2000. Tuy nhiên, số liệu được sử dụng là số liệu điều tra nông hộ thuần tuý nên chỉ số cạnh tranh (NRC) của nghiên cứu này không phản ánh đúng chỉ số cạnh tranh của toàn ngành hàng Việt Nam (các yếu kém về chế biến, lưu trữ, buôn bán trong nước và xuất khẩu không được xem xét, chỉ xem xét ở nông hộ với giá lao động rẻ nên chỉ số thiên lệch).

Nghiên cứu ISGMARD, 2002a. Evaluation of potential impacts on Vietnam’s agriculture during implementing Common effective preferential tariff program (CEPT) under Agreement on Asean Free Trade Area (AFTA) (Đánh giá các tác động tiềm năng đến ngành nông nghiệp Việt Nam trong quá trình áp dụng CEPT, AFTA) đã mô tả khái quát quá trình hội nhập AFTA đối với các ngành hàng nông nghiệp Việt Nam và sắp xếp thứ tự về khả năng cạnh tranh của các nước trong khu vực. Tuy nhiên, sự sắp xếp này dựa trên một số chỉ tiêu đơn giản và chưa đề cập đến những thay đổi về tiềm năng và khả năng phát triển, hạn chế khi gia nhập AFTA.

Như vậy, tuy hội nhập AFTA đang được tiến hành ngày càng rộng và thời điểm Việt Nam hội nhập hoàn toàn vào AFTA đã đến gần, nhưng cho đến nay, chưa có một nghiên cứu nào đánh giá tổng thể khả năng cạnh tranh của 5 mặt hàng nông sản Việt Nam trong bối cảnh hội nhập AFTA và ACFTA và tìm ra những bước đi cụ thể nhằm mở rộng các thị trường tiềm năng cho hàng nông sản xuất khẩu Việt Nam và nâng cao cạnh tranh trên thị trường nội địa. Trong bối cảnh này, việc nghiên cứu đề tài “Khả năng cạnh tranh của các mặt hàng nông sản chính của Việt Nam trong bối cảnh hội nhập AFTA” là hết sức cần thiết.

1. 
   Mục tiêu nghiên cứu
   

Đánh giá khả năng cạnh tranh của 5 mặt hàng nông sản chính của Việt Nam trong bối cảnh hội nhập AFTA (gạo, hạt tiêu, chè, dứa, chăn nuôi), từ đó góp phần hỗ trợ cho công tác xây dựng và điều chỉnh chính sách ngắn hạn và dài hạn nhằm tăng cường khả năng cạnh tranh, đẩy mạnh xuất khẩu của các mặt hàng nông lâm sản này vào các thị trường khu vực ASEAN, Trung Quốc và giữ thị trường nội địa.

Mục tiêu cụ thể:

• 
  Tìm hiểu và xây dựng hồ sơ thông tin về thị trường nông sản khu vực ASEAN, chú trọng các thị trường có thay đổi mạnh về rào cản thuế quan và phi thuế quan sau AFTA. Nội dung hồ sơ bao gồm quy mô thị trường, thị hiếu tiêu dùng, đối thủ cạnh tranh, kênh thị trường, luật pháp và chính sách thương mại.
  
• 
  Nghiên cứu tiến trình giảm hàng rào thuế quan và phi thuế quan trong khuôn khổ AFTA.
  
• 
  Nghiên cứu thực trạng, tiềm năng và lợi thế cạnh tranh của 5 mặt hàng nông sản của Việt Nam trên thị trường nội địa trong bối cảnh hội nhập AFTA.
  
• 
  Nghiên cứu thực trạng, tiềm năng và lợi thế cạnh tranh của 5 mặt hàng nông sản Việt Nam trên thị trường các nước ASEAN trong bối cảnh hội nhập khu vực mậu dịch tự do.
  
• 
  Đề xuất các chính sách và biện pháp hỗ trợ để đẩy mạnh khả năng thâm nhập của 5 mặt hàng nông sản của Việt Nam vào thị trường khu vực và giữ vững thị trường nội địa
  
• 
  Đề xuất nghiên cứu mới.
  

2. 
   Giả thuyết nghiên cứu
   

1. 
   Các câu hỏi nghiên cứu
   

1. 
   Hiện tại các ngành hàng nông sản đang đứng ở đâu về khả năng cạnh tranh so với các nước trong khu vực và trên thế giới?
   
2. 
   Những nước trong khu vực có lợi thế gì về sản xuất nông sản so với Việt Nam?
   
3. 
   Việc thực hiện tiến trình gia nhập AFTA này ảnh hưởng như thế nào đến khả năng cạnh tranh của nông sản Việt Nam so với các đối thủ trên thị trường nội địa và thị trường xuất khẩu?
   
4. 
   Liệu Việt Nam có thể tăng xuất khẩu nông sản của Việt Nam khi gia nhập AFTA hay không?
   
5. 
   Việt Nam có khả năng phát triển sản xuất nông sản thay thế nhập khẩu khi ra nhập AFTA hay không?
   

4. 
   Cơ cấu đề tài
   

Chương I. Giới thiệu chung

Chương II. Tổng quan lý luận và phương pháp

Chương III. Tổng quan nông nghiệp việt nam trong bối cảnh hội nhập AFTA

Chương IV Tình hình sản xuất và tiêu thụ nông sản của các nước trong khu vực

Chương V. Đánh giá khả năng cạnh tranh của 5 mặt hàng nông sản Việt Nam.

Chương VI. Ảnh hưởng gia nhập AFTA đối với ngành hàng nông sản Việt Nam

Chương VII. Kết luận và kiến nghị chính sách

6. 
   TỔNG QUAN LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP
   

1. 
   Tổng quan lý luận về vai trò của hội nhập kinh tế vùng và mối liên hệ của nó đối với hội nhập kinh tế đa phương.
   
2. 
   Đặc điểm của thương mại nông sản quốc tế, các vấn đề cần quan tâm đối với hàng nông sản khi tham gia hội nhập quốc tế.
   
3. 
   Các khái niệm và chỉ số đánh giá khả năng cạnh tranh theo ngành hàng
   
4. 
   Mô hình cân bằng không gian đơn giản cho các mặt hàng khi tham gia hội nhập quốc tế
   
5. 
   Phương pháp thu thập số liệu
   

1. 
   Lý thuyết kinh tế về hội nhập quốc tế và hội nhập vùng
   

Các phân tích lý thuyết về ảnh hưởng phúc lợi tiềm năng của tự do hoá thương mại phần lớn dựa trên các mô hình tân cổ điển chịu ảnh hưởng của Ricardo trong việc nhấn mạnh tới lợi thế so sánh tương đối và tác dụng của thương mại quốc tế giữa các nước. Theo như khung lý thuyết của Heckscher-Ohlin-Samuelson, tự do hoá toàn cầu sẽ giúp cho các nước đạt được cấu trúc sản xuất, thương mại và phân công lao động theo đúng lợi thế so sánh tương đối của họ, và điều này giúp tăng hiệu quả của việc phân bổ nguồn lực và tăng phúc lợi toàn cầu. Vì thế, việc thành lập các khối kinh tế vùng (RTA) chỉ là lựa chọn thứ hai so với tự do hoá thương mại toàn cầu.

Lý thuyết của Viner (1950) và Meade (1955) là cơ sở cho các lý luận về việc thiết lập các khối kinh tế vào những năm 1950-1960. Lý thuyết này tập trung vào các khái niệm tĩnh như “tạo ra thương mại” và “chệch hướng thương mại”. Sự “tạo ra thương mại” xảy ra khi một nước thành viên của khối kinh tế vùng tăng nhập khẩu hàng hoá từ các nước thành viên khác trong khối có chi phí sản xuất thấp hơn so với các nước ngoài khối, và giảm sản xuất các mặt hàng có thể nhập khẩu đó ở trong nước. Người tiêu dùng sẽ được hưởng lợi do giá hàng nhập khẩu thấp hơn so với hàng trong nước. Việc hạ giá sẽ giúp tăng thu nhập thực tế, tăng nhu cầu tiêu dùng và điều đó sẽ giúp tăng nhập khẩu và thương mại cho cả các nước trong và ngoài khối kinh tế vùng.

Sự “chệch hướng thương mại” xảy ra khi thương mại giữa các nước thành viên trong khối tăng lên do thuế quan ưu đãi và thay thế cho các hàng nhập khẩu ngoài khối có giá thành rẻ hơn. “Chệch hướng thương mại” không chỉ gây tổn thất cho các nước trong khối do phải trả giá hàng nhập khẩu cao hơn mà còn gây tổn thất cho các nước ngoài khối do không xuất khẩu được hàng hoá hoặc bị bắt buộc phải giảm giá xuất khẩu của họ để cạnh tranh.

Bhagwati và Panagariya (1996) và Panagariya (1998, 1996) lập luận rằng RTA dường như sẽ làm giảm phúc lợi của các nước thành viên và cản trở tự do hoá thương mại đa phương. Do RTA tạo ra các ưu đãi đặc biệt cho các nước thành viên nên nó sẽ chuyển hướng thương mại từ các nước ngoàI khối có chí phí cung cấp thấp nhất. Việc chuyển hướng thương mại này dường như sẽ lấn át việc tạo ra thương mại, vì thế RTA sẽ làm giảm phúc lợi của các nước thành viên. Để chứng minh điêù này họ sử dụng mô hình Viner về khối kinh tế trong đó 2 nước loại bỏ các hàng rào thương mại song phương. Nếu các nước còn lại là nhà cung cấp có chi phí rẻ nhất và có chi phí không đổi, RTA với các nhà cung cấp có chí phí tăng sẽ chỉ có thể làm chệch hướng thương mại. Nước thực hiện tự do hoá sẽ bị thiệt do họ đã bỏ đi khoản thuế thu được từ hàng nhập khẩu của đối tác mới trong khi không đạt được giá nội địa thấp hơn đối với các hàng nhập khẩu bởi phần còn lại của thế giới mới là người đặt giá. Trong khung phân tích này, nếu đối tác thương mại chiếm tỷ lệ càng lớn trong hàng nhập khẩu thì sự mất mát doanh thu thuế càng lớn khi RTA được thành lập. Tương tự, đối với đối tác thương mại mà có mức thuế ban đầu cao thì họ cũng bị thiệt từ việc thiết lập RTA bởi vì doanh thu thuế bị phân phối lại cho người khác sẽ nhiều hơn.

Ngược lại nếu các đối tác trong RTA là các nhà cung cấp có chi phí ổn định thì việc thiết lập RTA sẽ cải thiện phúc lợi của các nước tự do hoá thương mại theo khối. Điều này đạt được từ việc giảm giá mà vẫn thu được thuế nhập khẩu của hàng nhập khẩu của các nước ngoài khối. Tuy nhiên, Panagariya (1996) lập luận rằng phần lớn các trường hợp các nước ngoài khối có chi phí cung ổn định trong khi đó các nước trong khối thường có chi phí cung tăng lên. Trong khi có sự “tạo ra thương mại” trong một số mặt hàng thì phần lớn các hàng hoá khác sẽ được nhập khẩu từ các nước thành viên có chi hpí cung tăng lên – “chệnh hướng thương mại” sẽ lấn át trong phần lớn các RTA.

De Melo và các cộng sự (1993) đưa ra một quan điểm cân bằng hơn về ảnh hưởng phúc lợi của RTA trong một khung phân tích có tính tới cả sự ‘tạo ra thương mại’ và “chệch hướng thương mại”. Trong trường hợp này các nước hạ thấp hàng rào thương mại đối với các đối tác trong khối sẽ có mức giá mới trong nước thấp hơn so với mức giá gồm cả thuế của các nhà cung cấp có chi phí ổn định (phần còn lại của thế giới), nhưng cao hơn so với trường hợp thương mại tự do. Tác động phúc lợi cho các nước giảm thuế nhập khẩu không rõ ràng: họ bị thiệt do chuyển hướng nhập khẩu ra khỏi các nhà cung cấp có chi phí thấp nhất, nhưng họ lại được lợi từ việc tổng nhập khẩu tăng lên. Trong trường hợp đó: (1) mức độ thuế nhập khẩu của một khu vực nào càng cao thì lợi ích của RTA càng cao và chi phí của RTA càng thấp; (2) thuế suất cho các nước ngoài khối sau khi RTA được thiết lập càng thấp thì khả năng giảm nhập khẩu các hàng có giá rẻ hơn của các nước ngoàI càng thấp; (3) mức độ bổ sung của nhu cầu nhập khẩu giữa các nước thành viên trong khối càng lớn thì việc thiết lập RTA mang lại lợi ích càng lớn, có nghĩa là lợi ích của RTA giữa các nước đang phát triển và đã phát triển (với cấu trúc nguồn lực khác nhau) sẽ rất lớn.

De Rosa (1998) đưa ra mô hình của Meade trong đó giá tương đối ở thị trường thế giới và nội địa đều có thể được đIũu chỉnh trong khung cân bằng tổng thể. Một kết quả của mô hình này là nếu một nước tham gia vào RTA tăng lượng nhập khẩu từ tất cả các nguồn khác nhau thì phúc lợi của nước đó sẽ tăng lên. Để đảm bảo rằng không có “chệch hướng thương mại”, De Rosa gợi ý rằng các nước thành viên trong khối nên cùng nhau giảm hàng rào thương mại đối với các nước ngoàI khối. Có nghĩa là việc thiết lập RTA trong khung cảnh tự do hoá thương mại đa phương tăng lên có thể đem lại các ảnh hưởng về mặt phúc lợi khác với việc thiết lập RTA trong bối cảnh bảo hộ tăng lên.

Một nhược điểm cơ bản của các lý thuyết thương mại cổ điển và tân cổ điển là nó chỉ có thể chỉ ra chiều hướng của ảnh hưởng tuy nhiên lại không thể chỉ ra mức độ của các ảnh hưởng đó. Chính điều này thúc đẩy việc sinh ra các lý thuyết thương mại mới (new trade theory). Các lý thuyết thương mại mới không chỉ xem xét cấu trúc thị trường theo kiẻu tân cổ điển mà còn tính tới các đặc điểm khác như tính kinh tế theo quy mô, cạnh tranh không hoàn hảo, chuyển giao công nghệ, ngoại ứng thương mại và các ảnh hưởng động khác như quan hệ giữa tự do hoá thương mại, tăng trưởng năng suất tổng hợp của các đầu vào và tích tụ vốn. Các nghiên cứu thực chứng về RTA tính tới các yếu tố mới trong lý thuyết thương mại mới đều tìm ra rằng sự “tạo ra thương mại” lấn át mạnh mẽ sự “chệch hướng thương mại”, và dường như không có một sự “chệch hướng thương mại” nào cả vì sự tăng trưởng của các thành viên trong khối giúp mở rộng thương mại kể cả giữa các nước trong khối và giữa các nước trong khối với phần còn lại của thế giới.

Một trong các hiện tượng điển hình cho việc thành lập RTA là sự tăng lên mạnh mẽ của thương mại trong cùng ngành, đặc biệt là các hàng hoá trung gian. Đây chính là yếu tố chính để “tạo ra thương mại”. Nguyên nhân tiềm ẩn không thể giải thích bằng khung lý thuyết của Ricardo theo đó thương mại chủ yếu diễn ra giữa các nước có cấu trúc nguồn lực khác nhau. Chúng ta có thể phỏng đoán rằng sự tăng lên của thương mại trong từng ngành là do RTA đưa ra các thị trường mở rộng ổn định và cho phép các hãng đạt được tính kinh tế thông qua chuyên môn hoá tốt hơn – quan điểm lý thuyết đưa ra bởi Adam Smith.

Khi các nước tăng cường thương mại do có các cấu trúc nguồn lực khác nhau theo kiểu Ricardo và lập ra các RTA tạo điều kiện có các thị trường ổn định và liên kết, thì nó cũng tạo ra các kích thích cho những người sản xuất tận dụng các lợi ích theo kiểu của Smith. Nếu như vậy, thì sẽ là quá thiển cận nếu dùng khung phân tích về “tạo ra thương mại’ và chệch hướng thương mại” của Viner-Meade để đánh giá ảnh hưởng phúc lợi của RTA bởi vì mô hình kiểu này bỏ qua các lợi ích kiểu Adam Smith.

Trong một vài hiệp định thương mại vùng, đã có bằng chứng cho thấy có sự tăng lên đáng kể thương mại trong từng ngành. Đồng thời, phần lớn tăng trưởng thương mại thế giới là do thương mại giữa các nước đã phát triển chứ không phải do thương mại giữa các nước đã phát triển và đang phát triển. Trong các mô hình tân cổ điển thì người ta cho rằng sẽ có nhiều thương mại giữa các nước có cấu trúc đầu vào khác nhau, nhưng thực tế trên đây lại cho thấy phần lớn sự “tạo ra thương mại” lại xuất hiện đối với các nước có điều kiện giống nhau. Vì thế cần nhớ rằng, sự khác biệt về các yếu tố sản xuất không phải là nhân tố chủ yếu cho tăng trưởng thương mại khi thiết lập các hiệp định thương mại vùng.

2. 
   Các vấn đề về thương mại nông sản quốc tế
   

1. 
   Sản xuất và xuất nhập khẩu hàng nông sản toàn cầu
   

Tiêu dùng bình quân đầu người (calorie trên ngày) cũng tăng lên trong các nước đang phát triển, trong đó đáng kể nhất là khu vực châu á. Các nước châu á, đặc biệt là Nhật Bản chứng kiến sự tăng lên đáng kể của nhập khảu ròng sản phẩm lương thực. Trong khi đó, nhập khẩu ròng lương thực và sản phẩm nông nghiệp và lương thực của các nước EU giảm dần từ đầu những năm 80 và khôí này có xuất khẩu ròng sản phẩm lương thực tăng lên từ năm 1993. Hơn một nửa trong số 20 nước xuất khẩu sản phẩm nông nghiệp hàng đầu là các nước đã phát triển và 9 trong số đó thuộc EU, 3 nước châu Mỹ La tinh (LAC) và 4 nước châu á (Trung Quốc, Malaysia, Thái Lan và Indonesia).

Rất nhiều nước xuất khẩu lớn cũng lại là những nước nhập khẩu lớn hàng nông sản. Cán cân thương mại hàng nông sản của các nước châu á bị thâm hụt và ngày càng tăng. Sáu trong số các nước nhập khẩu lớn là các nước châu á, trong đó Nhật Bản nhập khẩu chiếm 8% trong tổng nhập khẩu thế giới và đứng thứ hai sau Đức.

Mặc dù Mỹ là nước đứng thứ ba về nhập khẩu lương thực nhưng đây cũng là nước xuất khẩu lương thực ròng lớn nhất thế giới do họ chiếm phần lớn nhất trong tổng xuất khẩu lương thực thế giới. Không giống như các nước xuất khẩu lương thực lớn, 6 trong số các nước xuất khẩu lương thực ròng là các nước đang phát triển: 1 châu Phi (Bờ biển Ngà), 3 châu á (Thái Lan, Malaysia và Thổ Nhĩ Kỳ), và 4 LAC (Argentina là nước đứng thứ 5 trong số các nước xuất khẩu lương thực ròng).

Các nước đã phát triển chiếm phần lớn xuất khẩu nông nghiệp của thế giới. Có 3 loại sản phẩm chính trong xuất khẩu nông nghiệp của các nước đang phát triển: rau quả, cây hạt dầu và cà phê - chè – ca cao; chiếm tới hơn một nửa tổng xuất khẩu nông nghiệp của các nước đang phát triển. Các sản phẩm ngũ cốc, đường, mật, thịt chiếm 20% tổng xuất khẩu nông nghiệp của các nước đang phát triển. Trong giai đoạn 1961-65 đến 1996-99, rau quả và cây hạt dầu là các mặt hàng xuất khẩu tăng mạnh nhất của các nước đang phát triển trong khi đó vai trò của cà phê - chè – ca cao giảm dần. Mặc dù xuất khẩu ngũ cốc chiếm dưới 10% tổng xuất khẩu, các nước đang phát triển (theo cả nhóm) lại là những nước nhập khẩu ròng ngũ cốc.

Rau quả và cây hạt dầu chiếm vai trò ngày càng quan trọng trong tổng xuất khẩu nông nghiệp của các nước đang phát triển châu á (trừ Trung Quốc) mặc dù khu vực này vẫn nhập khẩu ròng các cây hạt dầu. Mặc dù tỷ lệ xuất khẩu của cà phê - chè – ca cao giảm dần nhưng các nước đang phát triển châu á vẫn là các nước xuất khẩu ròng các sản phẩm này. Xuất khẩu nông nghiệp của các nước châu á chủ yếu hướng tới các nước đã phát triển trong khu vực như Nhật Bản và Hàn Quốc và nhập khẩu chủ yếu từ EU, Bắc Mỹ và các nước châu á khác.

Châu á là khu vực nhập khẩu ròng các sản phẩm nông nghiệp và thặng dư thương mại của các mặt hàng cà phê, ca cao, rau quả không đủ để bù đắp cho thâm hụt thương mại trong các sản phẩm nông nghiệp khác như ngũ cốc và sản phẩm sữa.

2. 
   Xu hướng bảo hộ hàng nông sản trong thương mại quốc tế và lợi ích của tự do hoá thương mại
   

Nói chung đã có một số tiến bộ trong các chính sách cải tổ thương mại nông sản toàn cầu nhưng các thành quả còn mong manh và không đưa ra được các hỗ trợ về mặt kỹ thuật và tự do hoá mà các nước đang phát triển hy vọng từ vòng đàm phán Urugoay (mất động lực). Tổng kết kinh nghiệm thực hiện Hiệp định thương mại nông nghiệp của vòng đàm phán Urugoay (URAA) cho thấy khó có thể cải tổ chính sách nội địa và tự do hoá thương mại ở cả các nước OECD lẫn các nước đang phát triển do 4 nguyên nhân sau:

• 
  Các nước OECD vẫn duy trì mạnh mẽ các chính sách bảo hộ và bóp méo thị trường nông sản nội địa (trợ cấp xuất khẩu và hàng rào bảo hộ chủ yếu làm lợi cho các nông trại lớn)
  
• 
  Việc duy trì hàng rào thuế quan cao cho các mặt hàng nông sản thô và chế biến cao ở nhiều nước (gấp 6 lần so với bảo hộ công nghiệp).
  
• 
  Mức độ trợ cấp xuất khẩu cao của các nước OECD tiếp tục bóp méo thị trường thế giới của các sản phẩm nông sản chính.
  
• 
  Các chính sách (thuế, quản lý giá trực tiếp và tỷ giá hối đoáI, hàng rào thuế quan giữa các nước đang phát triển) của các nước đang phát triển tiếp tục tạo ra sự bất lợi cho khu vực nông nghiệp của chính cách nước đó và của các nước đang phát triển khác
  

Theo các nghiên cứu mới nhất của World Bank thì tổng phúc lợi của thế giới sẽ tăng thêm 142 tỷ USD hàng năm nếu có cải tổ chính sách thương mại nông nghiệp trên phạm vi toàn cầu. Phần lớn sự tăng lên đó có thể đạt được từ cải tổ chính sách thương mại nông nghiệp của chính các nước đang phát triển (khoảng 114 tỷ USD), trong khi ảnh hưởng của tự do hoá thương mại cho các nước đang phát triển của các nước thu nhập cao là 31 tỷ USD, vào khoảng 61% của tổng viện trợ cho các nước đang phát triển.

Xét một cách toàn diện, ảnh hưởng tiềm năng của tự do hoá thị trường nông sản (khoảng 248 tỷ USD) sẽ cao hơn rất nhiều so với tự do hoá thị trường công nghiệp (111 tỷ USD), mặc dù nông nghiệp chỉ chiếm một phần rất nhỏ trong tổng thương mại hàng hoá thế giới. Điều đó chứng tỏ mức độ bảo hộ nông nghiệp rất lớn tại các nước có thu nhập cao.

Phần lớn lợi ích của tự do hoá thương mại sẽ thuộc về các nước chấp nhận tự do hoá thương mại. Khoảng 70% lợi ích của việc xoá bỏ các can thiệp thị trường nông nghiệp của các nước thu nhập cao sẽ thuộc về các nước đó. Mặc dù vậy các nước đang phát triển cũng được hưởng lợi 40% (khoảng 31 tỷ USD) trong tổng số lợi ích (khoản 75 tỷ USD) của việc tự do hoá thương mại nông nghiệp của các nước công nghiệp. Đối với các nước đang phát triển, 83% lợi ích của việc tự do hoá thương mại của chính họ sẽ thuộc về họ.

Tuy nhiên các con số trên vẫn chưa tính tới hết các lợi ích động khác của tự do hoá thương mại nông nghiệp toàn cầu. Thêm vào đó, hiệp định thương mại nông nghiệp còn là điều kiện cần và đủ để cho việc thiết lập một hiệp định thương mại chung.

Để có thể nắm được toàn bộ lợi ích của tự do hoá thương mại, các nước đang phát triển cần có các cải tổ và đầu tư hỗ trợ khác, bao gồm cả việc tạo ra mạng lưới an ninh để giảm bớt các ảnh hưởng tiêu cực của tự do hoá thương mại (thị trường yếu tố đầu vào - đất, tín dụng, các công ty buôn bán nhà nước, hệ thống cơ sở hạ tầng, dịch vụ hỗ trợ thương mại, nâng cao năng lực kỹ thuật để đáp ứng các tiêu chuẩn vệ sinh dịch tễ của các nước OECD). Đối với các nước thu nhập trung bình, cần ưu tiên vào việc xây dựng hệ thống cơ sở hạ tầng và cảI tổ hệ thống tài chính. Đỗi với các nước thu nhập thấp và đang chuyển đổi, cần chú trọng hỗ trợ việc thiết lập các thị trường đầu vào. Trong khi đó, đối với các nước thu nhập trung bình thì vấn đề lại nằm ở chỗ làm thế nào để các thị trường đó hoạt động có hiệu quả hơn. Hơn thế nữa, trong các nước thu nhập trung bình thì khu vực nông nghiệp chỉ chiếm tỷ trọng nhỏ, vì thế cung của các yếu tố đầu vào co giãn nhiều hơn so với các nước thu nhập thấp.

3. 
   Thương mại hàng nông sản và hội nhập vùng
   

Burfisher và Jones (1998) cho thấy hội nhập vùng sẽ “tạo ra thương mại” nhiều hơn là làm “chệch hướng thương mại”. Hơn thế nữa, hội nhập vùng sẽ “tạo ra thương mại ròng” trong nông nghiệp; và trong một số trường hợp không có một chút “chệch hướng thương mại” nào.

Hertel và các đồng sự (1997) cho thấy tác hại của việc bóp méo thị trường nội địa còn nguy hiểm hơn tác hại của “chệch hướng thương mại” của hội nhập vùng trong trường hợp mở rộng EU.

Lewis và Robinson (1996), Lewis, Robinson và Wang (1995) phát triển một mô hình CGE đa quốc gia để phân tích các ảnh hưởng tiềm năng của APEC và ASEAN, đưa ra các kết quả sau:

• 
  Việc thiết lập hiệp định thương mại trong APEC và ASEAN giúp tăng phúc lợi cho các nước thành viên
  
• 
  Tổng “tạo ra thương mại” lớn hơn rất nhiều so với “chệch hướng thương mại”
  
• 
  Trong trường hợp APEC, việc loại bỏ các nước lớn như Mỹ, Nhật Bản và Trung Quốc sẽ làm giảm phúc lợi cho các nước còn lại cũng như các nước trên
  
• 
  Trong trường hợp của ASEAN, sẽ là tốt hơn nếu các nước thành viên chấp nhận thêm ít nhất là một nước lớn, tốt nhất là một nước đã phát triển làm thành viên
  
• 
  Kể cả khi RTA được thiết lập, tự do hoá thương mại đa phương sẽ tăng phúc lợi cho cả các nước thành viên và các nước ngoài khối. Vì thế việc thiết lập RTA phù hợp với sự tăng lên của tự do hoá thương mại đa phương.
  

3. 
   Các chỉ số về bảo hộ và cạnh tranh
   
   1. 
      Các chỉ số đánh giá bảo hộ
      

Pi ^d

NPR _i = ( ^___________ - 1) * 100

Pi ^b

Trong đó: Pi ^d , Pi ^b là giá trong nước và giá quốc tế (CIF đối với sản phẩm nhập và FOB đối với sản phẩm xuất) tại cùng một điểm trên kênh marketing có thể so sánh với nhau của sản phẩm i (ngô, sắn, đậu tương)

Nếu NPR _i > 0 (Bảo hộ - khuyến khích nông dân)

Nếu NPR _i < 0 (Không bảo hộ -không khuyến khích nông dân)

Tỷ lệ bảo vệ hiệu quả (effective protection rate) EPR

VAi ^d - VAi ^b

EPR _i = ^{___________________} * 100

VAi ^b

Trong đó: VAi ^d , VAi ^b giá trị gia tăng theo giá trong nước và giá quốc tế (CIF đối với sản phẩm nhập và FOB đối với sản phẩm xuất).

EPR _i > 0 (Bảo hộ - khuyến khích nông dân)

EPR _i > 0 (Không bảo hộ - không khuyến khích nông dân)

Thuế ngầm (implicit tariff - IT) đối với các loại đầu vào sử dụng để sản xuất các loại nguyên liệu làm thức ăn chăn nuôi như phân đạm, phân lân, phân kali, xăng dầu…

Pj ^d

ITj = ( ^___________ - 1) * 100

Pj ^b

Trong đó: Pj ^d , Pj ^b là giá trong nước và giá quốc tế đối với đầu vào j

Nếu ITj < 0 (khuyến khích - bảo hộ nông dân)

Nếu ITj > 0 (không khuyến khích - không bảo hộ nông dân)

2. 
   Các chỉ số đánh giá lợi thế so sánh
   

DRC là chỉ số thường được dùng để đánh giá lợi thế so sánh của ngành hàng. DRC biểu thị tổng chi phí của các nguồn lực trong nước được sử dụng tương ứng với 1 đô la thu được từ sản phẩm đem bán. Do đó, DRC nhỏ hơn 1 có nghĩa là sản phẩm có lợi thế so sánh và ngược lại. DRC càng nhỏ thì lợi thế so sánh càng cao.

Qdi Sd

DRCi = ^{__________________________________}

(1 + FX Premium) (PibQi - Qfi Pfb)

Trong đó: Qdi khối lượng các đầu vào trong nước dùng để sản xuất sản phẩm i;

Sd giá xã hội của các đầu vào nói trên;

OER là tỷ giá hối đoái chính thức;

Pib là giá quốc tế của sản phẩmi;

Qi là khối lượng sản phẩm i;

Qfi khối lượng các loại đầu vào nhập khẩu sử dụng để sản xuất SP i;

Pfb là giá quốc tế của các đầu vào nhập khẩu

FX Premium là độ chênh giữa tỷ giá hối đoái xã hội và tỷ giá hối đoái chính thức (ở các nước đang phát triển, chính sách điều chỉnh tỷ giá hối đoái gây ra độ chênh khoảng 20%)

Lợi nhuận xã hội ròng NSP (Net social profitability):

Sản phẩm nông nghiệp từ khâu mua nguyên liệu để sản xuất đến khi bán/xuất khẩu trải qua tác động của nhiều chính sách bóp méo như thuế, hạn ngạch, trợ giá… Chỉ số lợi nhuận ròng NSP cho biết sản phẩm sản xuất ra có thực sự mang lại lợi nhuận cho xã hội hay không:

NSP = Giá trị xã hội của sản phẩm - Giá trị xã hội của các đầu vào sản xuất ra sản phẩm đó

Hay:

Lợi nhuận xã hội ròng = Giá trị sản phẩm theo giá quốc tế - (Chi phí các đầu vào có thể nhập khẩu theo giá quốc tế + Chi phí các nguồn lực khác trong nước hoặc các đầu vào sản xuất trong nước theo giá xã hội hoặc chi phí cơ hội xã hội)

Nếu NSPi < 0: Sản phẩm i không có lợi thế so sánh

3. 
   Một số các chỉ số khác
   

• 
  Chỉ số về năng suất, sản lượng, tốc độ phát triển, sản lượng bình quân đầu người
  
• 
  Chỉ số về lượng xuất khẩu nông sản của các nước, xu hướng
  
• 
  Chỉ số giá thành sản xuất, giá xuất khẩu (giá quốc tế)
  

4. 
   Mô hình
   

Mô hình Cân bằng không gian giản đơn có thể miêu tả qua các phương trình, hệ pgương trình cân bằng sau:

1. 
   Nhu cầu nội địa:
   

Trong đó:

QD = tổng cầu;

PC = Giá trong nước;

PS = Giá hàng hoá thay thế;

I = Thu nhập.

Độ co giãn EPC=(%QD)/(%PC)

2. 
   Hàm cung trong nước
   

Trong đó:

QS = Tổng cung;

PF = Giá tại chỗ;

PO = Giá của hàng hoá khác;

T = xu thế

Độ co giãn EPF=(%QS)/(%PF)

3. 
   Cân bằng cung cầu
   

Trong đó:

M = Tổng nhập;

X = Tổng xuất;

4. 
   Tương tác giá
   

PF = a + bPC

Hệ số co giãn giá chuyển đổi ET =(%PF)/(%PC)

Tác động của việcgiảm thuế quan

Pw = Giá thế giới (Sw = Cung thế giới)

P1 = Pw + T1 (P1 = Giá trong nước; T1 = Tariff)

P2 = Pw + T2 (P2 = Giá trong nước; T2 = Tariff)

Với T1>T2

5. 
   Phương pháp thu thập số liệu
   

1. 
   Thu thập thông tin và số liệu có sẵn
   

• 
  Các thông tin về lịch trình giảm hàng rào thuế quan và phi thuế quan của AFTA, ACFTA, ASEAN-Korea FTA có thể thu thập từ trang Web của ASEAN Secretariat, Bộ Tài chính Việt Nam và các nghiên cứu trước đây
  
• 
  Thông tin về các thị trường ASEAN có thể thu thập từ website phòng Hải quan của các nước, dịch vụ xúc tiến thương mại của các nước như Mỹ, Canada, úc, Cục xúc tiến thương mại, Bộ Thương Mại của Việt Nam
  
• 
  Kết quả đánh giá khả năng cạnh tranh của ngành hàng mía đường, cà phê, lúa gạo, chè có thể thu thập được từ các nghiên cứu đã được thực hiện.
  
• 
  Thu thập thông tin về sản xuất nông nghiệp của các nước trong khu vực.
  

2. 
   Tiến hành khảo sát và điều tra thực địa