Huỳnh Vũ Lam nghiên cứu truyện dân gian khmer nam bộ DƯỚi góc nhìn bối cảnh luậN Án tiến sĩ ngôn ngữ VÀ VĂn hóa việt nam
Mô hình bản ghi chép dùng trong điền dã thu thập truyện dân gian Khmer Nam Bộ
tải về 1.32 Mb.
|
- Điều hướng trang này:
- Tiểu kết
3.3. Mô hình bản ghi chép dùng trong điền dã thu thập truyện dân gian Khmer Nam BộChức năng của một thể loại được kể chỉ có tác dụng trong bối cảnh nhất định nào đó chứ không có khả năng tác dụng trong nhiều bối cảnh khác. Ví dụ, thần thoại, theo Malinowski, chỉ có ý nghĩa đối với hoàn cảnh sống của tộc người trên đảo Trobiand chứ không chắc sẽ có tác dụng đối với tộc người khác. Một tác phẩm VHDG chỉ có chức năng và giá trị cụ thể, trực tiếp trong một cộng đồng nhất định và nó phải được ghi nhận khi đang diễn xa. Thoát khỏi môi trường đó, bản thân nó và những giá trị xung quanh nó đã bắt đầu thay đổi. Do đó, điền dã là phương pháp căn bản để tiến hành nghiên cứu VHDG trong bối cảnh. Để thực hiện được nguyên tắc này, đòi hỏi người nghiên cứu phải thiết lập mô hình khác với truyền thống thì mới có thể ghi nhận được quá trình diễn ra việc diễn xướng truyện dân gian. Theo nhà nghiên cứu folklore Hoa Kì Alan Dundes, một định nghĩa về folklore phải có ba cấp độ để phân tích là kết cấu (texture), văn bản (text) và bối cảnh (context) của văn bản đó. Cụ thể hơn, kết cấu chính là đặc điểm ngôn ngữ khi sử dụng bằng cách nói hay viết, văn bản là một dị bản hay một lần kể duy nhất của một câu chuyện, bối cảnh là một tình huống xã hội riêng mà một tác phẩm được sử dụng thật sự. Theo El-Shamy, thì bản ghi chép phải thể hiện được cái gì kích thích tạo nên sự phản ứng kể chuyện và các yếu tố đó phải được bố trí trong sự hòa hợp với các yếu tố môi trường xung quanh. Theo tài liệu hướng dẫn sinh viên các ngành folklore, cách ghi nhận văn bản theo bối cảnh của thư viện trường Đại học bang Utah (Utah State University) – Hoa Kì [153], thì một “bản ghi chép” dùng để ghi nhận thông tin và diễn biến của một sự kiện diễn xướng, kể chuyện trong một bối cảnh có ba phần: Bối cảnh là những gì quan sát được ngoài văn bản, là những ghi chú của người sưu tầm được thiết lập trước khi có nội dung kể, gồm nơi chốn và những hoàn cảnh mà văn bản được sưu tầm. Văn bản là nội dung cơ bản của phát ngôn kể. Kết cấu là tất cả những gì mà người ta sử dụng để tạo nên văn bản, là các thủ pháp ở cấp độ bề mặt của văn bản (điệp âm, hiệp vần, hòa phối, điệp từ, và thanh điệu). Tham khảo những cách làm đã thực hiện trước đây, chúng tôi thấy nhà nhân học người Pháp Jacques Dournes, trong những năm tháng sống và làm việc tại Đông Dương, đã có cách ghi nhận các cuộc điền dã dân tộc học rất đáng tham khảo. Trong tác phẩm viết về Jacques Dournes, Andrew Hardy [1, tr.257-259] cũng đã sử dụng cách ghi nhận chia thành 02 cột: bên trái ghi nội dung, diễn biến câu chuyện/ hoạt động; bên phải ghi cảm nhận, chú thích của tác giả. Ở đây chúng tôi vận dụng cách làm của ông nhưng có sự thay đổi như sau: Phần bối cảnh gồm các yếu tố: (1) Tựa đề/ sự kiện kể chuyện: người điền dã có thể đặt và trả lời các câu hỏi: sự kiện, câu chuyện nói về cái gì? Nếu không có tựa thì nội dung nào là hợp lí nhất? Cố gắng càng ngắn gọn mà miêu tả được nội dung thì càng tốt. (2) Thể loại: Câu chuyện đang kể thuộc thể loại nào (theo quan điểm của người sưu tầm). Tuy nhiên trong một số trường hợp, vẫn phải hỏi người dân địa phương về tên gọi và nội hàm thể loại. Trường hợp có nhiều câu chuyện thì phần này cũng có thể không cần thể hiện vì thể loại không phải là trọng tâm trong hướng tiếp cận bối cảnh. (3) Người kể và người tham gia: Miêu tả cụ thể hơn về người kể, người cung cấp thông tin, gồm: tên, quê quán và nơi ở hiện tại, tuổi và giới tính; trình độ học vấn, dân tộc, gia đình và tín ngưỡng, nghề nghiệp; sở thích; có mối quan hệ thế nào với người sưu tầm. Nhìn chung càng cụ thể chi tiết về những người tham gia thì việc gợi ý cho cách kiến giải truyện kể càng thuận lợi. Trong quá trình miêu tả những người tham gia, người nghiên cứu có thể chạm đến các yếu tố về truyền thống gia đình, các yếu tố văn hóa rộng lớn của tộc người, những phong tục tập quán có liên quan, những suy nghĩ và tình cảm của người tham gia tự bộc lộ hoặc do bản thân người điền dã tự cảm nhận trước khi cuộc kể bắt đầu. (4) Tình huống có sự kích thích: Đây là phần quan trọng nhất của việc ghi chép trong hướng nghiên cứu đặt tác phẩm VHDG trong bối cảnh. Người ghi chép phải xác định rõ nơi xảy ra câu chuyện, miêu tả cái hoàn cảnh nào mà người kể và người nghe gặp gỡ và kể ra câu chuyện. Người nghiên cứu có thể trả lời những câu hỏi sau như một dạng gợi ý nhằm mở rộng hướng miêu tả: Tiết mục này thường diễn ra ở đâu? Có người nào có thể trình bày tiết mục này khi học nghe hoặc quan sát không? Nếu có thì là ai? Bằng cách nào mà những người này tham gia vào một phần của buổi kể chuyện? Chức năng của tiết mục này trong nhóm người tham gia là gì? Phần văn bản: là những gì mà người nghiên cứu thu nhận được từ người kể chuyện. Có thể là câu chuyện, truyền thuyết, truyện cười, hoặc các loại truyện kể khác. Cố gắng cung cấp nguyên văn từng chữ một bản ghi lại sự kể chuyện, bao gồm những lời nói tục, các kiểu mở đầu sai, lúc ngập ngừng và thích thú. Rất nhiều trường hợp, cách thức diễn đạt cung cấp những thông tin quan trọng để hiểu nghĩa. Do diễn ngôn kể chuyện được hình thành trong qua trình giao tiếp và đối thoại giữa nhiều người và diễn ra theo các quy tắc hội thoại nên một câu chuyện sẽ không diễn ra như kiểu mà những người văn bản hóa trước đây đã làm. Câu chuyện đó, sẽ bị ngắt quãng và chêm xen vào những đoạn trao đổi của người nghe tương tác với người kể. Câu chuyện đó cũng sẽ được đi kèm với những xúc động của bản thân người kể cũng như người nghiên cứu. Vì vậy, câu chuyện được kể trong bối cảnh có cấu trúc không giống với câu chuyện được văn bản hóa. Phần kết cấu của văn bản: là phần mà người ghi chép thể hiện “cảm giác” về phong cách của tiết mục được thể hiện; những nhận định về cách thức mà câu chuyện được thể hiện hoặc tạo lập; những đánh giá về cách sử dụng từ ngữ, lối kể, cách dùng các biện pháp tu từ, … ở người kể chuyện và những phản ứng của người nghe về khía cạnh này. Sự phản ứng của người nghe là một dạng của phê chuẩn cộng đồng. Có thể trả lời các câu hỏi sau như những gợi ý để mở rộng hướng miêu tả: Có phải cách nói hay cách kể là một phần tạo nên ý nghĩa? Bằng cách nào? Câu chuyện vui không? Vì sao? Phần từ ngữ nào? Hay cách chơi chữ hoặc suy nghĩ nào tạo ra tiếng cười, nỗi buồn? Nó đáng tin không? Người trình bày có tạo ra những cử chỉ, điệu bộ, những động tác dư thừa so với văn bản nhưng lại có nhiều cơ sở để tạo ý nghĩa không? Màu sắc, thời gian trong ngày, trong năm có quan trọng không? Tiết mục đó có “ý nghĩa tự nhiên” cho những người thưởng thức không? Nếu có thì cái gì làm cho người ta thấy rằng nó dễ hiểu và rõ ràng? Có những cấm kị hay phê chuẩn đi cùng với một tiết mục hay là việc tạo lập, diễn xướng và phân phát của văn bản hay không? … Trong một bản ghi chép, các phần nêu trên được bố trí thành một bảng như sau: Phần trên cùng dành cho việc thể hiện bối cảnh, chia thành nhiều dòng, mỗi dòng thể hiện một yếu tố trong bối cảnh vừa trình bày ở trên. Phần bối cảnh không ghi rõ nhan đề mà chỉ ghi các yếu tố của một bối cảnh. Sau phần bối cảnh, bản ghi chép chia thành hai cột, cột bên trái thể hiện kết cấu, cột bên phải thể hiện văn bản. Ở đây, cần nói rõ hơn về cột bên trái. Dù cột này dùng để ghi kết cấu của văn bản (tức là những đánh giá, cảm nhận của người ghi chép về cấu trúc diễn ngôn kể) nhưng vẫn hàm chứa trong đó một phần các yếu tố của bối cảnh. Đó là những lời dẫn dắt câu chuyện, tường thuật lại sự kiện của người nghiên cứu để người đọc dễ theo dõi. Đó còn là những tình huống tương tác nhỏ giữa những người tham gia để thúc đẩy câu chuyện phát triển hay bế tắt. Do đó, dù ghi tên cột là kết cấu nhưng phải hiểu là bao hàm trong đó cả bối cảnh. Để giúp cho người đọc dễ nhận biết, chúng tôi quy ước: phần bối cảnh xen vào trong kết cấu sẽ được thể hiện bằng chữ in thường, còn phần suy nghĩ riêng của người điền dã sẽ in nghiêng Có thể mô hình hóa như sau:
Sau đây chúng tôi xin dẫn một bản ghi chép cụ thể theo mô hình nêu trên.
Qua cách ghi nhận như trên, bản ghi chép thể hiện được nội dung câu chuyện nằm ở cột bên phải, còn phần cách thức, cơ cấu tạo nên câu chuyện và những xúc cảm tâm lí được thể hiện ở cột bên trái. Chính cột bên trái đã có những gợi ý hoặc những chỉ báo cho việc phân tích ý nghĩa và giá trị của truyện dân gian. Chính những hoạt động, những lời nói, những trao đổi, thương thuyết, phản ứng giữa người nói và người tham dự mới cung cấp dữ kiện mang tính thực tiễn nhất tạo nên giá trị của tác phẩm. Theo dõi xong câu chuyện có sự ghi nhận kết cấu và bối cảnh, người đọc căn cứ vào những chỉ báo trong từng lời ghi chép, có thể có những đánh giá về nhiều mặt đằng sau văn bản. Người đọc cũng hình dung được tâm trạng của người tham gia và không khí của buổi kể chuyện qua mô tả của người nghiên cứu. Người đọc cũng sẽ thấy được cái cảm giác cụ thể mà người điền dã cảm nhận, trải nghiệm, suy ngẫm về từng chi tiết. Roger D. Abrahams cho rằng “vận động là đặc trưng quan trọng nhất của một tiết mục folklore” [105, tr.190]. Do đó khi ghi chép, tìm hiểu diễn ngôn kể chuyện, chúng ta không chỉ nhìn nó như một thực thể mà còn cảm nhận cùng với nó. Sự đồng cảm này vốn có ở việc xây dựng tiết mục về mặt thẩm mĩ nhưng nó chỉ có hiệu lực khi tiết mục được trình diễn. Để thấy rõ sự thay đổi về mặt thể hiện nội dung của hai cách ghi chép theo bối cảnh và lối văn bản hóa, chúng tôi lập sơ đồ so sánh 01 câu chuyện được thể hiện theo hai phương pháp khác nhau: Truyện 04 chàng trai tài giỏi với hai cách ghi chép, bên trái là ghi theo hướng tiếp cận bối cảnh, bên phải là Sự tích bông cau trong lễ cưới của dân tộc Khmer (bản sưu tầm của Tiền Văn Triệu)
Sơ đồ trên cũng là diễn tiến của một câu chuyện nhưng được thu nhận ghi chép và thể hiện trong hai cách thức khác nhau nên kết cấu cốt truyện không tương đồng. Khi ghi chép trong bối cảnh, do câu chuyện này chỉ là một phần của một loạt các chuỗi sự kiện khác nhằm chuẩn bị cho một lễ cưới nên kết cấu cốt truyện sau hai lần kể có dung lượng đơn giản, chủ yếu phục vụ cho việc giải thích. Ngược lại, cốt truyện của câu chuyện được sưu tầm và văn bản hóa theo lối truyền thống rất chi tiết và có dung lượng dài. Thậm chí, cốt truyện theo hướng văn bản hóa còn cố gắng đính vào nhiều chi tiết như tên người, tên chim, sông, cây cối, …làm cho câu chuyện trở nên nặng nề không cần thiết. Vì không có bối cảnh trực tiếp nên việc văn bản hóa truyện kể thường có xu hướng chi tiết hóa, kéo dài câu chuyện sao cho nó có khả năng phù hợp với nhiều tình huống, vươn tới nhiều đối tượng. Ngược lại, khi một câu chuyện kể trong bối cảnh, nó có khuynh hướng giản lược hóa rất nhiều chi tiết thừa, chỉ giữ lại những điều cần nói theo một mục tiêu nào đó. Nội dung câu chuyện không phải do bản thân cốt truyện phơi bày mà là do hoàn cảnh và ý muốn của người kể thể hiện. Cốt truyện dài hay ngắn, chi tiết hay đơn giản bản thân nó không quyết định mà do bối cảnh quyết định. Tuy vậy, nói như vậy không có nghĩa là người kể muốn kể sao cũng được mà nội dung câu chuyện còn tùy thuộc vào người nghe quyết định một phần. Phần cốt truyện hay type truyện hạt nhân nào được giữ lại trong khi kể không phải do nguyên tắc bên ngoài chi phối mà do cộng đồng tham gia quyết định. Nếu người nghe là những người có chung vốn văn hóa với người kể, có những kí ức và nếp sinh hoạt cộng đồng trong một thời gian dài, khi gặp câu chuyện quen thuộc thì cách kể và các chi tiết hay type truyện sẽ nhiều hơn, phong phú hơn; sự phản ứng của người nghe để điều chỉnh lời kể ít hơn. Ngược lại, nếu câu chuyện lạ, không có nguồn gốc từ địa phương, xuất hiện đối tượng nghe ngoài cộng đồng, thì số lượng chi tiết, motif có thể ít hơn; sự phản hồi của người nghe có thể sẽ nhiều hơn. Thậm chí, trong những cộng đồng có nền văn hóa xa lạ với nền văn hóa mà câu chuyện khởi phát, nhiều chi tiết, motif và type truyện có thể bị lược bỏ hoặc thay thế bằng yếu tố khác miễn là cộng đồng sử dụng câu chuyện đó hiểu và chấp nhận. Như trong phần lí thuyết ở chương 1 đã giới thiệu, bản chất của hướng nghiên cứu VHDG theo bối cảnh là nghiên cứu dựa trên cơ sở ngôn ngữ học xã hội, trong đó có ngữ dụng học. Vì vậy, diễn ngôn trong giao tiếp được xem là đối tượng chính để nghiên cứu văn học chứ không phải là văn bản. Cho nên, một câu chuyện được ghi chép theo kiểu này có thể chỉ toàn là những lời đối thoại giữa hai hoặc nhiều người và những hoạt động trong bối cảnh kèm theo. Khi tiếp nhận và đọc, người đọc nên thực hiện theo kiểu đọc cả không khí và bối cảnh của câu chuyện ấy, tức là phải thay đổi thói quen đọc văn bản theo một giọng kể từ đầu đến cuối bằng một cách đọc đặt mình vào không khí của buổi kể chuyện thật sự. Theo đó, ngôn ngữ sẽ phóng túng hơn và cho phép co giãn theo cảm xúc người kể mà không bị gò bó vào các nguyên tắc ngữ pháp của văn bản viết. Về khả năng ứng dụng của mô hình ghi chép này ở các thể loại khác. Căn cứ vào đặc trưng tiếp cận theo định hướng bối cảnh đối với tác phẩm VHDG, mô hình ghi chép trong luận án có thể phù hợp với tất cả các thể loại có liên quan đến yếu tố diễn xướng. Nghĩa là bất cứ tác phẩm VHDG nào được thể hiện trong cuộc sống thực tế theo kiểu có một quá trình, có sự giao tiếp tương tác giữa người nói và người nghe, có sự trải nghiệm của cá nhân người điền dã thì có thể sử dụng. Vì mô hình ghi chép tập trung chủ yếu vào yếu tố bối cảnh và diễn xướng nên bất cứ khi nào có các hoạt động ấy diễn ra đều có thể ứng dụng. Cho dù thể loại của văn bản được kể là gì đi chăng nữa thì cách ghi chép cũng không thay nhiều đổi về mặt cơ cấu. Điều này có thể thấy rõ không chỉ ở các loại tự sự dân gian (truyện cười, cổ tích, truyền thuyết, ngụ ngôn, thần thoại, …) mà có thể ứng dụng với chút thay đổi ở các loại như triết lí dân gian (câu đố, tục ngữ), loại trữ tình dân gian (ca dao, dân ca) và cả sân khấu dân gian và các thể loại có kết hợp giữa ngôn từ với biểu diễn (ví dụ chằm riêng chà pây của người Khmer Nam Bộ). Chẳng hạn với loại trữ tình dân gian như ca dao, việc miêu tả bối cảnh xảy ra và cái tình huống kích thích một câu ca dao được diễn xướng là điều vô cùng cần thiết. Điều gì đã làm cho câu ca dao được ứng dụng? môi trường nào thường xảy ra việc diễn xướng một bài ca dao dân ca? Cái cách mà người ta mở đầu để báo hiệu diễn xướng một bài ca dao thế nào? … là những câu hỏi mà phần mô tả bối cảnh ở phần trên phải thể hiện. Mức độ chi tiết càng nhiều thì việc lí giải càng dễ. Phần kết cấu của việc ghi chép diễn xướng ca dao là khó nhất, vì nó phải thể hiện trong đó vừa hoạt động của người thể hiện lẫn người nghe vừa đặc tả âm thanh, xúc cảm của không khí diễn xướng. Ca dao không có cốt truyện nên phần trình bày không bị chi phối bởi tuyến tính thời gian. Tục ngữ và câu đố cũng có những khó khăn tương tự khi xây dựng mô hình một cách rõ ràng. Tuy nhiên nếu nắm vững nguyên tắc ghi chép và mục tiêu của việc thay đổi hướng nghiên cứu thì mô hình này có thể ứng dụng rộng rãi. Chỉ có điều, không thể sử dụng lại khuôn mẫu này mà phải có sự sáng tạo, gia công. Tiểu kết1. Để thực hiện thay đổi phương hướng nghiên cứu truyện dân gian từ văn bản sang tiếp cận bối cảnh, người thực hiện cần phải có những phương tiện và kĩ thuật phù hợp với phương pháp mới. Chương này đã bàn về cách thức thực hiện ghi chép một câu chuyện được nghiên cứu trong bối cảnh. Cách thức ghi chép này làm thay đổi cách đọc và cách hiểu đối với một câu chuyện. Việc ghi chép trong cách nghiên cứu theo bối cảnh không chỉ sử dụng giấy viết mà còn nên dùng đến tất cả các phương tiện thông tin khác để hỗ trợ. 2. Việc chấp nhận các điều kiện cơ bản để xem xét một tình huống nào đó là bối cảnh cũng quan trọng như việc xem xét cái nào là tác phẩm thực sự đối với nghiên cứu theo văn bản. Do đó, việc đặt ra những giới hạn có tính quy ước là một điều kiện quan trọng cho công tác nghiên cứu. Những yếu tố nào khích thích được một hành động kể chuyện xem như là một tình huống tạo bối cảnh. Trong quá trình ghi nhận sự kiện đang diễn ra, các kiến thức về tâm lí học, xã hội học và nhân học được vận dụng tối đa vào một bản ghi chép. Ở đó, những cảm nhận chủ quan của người thực hiện lẫn những quan sát thái độ của người tham gia được sắp xếp vào trong một thể thống nhất. Với cách làm đó, đọc xong bản ghi chép, chúng ta cũng đã có được những cách hiểu cơ bản về ý nghĩa và giá trị tác phẩm. 3. Qua mô hình bản chi chép cho thấy việc thể hiện toàn bộ nội dung của một câu chuyện được kể trong bối cảnh có tác dụng giúp cho người đọc hình dung một cách chính xác những gì diễn ra đằng sau lời kể. Những động lực, những nhu cầu nào đã khiến cho một câu chuyện dài hay ngắn đã được phần kết cấu trong bản ghi chép mô tả. Với bản chất là sự đối thoại, là diễn ngôn kể, câu chuyện giờ đây không chỉ là lời của một người kể cho một đối tượng giả định mà là kể cho những đối tượng cụ thể, có sự tiếp xúc trực tiếp. Do đó, lời kể trở nên gọn và hướng về hành động ngôn từ nhiều hơn. Ở đây, không có một nguyên tắc nào từ bên ngoài quy định phần nào sẽ được giữ lại trong việc kể chuyện trong bối cảnh. Phần quyết định yếu tố nào được giữ lại, yếu tố nào bỏ đi trong một tiết mục kể chuyện là do người nghe và người kể quyết định dựa trên bối cảnh cụ thể. Каталог: files files -> Sạt-đe rằng: Nầy là lời phán của Đấng có bảy vì thần Đức Chúa Trời và bảy ngôi sao files -> HƯỚng dẫn càI ĐẶt và SỬ DỤng phần mềm tạo bài giảng e-learning files -> VIỆn chăn nuôi trịnh hồng sơn khả NĂng sản xuất và giá trị giống của dòng lợN ĐỰc vcn03 luậN Án tiến sĩ NÔng nghiệp hà NỘI 2014 files -> ĐẠi học quốc gia hà NỘi trưỜng đẠi học khoa học tự nhiên nguyễn Thị Hương XÂy dựng quy trình quản lý CÁc công trìNH files -> PHỤ LỤC 2 TỔng hợp danh mục tài liệu tham khảO files -> BÁo cáo quy hoạch vùng sản xuất vải an toàn tỉnh bắc giang đẾn năM 2020 (Thuộc dự án nâng cao chất lượng, an toàn sản phẩm nông nghiệp và phát triển chương trình khí sinh học ) Cơ quan chủ trì files -> BỘ TÀi nguyên và MÔi trưỜng files -> 1. Mục tiêu đào tạo: Mục tiêu chung tải về 1.32 Mb. Chia sẻ với bạn bè của bạn:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||