Kiến giải truyện kể trong bối cảnh có sự kích thích ngẫu nhiên

4.2.3. Ý nghĩa của sự kiện kể chuyện

Đối với mô hình truyện kể trong bối cảnh, sự lựa chọn là một yếu tố hàng đầu của người kể. Từ sự “kích thích” của bối cảnh trước đó (đi thực tế qua địa danh) và bối cảnh hiện tại (người con rể có văn hóa), người cha đã đưa ra một thách thức để kích thích việc kể chuyện ở người con rể. Và anh lựa chọn trong vốn hiểu biết của mình một câu chuyện với chức năng quan trọng là đáp ứng lại lời đề nghị của cha vợ. Từ mục tiêu đáp ứng lời đề xuất, mục tiêu thứ hai của anh là đáp ứng việc giải thích địa danh Chằng Ré. Do mục tiêu này là hệ quả hiển nhiên nhưng không phải hàng đầu (vì anh hoàn toàn có thể kể cho học sinh trong giờ ngữ văn địa phương với một phong thái và niềm tin hoàn toàn khác) nên sự lựa chọn câu chuyện của anh ở dạng đơn giản và gần gũi nhất. Sự lựa chọn ấy, không phải do bản thân câu chuyện ngắn hay dài mà do bối cảnh thúc ép.

Đối với ông Trầm Bửu Sanh, mục tiêu cuối cùng của ông là muốn kể cho chàng rể nghe sự hiểu biết của mình về địa danh Chằng Ré. Nhưng vì quy tắc giao tiếp của ngôn ngữ không cho phép ông chủ động kể trước mà phải có lời mở thoại để dẫn dắt chàng rể theo dõi vấn đề ông quan tâm. Sự lựa chọn của ông vừa từ bối cảnh nhưng cũng vừa ở tâm thế chủ động. Nguyên tắc luận phiên lượt lời trong giao tiếp đã làm cho cuộc hoại thoại kể chuyện trở nên nhịp nhàng và tự nhiên, có hỏi và có trả lời, có lời trao và lời đáp. Vận dụng ưu thế của người mở lời và vị thế xã hội của người cha, ông chiếm được thế ưu trội trong việc kết thúc phần trình bày của mình, dù chàng rể có lí giải gì đi chăng nữa.

Với mô hình ghi lại câu chuyện trong bối cảnh, có hai truyền thuyết đã được kể trong một thời gian ngắn. Ở đây, ý nghĩa của truyền thuyết nhằm phản ảnh địa danh và lí giải đặc điểm sự vật không được người trong cuộc đối thoại nêu ra. Mục đích và chức năng chính của truyền thuyết này là chứng minh và làm rõ một nhận thức, một sự hiểu biết về địa danh bằng một lối giải thích phổ biến của dân gian. Câu chuyện cũng có nàng Chanh nhưng không có phê phán chế độ phong kiến; cũng có địa thế và những đặc điểm của vùng đất nhưng không có tư duy nguyên sơ hay chất phác. Hai câu chuyện là cái cớ để hai người trình bày sự hiểu biết của mình về một yếu tố văn hóa. Niềm tin của họ nằm ở tri thức (người con) và ưu thế thân tộc (người cha). Đặc điểm thể loại và các motif không còn là tâm điểm của bối cảnh kể chuyện này, có thể đó chỉ là những mảnh tiền thể loại truyền thuyết mà thôi. Trong một thời gian ngắn ngủi, với mục tiêu không phải để trình bày một câu chuyện và tạo niềm tin thì lời kể và chi tiết không phải là điều mà những người tham gia quan tâm.

Ngoài câu chuyện nêu trên, trong phần điền dã của chúng tôi còn có một số bối cảnh mang tính chất kích thích tâm lí từ yếu tố bên ngoài làm nảy sinh việc kể chuyện. Nhưng yếu tố tạo nên sự kiện ấy, nằm trong một chuỗi nhiều sự kiện khác, không phải đơn lẻ. Chẳng hạn trong “các câu chuyện xung quanh bàn rượu” [Phụ lục, truyện số 4,], có một sự kiện làm nảy sinh kể chuyện. Chi tiết xin mời xem phụ lục, ở đây chúng tôi xin trích như sau:

Trong hoàn cảnh sinh hoạt thường ngày, với một bối cảnh không được lên lịch, không phải lễ hội, chỉ có vài người tham gia với không khí gia đình, các câu chuyện kể dân gian có chức năng thể hiện sự nhận thức và tư duy trực giác của người Khmer Nam Bộ. Với một truyền thống sinh sống vùng đô thị, nhiều nét văn hóa đã có sự giao thoa, câu chuyện về địa danh Chằng Ré được cô đọng lại thành một mảnh tiền thể loại (xét dưới góc nhìn nghiên cứu văn bản) nhằm minh chứng cho một năng lực khác, năng lực hiểu biết xã hội. Câu chuyện như một cái cớ để móc nối một sự trình bày hiểu biết khác, một đáp ứng trong đối cuộc hội thoại. Người kể và người nghe không nhằm mục đích chứng minh hay làm rõ giá trị của một truyền thuyết địa danh. Đối với những người lớn tuổi, niềm tin một cách mãnh liệt và không nghi ngờ về truyền thống địa danh của họ đã làm cho cách họ kể rất tự tin và chắc chắn.