Kiến giải truyện kể trong bối cảnh lễ hội

4.4.3. Ý nghĩa của sự kiện kể chuyện

Ở góc nhìn bối cảnh, mục tiêu giáo dục truyền thống là quan trọng nhất của ông Thạch Phum khi kể chuyện. Mức độ tin tưởng của mấy đứa trẻ tham dự càng tăng cao hơn nữa khi kết thúc câu chuyện ông lấy hình ảnh mặt trăng có thật để chứng minh lời mình nói. Niềm tin còn mãnh liệt và có sức mạnh hơn khi ông sử dụng uy thế trong mối quan hệ thân tộc của mình để gạt bỏ mọi sự tác động, buộc những đứa cháu có một niềm tin tuyệt đối ở người ông của mình. Chỗ chưa hợp lí trong nội dung câu chuyện ông kể không còn quan trọng nữa khi mục tiêu chính là xây dựng niềm tin và lòng tuân phục tuyệt đối. Các chi tiết, motif kể có thể không còn chính xác nhưng không ai quan tâm cả; mọi người có lẽ cũng đã nắm bắt được cốt truyện nhưng họ không phản đối. Vì mục đích của những người trong gia đình cũng muốn tất cả những đứa trẻ tham gia chấp nhận câu chuyện của ông Thạch Phum.

Lễ cúng trăng là một trong những lễ nghi nông nghiệp quan trọng vì nó mang tính chất tạ ơn đất đai và các vị thần đã giúp đỡ, độ trì cho mùa màng tươi tốt. Trong lễ đó, tất cả những sản vật mang lên cúng trong đêm rằm tháng Mười đều do những người nông dân tự làm ra. Việc đút cốm dẹp cho trẻ con là hành động biểu hiện mang tính ma thuật, cầu mong cho đứa trẻ mau lớn, khỏe mạnh và ước gì được nấy. Tất cả những lễ nghi đó được thực hiện và trao truyền từ đời này sang đời khác bằng hành động, bằng lời khấn vái, bằng các thủ tục hỏi đáp khi đút cốm dẹp. Tuy nhiên, cái phần tinh thần và hồn cốt của buổi lễ, cái tạo niềm tin và động lực cho những người tham gia thực hiện một cách tự giác chính là câu chuyện kể. Chức năng của câu chuyện không phải để mua vui, để giải trí, để mơ mộng mà là để xây dựng niềm tin có thật. Từ một câu chuyện giải thích về tiền kiếp của Phật Thích Ca, người dân đã móc nối vào đấy cơ sở giải thích hiện tượng thiên nhiên (vết đen trên mặt trăng), rồi lấy mặt trăng để chứng giám cho một hành động tín ngưỡng đối với trẻ con, rồi lấy trẻ con để gửi gắm niềm tin, quyền uy và khát vọng của cha mẹ, ông bà. Như vậy, câu chuyện được kể như một chiếc cầu bắt qua nhiều bờ sông, mà ở mỗi bờ ấy, tâm thức và niềm tin của người Khmer đều hiện diện.

Trong thực tế, khi kể chuyện trong bối cảnh thực tại có nhiều người tham gia, sự tương tác của người nghe sẽ quyết định quy mô của câu chuyện cũng như ý nghĩa được diễn giải. Mục tiêu trao truyền nét văn hóa và phong tục qua lời kể đầy hào hứng của ông Thạch Phum đã biến câu chuyện kể thành một phương tiện để tác động tới con cháu. Nếu đám cháu của ông nghe lời thì câu chuyện có thể sẽ kéo dài và nhiều chi tiết. Nhưng thực tế thì ngược lại nên dung lượng của truyện kể bị phá vỡ. Sự nhàm chán trong thái độ của mấy đứa trẻ cho thấy hiệu quả câu chuyện không như mong muốn của người kể.

Nhà folklore Hoa Kì R. S. Boggs cho rằng : trong một nền văn hóa truyền miệng, tất cả đều là folklore, trong các xã hội hiện đại thì folklore là những gì được “truyền lại” (handed down) chứ không phải được học ở nhà trường (learned) [dẫn theo 22, tr.44]. Một trong những sự lệch hướng trong suy nghĩ của nhiều người Khmer, đặc biệt là trí thức, là xem giáo dục nhà trường như một cách thức truyền dạy tối thượng. Người ta bỏ tiền ra để viết sách dạy học sinh tiểu học về truyện dân gian. Điều đó không sai. Nhưng nếu chỉ dừng lại đấy và cho là đủ thì là sự lệch lạc. Vốn văn hóa phải được truyền lại chứ không phải dạy dỗ bằng sách vở. Trẻ em phải được nhận thức bằng cách trao gửi trong bối cảnh thực tế chứ không chỉ đọc sách trong nhà trường.

Tiểu kết

2. Truyện kể dân gian vốn tồn tại một cách vững chắc và lặng lẽ như một vốn chung của cộng đồng. Nó chỉ thật sự được kể ra, được diễn xướng lên, được phơi bày khi có một yếu tố kích thích từ bên ngoài, để đáp lại một yêu cầu trực tiếp nào đó. Trong một số hoàn cảnh, nó là sự đáp ứng cho một lời đề nghị, một sự chất vấn. Khi ấy, câu chuyện được kể một cách có chủ ý và có trọng điểm, tập trung vào một vài chi tiết nào đó, nhằm đáp ứng các yêu cầu từ bên ngoài. Vai trò của bối cảnh làm nảy sinh câu chuyện không thuộc vào yếu tố bên ngoài có mặt ngay lúc ấy mà là một yếu tố trong kí ức của người kể. Câu chuyện được kể chỉ là một phần, một yếu tố tạo cớ cho việc trao đổi về tri thức và niềm tin của người Khmer vào những điều họ được truyền dạy. Bằng quyền uy về quan hệ gia đình, ông Sanh đã khẳng định mạnh mẽ sự lí giải địa danh của người Khmer là hợp lí hơn. Tức là, yếu tố ngoài cốt truyện quyết định hiệu quả của lời kể.

3. Trong nhiều bối cảnh diễn xướng, phần đông dân chúng không hiểu được ý nghĩa sâu xa của câu chuyện, giống như từ thuở xưa. Điều quan tâm nhất của họ là mục tiêu quan trọng của hiện tại, trong lúc ấy. Điều này cũng là một quy luật rất quan trọng trong sự phổ biến truyện dân gian: người ta truyền lời chứ không thể truyền hết ý, người ta có thể trao ý nhưng nghĩa thì phải tùy thuộc vào hoàn cảnh kể chuyện. Trong sự giản lược nhiều lễ tiết theo đời sống hiện tại, người ta thường phó thác vốn truyện kể (tức phần ý thiêng liêng) cho chùa, cho các vị cao niên, cho những vị à cha; người ta chỉ giữ lại phần thủ tục, phần kĩ thuật thực hiện (phần vật chất).

4. Mô hình kiến giải chuyện kể dân gian trong bối cảnh gồm 03 phần: phân tích yếu tố bối cảnh, mô tả diễn ngôn kể chuyện và phân tích ý nghĩa. Mô hình này được hình thành từ thực tiễn các câu chuyện dân gian Khmer và các lí thuyết nghiên cứu. Mô hình này giúp cho người nghiên cứu “đọc” truyện dân gian từ phía người kể và từ sự tương tác. Với cách đọc đó, truyện kể dân gian được nhìn nhận bằng nhiều trải nghiệm khác với văn bản. Tuy nhiên, trong tư thế ứng dụng bước đầu, người viết vẫn cảm thấy chưa khai thác hết tiềm năng của mô hình, đặc biệt là sự liên hệ với các yếu tố ghi chép. Khả năng vận dụng mô hình kiến giải này trong các tình huống khác cũng tương tự như mô hình ghi chép. Chỉ có điều, mỗi một đối tượng nghiên cứu sẽ có những đặc trưng khác nhau về chất, do vậy, muốn áp dụng mô hình kiến giải, người nghiên cứu cần phải thay đổi một số chi tiết cho phù hợp.