Héi ®ång xuÊt b¶n ®µo duy tïng Chñ tÞch Héi ®ång

BãC LéT NG¦êI B¶N Xø

vINH£ §èCT¤NG

Tr­íc khi Ph¸p chiÕm cø xø nµy, trong bé thuÕ ®iÒn thæ c¸c lµng, ng­êi ta xÕp ®Êt ruéng, c«ng còng nh­ t­, thµnh nhiÒu h¹ng dùa theo c¸c lo¹i c©y trång. ThuÕ suÊt ruéng tõ 5 hµo ®Õn l ®ång mét mÉu, cßn ®Êt tõ mét hµo hai ®Õn mét ®ång t­ mét mÉu. MÉu lµ ®¬n vÞ diÖn tÝch h×nh vu«ng mçi c¹nh 150 th­íc. Th­íc th× dµi, ng¾n kh«ng chõng, tuú tõng tØnh, cã th­íc 42, 47, hoÆc 64 x¨ngtimÐt. V× thÕ, diÖn tÝch mÉu réng hÑp kh¸c nhau, cã n¬i b»ng 3.970 mÐt vu«ng, n¬i 4.900, n¬i 6.200 mÐt vu«ng.

§Ó t¨ng thu nhËp cho nhµ n­íc, ng­êi ta ®· ®Þnh mét th­íc thèng nhÊt lµ 40 x¨ngtimÐt, non h¬n tÊt c¶ c¸c thø th­íc th«ng dông, do ®ã mçi mÉu chØ b»ng 3.600 mÐt vu«ng. Víi c¸ch nµy, thuÕ ®iÒn thæ t¨ng lªn theo tû lÖ kh¸c nhau tuú tõng tØnh: cã n¬i t¨ng mét phÇn m­êi hai, cã n¬i mét phÇn ba, n¬i kh«ng may nhÊt t¨ng ®Õn hai phÇn ba.

Tõ n¨m 1890 ®Õn n¨m 1896, thuÕ trùc thu t¨ng gÊp ®«i; tõ n¨m 1896 ®Õn n¨m 1898 l¹i t¨ng lªn gÊp r­ìi. Lµng nµo bÞ t¨ng thuÕ còng c¾n r¨ng mµ chÞu; hái cßn biÕt kªu vµo ®©u? §­îc thÓ c¸c ngµi c«ng sø cµng lµm giµ. NhiÒu ng­êi Ph¸p coi viÖc c¸c lµng ngoan ngo·n ®ãng thuÕ nh­ vËy lµ mét b»ng chøng râ rµng r»ng møc thuÕ kh«ng cã g× lµ qu¸ ®¸ng!

*
* *

ThuÕ th©n t¨ng tõ mét hµo t­ lªn hai ®ång r­ìi. Nh÷ng thanh niªn ch­a vµo sæ ®inh, nghÜa lµ cßn d­íi 18 tuæi, tr­íc kia kh«ng ph¶i nép g× c¶, nay ph¶i nép ba hµo mçi ng­êi, tøc lµ h¬n gÊp ®«i mét suÊt ®inh tr­íc kia.

Theo nghÞ ®Þnh ngµy 11 th¸ng 12 n¨m 1919 cña thèng sø B¾c Kú, th× tÊt c¶ ng­êi b¶n xø, tõ 18 ®Õn 60 tuæi ®Òu ph¶i ®ãng mét suÊt thuÕ th©n ®ång lo¹t lµ hai ®ång r­ìi.

Mçi ng­êi An Nam lóc nµo còng ph¶i mang theo m×nh thÎ thuÕ th©n, khi hái ph¶i xuÊt tr×nh; ai quªn hoÆc ®¸nh mÊt sÏ bÞ bá tï.

§Ó bï vµo chç ®ång b¹c bÞ sôt gi¸, toµn quyÒn §ume chØ cÇn lµm mét viÖc ®¬n gi¶n lµ t¨ng sè ®inh lªn!

Mçi n¨m ng­êi ta ph©n bæ cho mçi lµng mét sè nhÊt ®Þnh vÒ ®inh vµ ®iÒn thuéc c¸c h¹ng. Nh­ng khi cÇn t¨ng thªm nguån thu th× thÕ nµo? Th× cø viÖc ch÷a l¹i c¸c con sè cña tµi kho¸ råi b¾t c¸c lµng ph¶i ®ãng thuÕ cho sè ®inh vµ ®iÒn cao h¬n con sè ®· ph©n bæ ®Çu n¨m. V× thÕ, tØnh Nam §Þnh (B¾c Kú) tæng diÖn tÝch ch­a ®Õn 120.000 hÐcta nh­ng thèng kª ®· ghi ®Õn 122.000 hÐcta ruéng, vµ ng­êi d©n An Nam buéc ph¶i nép thuÕ cho nh÷ng ruéng kh«ng cã trªn thùc tÕ! Cã kªu còng ch¶ ai thÌm nghe!

ThuÕ m¸ kh«ng nh÷ng nÆng o»n l­ng, mµ cßn lu«n lu«n thay ®æi.

Mét sè thuÕ l­u th«ng hµng ho¸ còng gièng nh­ thÕ. V¶ l¹i, ®¸nh thuÕ nh­ c¸ch sau ®©y th× lµm sao mµ c«ng b»ng ®­îc: ng­êi ta cÊp giÊy phÐp l­u th«ng cho 150 kil«gam thuèc l¸, sau ®ã l¹i bè trÝ ®Ó ®¸nh thuÕ ®­îc nhiÒu lÇn còng mãn hµng ®ã mçi khi nã chuyÓn sang tay chñ kh¸c, mçi khi sè 150 kil«gam Êy ®­îc ph©n phèi cho ba, bèn kh¸ch mua? Ch¼ng cßn luËt lÖ nµo kh¸c ngoµi sù tuú tiÖn cña bän nhµ ®oan. Bëi vËy, ng­êi An Nam rÊt sî bän nhµ ®oan, cø tho¸ng thÊy chóng lµ hä vøt ngay gi÷a ®­êng nh÷ng thóng muèi, thóng cau, hoÆc thuèc l¸ cña hä: thµ vøt cña ®i cßn h¬n lµ ph¶i ®ãng thuÕ hÕt kho¶n nµy ®Õn kho¶n kh¸c m·i m·i kh«ng th«i. ë mét sè vïng, nh©n d©n buéc lßng ph¶i nhæ thuèc, chÆt cau, ®Ó tr¸nh nh÷ng phiÒn nhiÔu v× thuÕ míi.

ë Lu«ng Prab¨ng, nhiÒu phô n÷ nghÌo khæ th¶m th­¬ng ph¶i mang xiÒng ®i quÐt ®­êng chØ v× mét téi kh«ng nép næi thuÕ.

TØnh B¾c Ninh (B¾c Kú) bÞ lò lôt tµn ph¸, thÕ mµ còng ph¶i nép 500.000 ®ång tiÒn thuÕ.

*
* *

C¸c b¹n ®· nghe «ng M«rix¬ L«ng, toµn quyÒn §«ng D­¬ng, «ng Anbe Xar«, Bé tr­ëng Bé thuéc ®Þa, vµ b¸o chÝ cña hä - mét thø b¸o chÝ v« t­ - khua chiªng gâ trèng vÒ thµnh c«ng cña c«ng tr¸i §«ng D­¬ng. Nh­ng hä l¹i gi÷ kÝn kh«ng nãi lµ ®· dïng biÖn ph¸p g× ®Ó ®i ®Õn thµnh c«ng ®ã. Hä sî lé bÝ quyÕt nhµ nghÒ. KÓ còng ph¶i. Vµ bÝ quyÕt Êy lµ nh­ thÕ nµy: tr­íc hÕt, hä ®em kho¶n lîi tøc c«ng tr¸i ra ®Ó c©u nh÷ng kÎ ng©y th¬. Nh­ng ngãn Êy kh«ng ¨n thua mÊy, hä bÌn b¾t c¸c x· ph¶i b¸n c«ng s¶n ®i ®Ó mua c«ng tr¸i. Còng vÉn kh«ng ®ñ, hä liÒn ®ßi nh÷ng ng­êi cã m¸u mÆt ®Õn, Ên cho mçi ng­êi mét biªn lai tr­íc, thÕ lµ nh÷ng ng­êi nµy chØ cßn cã viÖc ch¹y v¹y nép cho ®ñ kho¶n tiÒn ®· ghi s½n trong biªn lai. V× ruét kÐt cña chÝnh phñ th× réng thªnh thang, mµ sè nh÷ng nhµ c«ng th­¬ng b¶n xø th× kh«ng nhiÒu, cho nªn sè c«ng tr¸i Ên vµo cho hä kh«ng ®ñ ®Ó nhÐt ®Çy c¸i ruét kÐt kh«ng ®¸y kia. ThÕ lµ c¸i nhµ n­íc quen gâ cø gâ m·i vµo ®¸m ®«ng ®· bÞ gâ nhiÒu nhÊt: ng­êi ta b¾t hai, ba, bèn ng­êi d©n nghÌo, hoÆc nhiÒu h¬n n÷a, ph¶i mua chung mét cæ phiÕu!

D­íi ®©y lµ mét thÝ dô vÒ c¸i ngãn mµ c¸c quan cai trÞ cña chóng ta th­êng dïng ®Ó mãc tiÒn trong tói ng­êi b¶n xø.

ë mét tØnh thuéc miÒn T©y Nam Kú, tr­íc ngµy më c«ng tr¸i mÊy tuÇn, viªn tØnh tr­ëng häp tÊt c¶ c¸c ch¸nh tæng trong tØnh l¹i ®Ó hiÓu dô vÒ thÓ thøc mua c«ng tr¸i. Sau khi nh÷ng lêi hiÓu dô cña «ng ta ®­îc ng­êi th«ng ng«n dÞch xong, viªn tØnh tr­ëng kÕt luËn:

- ThÕ ®Êy. NhiÖm vô cña t«i lµ gi¶i thÝch cho c¸c «ng hiÓu. B©y giê th× mua ®i! Råi "quan lín" quay l¹i hái viªn ch¸nh tæng ®øng bªn c¹nh:

- ThÕ tæng «ng nhËn mua bao nhiªu nµo?

Viªn ch¸nh tæng th¶m h¹i kia bÞ hái ®ét ngét, Êp óng tr¶ lêi r»ng, v× ch­a gÆp ®­îc d©n ®Ó t×m hiÓu kh¶ n¨ng cña hä, nªn ch­a thÓ nãi ngay ®­îc con sè sÏ mua lµ bao nhiªu.

Quan lín liÒn thÐt:

- C©m c¸i mâm l¹i, anh kh«ng xøng ®¸ng lµ ch¸nh tæng! T«i c¸ch chøc anh!

...................

C«ng tr¸i ®· më. Viªn thèng ®èc Nam Kú ®i kinh lý, ghÐ l¹i tØnh lþ hái xem tõ mét tuÇn nay sè c«ng tr¸i b¸n ®­îc lµ bao nhiªu.

Nghe b¸o c¸o lµ 73.000 ®ång, quan lín tá vÎ kh«ng hµi lßng, v× tØnh nµy cã tiÕng giµu nhÊt miÒn T©y Nam Kú, v¶ l¹i trong nh÷ng ®ît c«ng tr¸i tr­íc, tØnh nµy ®· mua ®­îc nhiÒu h¬n thÕ kia mµ.

Viªn thèng ®èc ®i råi, viªn chñ tØnh quyÕt ®Þnh ®i mét vßng ®Ó cæ ®éng trong toµn h¹t. «ng ta ®Õn th¨m tÊt c¶ c¸c nhµ giµu b¶n xø cã sóng vµ Ên cho mçi ng­êi mét sè c«ng tr¸i. §Ó cho hä hiÓu r»ng ®©y kh«ng ph¶i lµ chuyÖn ®ïa, quan lín tÞch thu sóng cña hä vµ b¶o:

- Ph¶i biÕt, nÕu cø ú ra th× ®õng cã hßng ®­îc tr¶ l¹i sóng!

ThÕ lµ ai nÊy ®Òu ph¶i cói ®Çu chÞu mua c¶.

Nh©n ®©y còng nªn nãi, chÝnh «ng quan lín nµy ®· chi 30.000 ®ång ®Ó ®¾p mét con ®­êng dµi 9 kil«mÐt hiÖn nay nã ®ang sôt lë xuèng dßng kªnh bªn c¹nh. Mong r»ng con ®­êng s¾t xuyªn §«ng D­¬ng sÏ tèt sè h¬n.

*
* *

Ng­êi ta x©y mét ng«i chïa. Nh©n c«ng lµm chïa toµn lµ ng­êi nhµ pha, do mét th©n hµo h­íng dÉn. Sæ chÊm c«ng thî h»ng ngµy ghi râ rµng ®Òu ®Æn vµ thÇu kho¸n còng tr¶ tiÒn sßng ph¼ng. ThÕ nh­ng tiÒn th× l¹i chÝnh quan lín c«ng sø bá tói.

Quan lín c«ng sø võa ®­îc th­ëng mÒ ®ay. §Ó mõng ngµi, ng­êi ta më mét cuéc l¹c quyªn. Møc ®ãng gãp b¾t buéc ®èi víi c¸c quan l¹i, viªn chøc, hµo lý, tèi thiÓu ph¶i lµ 6 ®ång. TÊt c¶ thu ®­îc l0.000 ®ång. ChiÕc mÒ ®ay Êy quý ®Êy chø nhØ!

ViÖc cho bao thÇu vËt liÖu ®Ó b¾c mÊy chiÕc cÇu gç vµ dùng mÊy tr­êng lµng, ®· mang l¹i cho quan c«ng sø thanh liªm nhµ ta mét mãn quµ nhá gÇn 2.000 ®ång.

ViÖc ®¨ng ký tr©u bß kh«ng mÊt tiÒn, nh­ng quan lín c«ng sø cø cho phÐp nh÷ng kÎ thõa hµnh thu mçi con tõ 5 hµo ®Õn 5 ®ång.

§Ó ®¸p l¹i, bän nµy cø ®ãng cho ngµi mçi th¸ng 200 ®ång.

ViÖc xÕp h¹ng ruéng ®Êt mét c¸ch gian dèi cßn ®em thªm 4.000 ®ång cho «ng quan võa míi ®­îc g¾n mÒ ®ay Êy.

ViÖc nh­îng tr­ng bÊt hîp ph¸p mÊy hÐcta ®Êt l¹i cho chui thªm vµo tói ngµi 2.000 ®ång n÷a.

Lµ nhµ khai ho¸, lµ nhµ ¸i quèc, vµ còng lµ m«n ®å cña chñ nghÜa cùc ®oan, quan lín c«ng sø ®· biÕt lîi dông rÊt cã kÕt qu¶ nh÷ng ®ît "c«ng tr¸i ChiÕn th¾ng" - xin nhí r»ng cø mçi lÇn chiÕn th¾ng lµ mét lÇn më c«ng tr¸i, vµ cø mçi n¨m l¹i cã mét lÇn chiÕn th¾ng. Trong lÇn më c«ng tr¸i n¨m 1920, cã mÊy lµng ®· mua 55.900 phr¨ng, theo hèi suÊt mét ®ång ¨n 10 phr¨ng 25, tøc lµ hä ®· bá ra 5.466 ®ång. N¨m 1921, ®ång b¹c sôt gi¸ chØ cßn 6 phr¨ng, cô sø bÌn hµo hiÖp thu vÒ cho cô c¸c cæ phiÕu ®ã vµ bá ra 5.466 ®ång hoµn l¹i cho c¸c lµng. VÒ sau, do gi¸ ®ång b¹c §«ng D­¬ng lªn, cô ®· ví gän 9.325 ®ång.

*
* *

Tin sau ®©y chóng t«i trÝch ë tê C«ng b¸o, nãi vÒ buæi häp thø nhÊt, ngµy 22 th¸ng 12 n¨m 1922: "Trong thêi kú chiÕn tranh, nhiÒu lÝnh Phi göi ng©n phiÕu cho gia ®×nh, víi nh÷ng sè tiÒn nhiÒu khi rÊt lín. Nh­ng c¸c ng©n phiÕu Êy kh«ng bao giê ®Õn tay ng­êi nhËn c¶".

Mét b¹n ®ång nghiÖp l¹i võa cho chóng t«i biÕt mét "hiÖn t­îng" t­¬ng tù nh­ thÕ. LÇn nµy, th× sù viÖc x¶y ra ë ®¶o Rªuyni«ng. §· nhiÒu th¸ng nay nh©n d©n trªn ®¶o kh«ng hÒ nhËn ®­îc mét b­u kiÖn nµo göi ®Õn cho hä c¶. Tê b¸o viÕt:

"HiÖn t­îng Êy lµm cho c¶ ng­êi göi hµng lÉn ng­êi kh«ng nhËn ®­îc hµng ®Òu ph¶i lÊy lµm l¹.

“NhiÒu ng­êi khiÕu n¹i. Cuéc ®iÒu tra míi më ®· räi ngay ®­îc ¸nh s¸ng vµo ®iÒu bÝ mËt nãi trªn, vµ ph¸t hiÖn ra mét lo¹t vô ®¸nh c¾p ®­îc tiÕn hµnh mét c¸ch chu ®¸o vµ kiªn tr× l¹ th­êng.

"Ng­êi ta b¾t mét nh©n viªn, råi mét nh©n viªn n÷a, råi ®Õn l­ît «ng "xÕp", vµ cuèi cïng, khi tÊt c¶ nh©n viªn ®· bÞ cßng tay th× ®Õn phiªn «ng gi¸m ®èc ngµnh b­u ®iÖn còng theo hä vµo tï nèt.

"Mçi ngµy cuéc ®iÒu tra l¹i ®­a ra ¸nh s¸ng vµi sù viÖc míi. Sè b­u kiÖn bÞ ®¸nh c¾p trÞ gi¸ trªn 125.500 phr¨ng. GiÊy tê kÕ to¸n ®Òu lµm gian c¶. Sæ s¸ch gian lËn rèi beng ®Õn nçi ph¶i mÊt h¬n 6 th¸ng míi gì ra ®­îc.

ë trong mét ngµnh nµo ®ã ®«i khi cã thÓ cã mét vµi viªn chøc gian tham, song rÊt Ýt khi l¹i cã c¶ mét ngµnh suèt tõ trªn xuèng d­íi nhiÔm ph¶i bÖnh ¨n c¾p ®Õn nh­ vËy; ®iÒu l¹ kú h¬n n÷a lµ t¹i sao tÊt c¶ bän ¨n c¾p Êy l¹i cã thÓ hoµnh hµnh ®­îc trong mÊy n¨m rßng mµ vÉn ®­îc b×nh yªn v« sù".

*
* *

Trong dÞp nghÞ viÖn th¶o luËn dù luËt vÒ kinh phÝ hµng kh«ng qu©n sù, trong ®ã cã kho¶n kinh phÝ mµ c¸c thuéc ®Þa, nghÜa lµ ng­êi b¶n xø, buéc ph¶i nh¶ tiÒn ra ®ãng (§«ng D­¬ng 375.000 phr¨ng, T©y Phi 100.000 phr¨ng), «ng M«rin«, nghÞ viªn Angiªri, cã nãi vÒ viÖc nµy:

"Th­a c¸c b¹n th©n mÕn, trong dÞp nµy, c¸c b¹n h·y cho phÐp t«i tiÕp theo nh÷ng lêi ca tông nh÷ng ng­êi Ph¸p dòng c¶m ®· lËp ®­îc mét chiÕn c«ng ®Ñp ®Ï nh­ thÕ, chiÕn c«ng mµ tê Times ®¸nh gi¸ lµ kú diÖu, ®­îc nãi lªn tÊm lßng c¶m phôc cña tÊt c¶ chóng ta ®èi víi hä; sù c¶m phôc ®ã «ng Xitr«en, nhµ c«ng nghiÖp "chÝ c«ng v« t­" còng xøng ®¸ng ®­îc dù phÇn, v× «ng ®· kh«ng ngÇn ng¹i gióp ®ì ph­¬ng tiÖn tµi chÝnh vµ kü thuËt cho hä. (Vç tay).

"ViÖc g× ®· x¶y ra sau sù kiÖn vÜ ®¹i Êy? Êy lµ viÖc c¸c ®ån ®ãng ë miÒn Nam Angiªri lËp tøc ®Æt mua thø ph­¬ng tiÖn vËn t¶i v« song Êy cho sa m¹c Xahara mµ ng­êi ta gäi lµ «t« d©y xÝch.

"§ån Tócguèc vµ ®ån U¸cgla võa ®Æt mua hai chiÕc - tin nµy gÇn ®©y quan toµn quyÒn Angiªri võa cho t«i biÕt.

"TÊt c¶ c¸c ®ån bèt kh¸c cña ta tÊt nhiªn råi còng sÏ mau chãng ®­îc trang bÞ b»ng nh÷ng thø ®ã.

"Trong mét thêi gian ng¾n, chóng ta cÇn ph¶i thiÕt lËp thªm bèn, n¨m ®ån míi n÷a, ®Ó cho cã mét tuyÕn ®ån bèt nèi tiÕp nhau, cø kho¶ng 200 kil«mÐt cã mét ®ån.

"§ån míi sÏ ®­îc thiÕt lËp, råi sÏ ®Æt mua «t« d©y xÝch. ThÕ lµ tÊt c¶ c¸c ®ån bèt ë Xahara sÏ liªn l¹c ®­îc víi nhau kh«ng khã kh¨n g×. ViÖc chuyÓn vËn qu©n nhu, l­¬ng thùc tõ ®ån nµy sang ®ån kh¸c sÏ hÕt søc dÔ dµng. Th­ tõ sÏ nhËn ®Òu ®Æn (Vç tay)".

(TrÝch C«ng b¸o ngµy 22 th¸ng 1 n¨m 1923)

*
* *

Ng­êi d©n ®i t¹p dÞch kh«ng ph¶i chØ cã dän dÑp, söa sang nh÷ng lèi ®i quanh toµ sø ®Ó cho vui b­íc ch©n nhµn h¹ cña mét vµi ng­êi ¢u ®©u, mµ hä cßn ph¶i lu«n lu«n lµm nh÷ng viÖc nÆng nhäc h¬n nhiÒu tuú theo ý thÝch cña c¸c quan c«ng sø.

Míi ®­îc tin «ng Bé tr­ëng Bé Thuéc ®Þa sang th¨m §«ng D­¬ng, thÕ lµ ng­êi ta b¾t ngay l0.000 d©n ®i lµm cho xong con ®­êng V.L.¹⁾, ®Ó kÞp cho ngµi Bé tr­ëng lµm lÔ kh¸nh thµnh.

Mïa hÌ n¨m 18..., mét thêi gian ng¾n tr­íc khi n¹n ®ãi tµn ph¸ miÒn Trung Trung Kú, ng­êi ta ®· b¾t mét v¹n d©n, cã lý tr­ëng tõng lµng ¸p gi¶i, ®i n¹o vÐt bïn mét con s«ng. §Õn n¬i mét sè lín trong ®oµn nh©n c«ng khæng lå Êy kh«ng cã viÖc lµm. ThÕ nh­ng ng­êi ta vÉn gi÷ hä l¹i hµng th¸ng trong lóc ®ång ruéng ®ang cÇn ®Õn nh÷ng c¸nh tay nhµn rçi Êy. Ph¶i chó ý mét ®iÒu lµ ch­a bao giê ng­êi ta huy ®éng mét lùc l­îng ®«ng ®Õn nh­ thÕ, khi cÇn ng¨n ngõa mét tai ho¹ chung cho nh©n d©n. Cuèi n¨m 18..., nÕu ng­êi ta tæ chøc tõ §µ N½ng trë ®i mét ®­êng d©y vËn chuyÓn ®Ó tiÕp tÕ cho c¸c ®Þa ph­¬ng bÞ ®ãi th× ®¹i ®a sè nh÷ng ng­êi chÕt ®ãi ë miÒn Trung ®· khái bÞ chÕt oan; l0.000 d©n phôc dÞch ë s«ng nãi trªn, rÊt cã thÓ ®ñ søc ph©n phèi trong vßng mét th¸ng 2.000 tÊn g¹o cho c¸c n¬i bÞ ®ãi trong c¸c tØnh cña hä.

C«ng viÖc lµm c¸c con ®­êng ®i §µ N½ng, ®i TrÊn Ninh vµ ®i Lµo cßn ®Ó l¹i cho mäi ng­êi biÕt bao kû niÖm ®au ®ín. D©n phu ph¶i ®i bé hµng tr¨m kil«mÐt míi ®Õn c«ng tr­êng. §Õn n¬i, hä ph¶i chui róc trong nh÷ng tóp lÒu tranh th¶m h¹i. Kh«ng cã m¶y may vÖ sinh; kh«ng cã tæ chøc y tÕ. Trªn ®­êng kh«ng tr¹m nghØ ch©n, kh«ng nhµ t¹m tró. Hä chØ ®­îc mét suÊt c¬m ¨n kh«ng ®ñ no víi mét chót c¸ kh« vµ ph¶i uèng n­íc bÈn, thø n­íc khe nói mµ hä rÊt sî. BÖnh ho¹n, cùc nhäc, hµnh h¹ tµn tÖ ®· g©y nªn chÕt chãc khñng khiÕp.

NÕu kh«ng b¾t d©n ®i t¹p dÞch th× ng­êi ta tr­ng tËp hä ®i phu, gi÷a hai c¸ch ®ã chØ cã mét ®iÓm kh¸c nhau lµ ®i t¹p dÞch th× cã thêi h¹n, cßn ®i phu th× kh«ng. C¶ hai c¸ch ®Òu dïng ®Ó gi¶i quyÕt mäi nhu cÇu: nhµ ®oan muèn chë muèi ch¨ng? th× tr­ng dông thuyÒn; muèn lµm kho ch¨ng? th× tr­ng tËp thî vµ tr­ng dông lu«n c¶ vËt liÖu x©y dùng.

Tr­ng tËp ®i phu th× qu¶ lµ mét sù ph¸t l­u tr¸ h×nh vông vÒ. Ng­êi ta xua c¶ tõng lµng ®Õn c«ng tr­êng, bÊt chÊp c«ng viÖc ®ång ¸ng, bÊt chÊp c¶ nh÷ng ngµy héi t«n gi¸o. Sè ng­êi ®­îc trë vÒ rÊt Ýt. V¶ l¹i, ng­êi ta cã lµm g× ®Ó gióp cho ng­êi d©n phu trë vÒ quª qu¸n ®©u!

Trªn ®­êng ®i lªn cao nguyªn Lang Biªn, ®i lªn rõng xanh nói ®á, n¬i mµ thÇn chÕt ®ang ®îi chê, tõng ®oµn ng­êi d©n ®i t¹p dÞch hoÆc ®i phu tr­ng tËp, l­¬ng thùc thiÕu thèn, cã ngµy kh«ng cã lÊy mét hét c¬m vµo bông, hä ®· bá trèn tõng ®oµn, hoÆc næi dËy chèng l¹i, vµ mçi khi nh­ thÕ lµ bÞ bän lÝnh ¸p gi¶i ®µn ¸p ghª rîn, x¸c hä r¶i kh¾p däc ®­êng.

Nhµ cÇm quyÒn Qu¶ng Ch©u Loan¹⁾ ®­îc lÖnh b¾t phu. ThÕ lµ ng­êi ta b¾t gi÷ tÊt c¶ nh÷ng ng­êi b¶n xø ®ang lµm viÖc ë bÕn c¶ng, trãi g« l¹i nÐm xuèng tµu.

Nh©n d©n Lµo, nh÷ng thæ d©n khèn khæ, sèng trong c¶nh lu«n lu«n n¬m níp sî ®i phu. Mçi khi bän sÜ quan phô tr¸ch b¾t phu ®Õn lµng, b¶n lµ chØ thÊy nhµ hoang cöa trèng, v× d©n ®· trèn biÖt.

ë tØnh Thñ DÇu Mét, mét viªn quan cai trÞ cÇn mét chiÕc xe lu. Lµm thÕ nµo? H¾n th­¬ng l­îng víi mét c«ng ty ®Êu thÇu ®ang cÇn nh©n c«ng rÎ tiÒn. C«ng ty bá tiÒn ra mua xe lu víi gi¸ 13.500 phr¨ng. Cßn quan th× b¾t d©n ®i t¹p dÞch cho c«ng ty víi gi¸ ngµy c«ng 0,50 phr¨ng. Ba n¨m liÒn, d©n Thñ DÇu Mét ph¶i ®Æt d­íi quyÒn sö dông cña c«ng ty kia, lµm x©u ®Ó tr¶ tiÒn chiÕc xe lu mµ quan lín cai trÞ thÝch mua ®Ó dïng trong v­ên cña ngµi.

ë mét tØnh kh¸c, ng­êi d©n ®i t¹p dÞch lµm hÕt ngµy, cßn ph¶i g¸nh ®¸ kh«ng c«ng trªn ®­êng dµi mét kil«mÐt ®Ó x©y t­êng quanh dinh cña viªn quan cai trÞ chñ tØnh.

Nh­ thÕ lµ bÊt cø lóc nµo, ng­êi d©n An Nam còng cã thÓ bÞ b¾t ®i, bÞ Ðp lµm nh÷ng c«ng viÖc cùc nhäc, mµ c¬m ¨n kh«ng no, tiÒn c«ng rÎ m¹t; bÞ tr­ng tËp kh«ng thêi h¹n, råi bÞ vøt bá xa quª h­¬ng hµng tr¨m kil«mÐt.

*
* *

Nãi chung, ng­êi An Nam ®Òu ph¶i Ì ra mµ chÞu c«ng ¬n b¶o hé cña n­íc Ph¸p. Riªng ng­êi n«ng d©n An Nam l¹i cµng ph¶i Ì ra mµ chÞu sù b¶o hé Êy mét c¸ch nhôc nh· h¬n: lµ ng­êi An Nam, hä bÞ ¸p bøc, lµ ng­êi n«ng d©n, hä bÞ t­íc ®o¹t. ChÝnh hä lµ nh÷ng ng­êi lao khæ, lµm ®Ó nu«i lò ng­êi ¨n b¸m, bän ®i khai ho¸ vµ nh÷ng bän kh¸c. ChÝnh hä ph¶i sèng cïng khæ, trong khi bän ®ao phñ cña hä l¹i sèng phÌ phìn; hÔ mÊt mïa lµ hä chÕt ®ãi. Hä bÞ c­íp giËt tõ mäi phÝa, b»ng mäi c¸ch, bëi nhµ n­íc, bëi bän phong kiÕn t©n thêi, bëi gi¸o héi Thiªn chóa. X­a kia, d­íi chÕ ®é phong kiÕn An Nam, ruéng ®Êt xÕp thµnh ®¼ng h¹ng theo tèt xÊu. ThuÕ ®¸nh theo sù ph©n h¹ng Êy. D­íi chÕ ®é thuéc ®Þa hiÖn nay, nh÷ng ®iÒu ®ã ®· thay ®æi. Khi cÇn tiÒn, nhµ n­íc b¶o hé Ph¸p chØ cã viÖc thay ®æi h¹ng ruéng. ChØ mét nÐt bót thÇn kú lµ hä biÕn mét ®¸m ruéng xÊu thµnh ruéng tèt.

Nh­ thÕ còng vÉn ch­a hÕt. Ng­êi ta cßn t¨ng diÖn tÝch ruéng ®Êt lªn mét c¸ch gi¶ t¹o b»ng thñ ®o¹n rót bít ®¬n vÞ ®o ®¹c. B»ng c¸ch ®ã, thuÕ lËp tøc t¨ng lªn, n¬i th× mét phÇn ba, n¬i th× hai phÇn ba. ThÕ mµ vÉn ch­a ®ñ tho¶ lßng tham kh«ng ®¸y cña nhµ n­íc b¶o hé vµ h»ng n¨m thuÕ cø t¨ng lªn m·i. ThÝ dô, tõ n¨m 1890 ®Õn n¨m 1896, thuÕ ®· t¨ng gÊp ®«i. Tõ n¨m 1896 ®Õn n¨m 1898 l¹i t¨ng lªn gÊp r­ìi vµ cø nh­ thÕ mµ tiÕp tôc. Ng­êi An Nam cø chÞu ®Ó cho ng­êi ta rãc thÞt m·i, th× c¸c quan lín b¶o hé nhµ ta quen ¨n bÐn mïi l¹i cµng tiÕp tôc bãc lét thªm.

N¨m 1895, viªn c«ng sø mét tØnh ë B¾c Kú ®· t­íc mÊt cña mét lµng nä nhiÒu hÐcta ruéng ®Êt ®Ó cÊp cho mét lµng kh¸c theo ®¹o Thiªn chóa. Nh÷ng ng­êi mÊt ruéng khiÕu n¹i. Ng­êi ta b¾t hä bá tï. C¸c b¹n ®õng t­ëng chÕ ®é cai trÞ v« liªm sØ Êy chØ dõng l¹i ë ®ã th«i. Ng­êi ta cßn b¾t nh÷ng kÎ xÊu sè bÞ mÊt ruéng ph¶i tiÕp tôc nép cho ®Õn n¨m 1910, tiÒn thuÕ cña nh÷ng ruéng ®Êt ®· bÞ t­íc ®o¹t tõ n¨m 1895!

Thªm vµo n¹n ¨n c­íp cña chÝnh quyÒn, lµ n¹n ¨n c­íp cña bän chñ ®ån ®iÒn. Ng­êi ta cÊp cho nh÷ng ng­êi ¢u chØ cã c¸i bông phÖ vµ mµu da tr¾ng nh÷ng ®ån ®iÒn cã khi réng trªn 20.000 hÐcta.

PhÇn lín nh÷ng ®ån ®iÒn nµy ®Òu ®­îc lËp ra b»ng lèi c­íp giËt ®­îc hîp ph¸p ho¸. Trong thêi kú chiÕn tranh x©m l­îc, d©n cµy An Nam - còng nh­ ng­êi And¸tx¬ n¨m 1870, - ®· bá ruéng ®Êt cña m×nh l¸nh sang nh÷ng vïng cßn tù do. Khi trë vÒ th× ruéng v­ên cña hä ®· "thµnh ®ån ®iÒn" mÊt råi. Hµng bao nhiªu lµng ®· bÞ t­íc ®o¹t theo kiÓu ®ã, vµ ng­êi b¶n xø l©m vµo c¶nh ph¶i lao ®éng cho bän chóa ®Êt t©n thêi, bän nµy chiÕm ®o¹t cã khi ®Õn 90% thu ho¹ch.

LÊy cí khuyÕn khÝch khai th¸c thuéc ®Þa, ng­êi ta miÔn thuÕ ®iÒn thæ cho sè lín chñ ®ån ®iÒn kÕch sï.

Sau khi ®· ®­îc cÊp kh«ng ruéng ®Êt, bän chñ ®ån ®iÒn cßn ®­îc cÊp kh«ng hoÆc gÇn nh­ kh«ng, c¶ nh©n c«ng n÷a. Nhµ n­íc cung cÊp cho chóng mét sè tï khæ sai lµm kh«ng c«ng, hoÆc dïng uy quyÒn ®Ó mé nh©n c«ng cho chóng víi mét ®ång l­¬ng chÕt ®ãi. NÕu d©n phu ®Õn kh«ng ®ñ sè hoÆc tá ra bÊt m·n, th× ng­êi ta dïng vò lùc; bän chñ ®ån ®iÒn tãm cæ hµo lý, ®¸nh ®Ëp, tra tÊn hä cho ®Õn khi hä chÞu ký giao kÌo hÑn nép ®ñ sè nh©n c«ng mµ chóng ®ßi hái.

Bªn c¹nh uy lùc phÇn ®êi Êy, cßn cã nh÷ng ®Êng cøu thÕ phÇn hån n÷a. C¸c ®Êng nµy, trong khi thuyÕt gi¸o "®øc nghÌo" cho ng­êi An Nam, còng kh«ng quªn lµm giµu trªn må h«i vµ m¸u cña hä. ChØ riªng ë Nam Kú, héi th¸nh truyÒn ®¹o còng ®· ®éc chiÕm ®Õn l/5 ruéng ®Êt trong vïng. Kinh th¸nh tuy kh«ng d¹y, song thñ ®o¹n chiÕm ®Êt rÊt gi¶n ®¬n: cho vay nÆng l·i vµ hèi lé. Nhµ chung lîi dông lóc mÊt mïa ®Ó cho n«ng d©n vay vµ buéc ph¶i cã ruéng ®Êt ®Ó lµm b¶o ®¶m. V× l·i suÊt tÝnh c¾t cæ, nªn ng­êi An Nam kh«ng thÓ tr¶ nî ®óng h¹n; thÕ lµ ruéng ®Êt cÇm cè vÜnh viÔn r¬i vµo tay nhµ chung (héi th¸nh).

C¸c viªn toµn quyÒn lín, toµn quyÒn bÐ ®­îc n­íc mÑ ký th¸c vËn mÖnh xø §«ng D­¬ng, nãi chung ®Òu lµ bän ngu xuÈn, bän ®Óu c¸ng. Nhµ chung chØ cÇn n¾m ®­îc mét vµi giÊy tê bÝ mËt, thuéc ®êi t­, cã tÝnh chÊt nguy h¹i ®èi víi thanh danh, ®Þa vÞ cña chóng, lµ cã thÓ lµm cho chóng ho¶ng sî vµ ph¶i tho¶ m·n mäi yªu cÇu cña nhµ chung. ChÝnh v× thÕ mµ mét viªn toµn quyÒn ®· nh­êng cho nhµ chung 7.000 hÐcta ®Êt b·i båi cña ng­êi b¶n xø, khiÕn hä ph¶i ®i ¨n xin.

Ph¸c qua nh­ thÕ, còng ®ñ thÊy d­íi chiªu bµi d©n chñ, ®Õ quèc Ph¸p ®· c¾m vµo ®Êt An Nam chÕ ®é ®¸ng nguyÒn rña cña thêi trung cæ; ng­êi n«ng d©n An Nam bÞ hµnh h×nh võa b»ng l­ìi lª cña nÒn v¨n minh t­ b¶n chñ nghÜa, võa b»ng c©y th¸nh gi¸ cña gi¸o héi sa ®o¹ lµm « danh Chóa.

*
* *

Angiªri ®au khæ v× n¹n ®ãi. Tuynidi còng bÞ tµn ph¸ v× n¹n ®ãi. §Ó gi¶i quyÕt t×nh tr¹ng Êy, chÝnh phñ b¾t giam mét sè ®«ng ng­êi ®ãi. §Ó cho bän "ng­êi ®ãi" ®õng coi nhµ tï lµ n¬i cøu tÕ, ng­êi ta kh«ng cho hä ¨n g× hÕt. Cho nªn nhiÒu ng­êi ®· chÕt ®ãi trong lóc bÞ giam cÇm. Trong nh÷ng hang ®éng En Ghiria, nhiÒu ng­êi ®ãi l¶ ph¶i gÆm x¸c mét con lõa chÕt thèi l©u ngµy.

ë Bªgia, ng­êi Cammª¹⁾ giµnh giËt x¸c thó vËt víi qu¹. ë Xóc en Acba, ë Ghi®a, UÐt M¬lid¬, mçi ngµy hµng chôc ng­êi chÕt ®ãi.

§i ®«i víi n¹n ®ãi, n¹n dÞch tÔ ph¸t sinh ë nhiÒu n¬i vµ cã nguy c¬ lan réng.

*
* *

§Ó che ®Ëy sù xÊu xa cña chÕ ®é bãc lét ®Çy téi ¸c, chñ nghÜa t­ b¶n thùc d©n lu«n lu«n trang ®iÓm cho c¸i huy ch­¬ng môc n¸t cña nã b»ng nh÷ng ch©m ng«n lý t­ëng: B¸c ¸i, B×nh ®¼ng, v.v..

Cïng lµm mét viÖc trong cïng mét x­ëng, ng­êi thî da tr¾ng ®­îc tr¶ l­¬ng cao h¬n nhiÒu so víi b¹n ®ång nghiÖp kh¸c mµu da.

Trong c¸c c«ng së, nh÷ng ng­êi b¶n xø dï ®· lµm viÖc l©u n¨m vµ dï rÊt thµnh th¹o c«ng viÖc, còng chØ ®­îc lÜnh mét kho¶n tiÒn l­¬ng chÕt ®ãi; tr¸i l¹i mét ng­êi da tr¾ng míi ®­îc ®­a vµo, lµm viÖc Ýt h¬n, th× l¹i lÜnh l­¬ng cao h¬n.

Cã nh÷ng thanh niªn b¶n xø ®· häc c¸c tr­êng ®¹i häc cña chÝnh quèc, ®ç b¸c sÜ y khoa hay tiÕn sÜ luËt khoa thÕ mµ vÉn kh«ng ®­îc lµm nghÒ nghiÖp cña m×nh trong n­íc m×nh, nÕu kh«ng vµo quèc tÞch Ph¸p. Mµ ai còng ®· biÕt, mét ng­êi b¶n xø muèn ®­îc nhËp quèc tÞch Ph¸p nh­ vËy th× ph¶i v­ît qua bao nhiªu khã kh¨n vµ tèn bao nhiªu c«ng ch¹y v¹y nhôc nh·.

Cßn nh÷ng ng­êi b¶n xø b¾t buéc ph¶i l×a bá ruéng n­¬ng, gia ®×nh ®i "lÝnh t×nh nguyÖn" th× ®Òu sím ®­îc nÕm h­¬ng vÞ tuyÖt vêi cña mãn "b×nh ®¼ng".

Cïng mét cÊp bËc, nh­ng ng­êi da tr¾ng hÇu nh­ bao giê còng ®­îc coi lµ cÊp trªn cña ng­êi b¶n xø. C¸i chÕ ®é ®¼ng cÊp cã tÝnh chÊt "nh©n chñng - qu©n sù" Êy l¹i cµng râ rÖt h¬n khi nh÷ng qu©n nh©n da tr¾ng vµ qu©n nh©n kh¸c mµu da cïng ®i trªn mét chuyÕn xe löa hoÆc tÇu thuû.

*
* *

Mét ng­êi b¶n xø lµm thÕ nµo ®Ó cã thÓ nhËp quèc tÞch Ph¸p? §¹o luËt ngµy 25 th¸ng 3 n¨m 1915 vÒ viÖc d©n thuéc ®Þa Ph¸p nhËp quèc tÞch Ph¸p quy ®Þnh:

§iÒu 1. - Nh÷ng ng­êi d©n thuéc ®Þa Ph¸p hoÆc d©n ®­îc Ph¸p b¶o hé, trªn 21 tuæi, kh«ng ph¶i lµ quª h­¬ng ë Angiªri, Tuynidi hoÆc Marèc, ®· c­ tró ë Ph¸p, Angiªri hoÆc trªn ®Êt b¶o hé cña Ph¸p vµ cã ®­îc mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn sau ®©y th× cã thÓ ®­îc thõa nhËn cho h­ëng quyÒn lîi c«ng d©n Ph¸p:

1. §· ®­îc th­ëng B¾c ®Èu béi tinh hoÆc ®· tèt nghiÖp mét trong nh÷ng tr­êng ®¹i häc hay lµ chuyªn nghiÖp mµ danh s¸ch sÏ do s¾c lÖnh Ên ®Þnh.

2. §· cã c«ng lín trong viÖc khai th¸c thuéc ®Þa hoÆc phôc vô quyÒn lîi cña n­íc Ph¸p.

3. §· phôc vô trong qu©n ®éi Ph¸p vµ ®­îc gi÷ chøc sÜ quan hay h¹ sÜ quan, hoÆc ®­îc th­ëng hu©n ch­¬ng qu©n c«ng.

4. §· lÊy vî Ph¸p vµ cã chç ë t­¬ng ®èi æn ®Þnh trªn ®Êt Ph¸p ®­îc mét n¨m.

5. §· c­ tró h¬n m­êi n¨m t¹i c¸c xø kÓ trªn, vµ biÕt tiÕng Ph¸p ®Õn mét tr×nh ®é kh¸.

Tuy ®¹o luËt cßn cã thiÕu sãt, song cø trung thùc thi hµnh th× còng cßn kh¸; nh­ng kh«ng, c¸c ngµi viªn chøc cã kÓ g× luËt ph¸p vµ, nh­ nh÷ng tªn ngu xuÈn tß mß ­a xoi mãi, chóng buéc nh÷ng ng­êi xin nhËp quèc tÞch Ph¸p ph¶i tr¶ lêi trªn giÊy c¸c c©u hái sau ®©y:

A- Vî con cã nãi tiÕng Ph¸p kh«ng ?

B- Hä cã mÆc ¢u phôc kh«ng ?

C- Nhµ cã ®å ®¹c nh­ gi­êng, nÖm, bµn, tñ, v.v. kh«ng ?

D- Vµ ghÕ dùa n÷a ?

E- ¡n trªn bµn hay trªn chiÕu ?

P- ¡n g× ?

G- ¡n c¬m hay b¸nh m× ?

H- Anh cã tµi s¶n kh«ng ?

I- Vî cã tµi s¶n kh«ng ?

J- Thu ho¹ch ®ång niªn cña anh bao nhiªu ?

K- Anh theo t«n gi¸o g× ?

L- Anh vµo nh÷ng héi nµo ?

M- Trong c¸c héi Êy, anh gi÷ chøc vô g× ?

N- ChÕ ®é b¶n xø tèt vµ nh©n tõ, thÕ v× cí g× anh l¹i xin nhËp quèc tÞch Ph¸p ? Cã ph¶i ®Ó lµm viªn chøc kh«ng ? Hay ®Ó cã ®Þa vÞ cao? Hay ®Ó ®i t×m má vµng, má ngäc?

O- B¹n bÌ th©n thiÕt nhÊt lµ nh÷ng ai?

ChØ cßn thiÕu ®iÒu mµ c¸c ngµi Êy ch­a hái: Vî anh cã c¾m S... lªn ®Çu anh kh«ng!