Héi ®ång xuÊt b¶n ®µo duy tïng Chñ tÞch Héi ®ång

C¸C QUAN THèNG §èC

¤ng Phuèc, thèng ®èc xø §ah«m©y, cai trÞ giái ®Õn nçi ng­êi b¶n xø nµo ë thuéc ®Þa Êy còng kªu ca vÒ «ng ta. §Ó xoa dÞu lßng c«ng phÉn, ng­êi ta vê ph¸i sang ®ã mét viªn thanh tra. Viªn thanh tra nµy kiÓm tra giái ®Õn nçi ch­a thÌm xÐt g× ®Õn ®¬n khiÕu n¹i cña nh©n d©n ®· cuèn gãi chuån th¼ng¹⁾.

VÒ viÖc nµy, chóng t«i cã nhËn ®­îc mét bøc th­ cña uû ban hµnh ®éng Ph¸p - Håi ë Poãct« - N«v«²⁾ trong ®ã cã nh÷ng ®o¹n chÝnh nh­ sau:

"Tr­íc lóc ng­êi Ph¸p ®Õn §ah«m©y rÊt l©u, ë Poãct« - N«v« ®· cã mét thñ lÜnh Håi gi¸o gäi lµ Im¨ng cã nhiÖm vô ®¹i diÖn cho tËp thÓ ng­êi Håi ë bÊt cø chç nµo cÇn thiÕt, qu¶n lý tµi s¶n cña tËp thÓ Håi gi¸o Êy vµ tr«ng nom viÖc lÔ b¸i.

"Theo tôc lÖ, Im¨ng ph¶i do mét ®oµn cö tri bÇu lªn, chän trong nh÷ng ng­êi Håi gi¸o ngoan ®¹o, cã tiÕng lµ ®øc ®é vµ ®· tõng lµm phã Im¨ng mét thêi gian l©u. H¬n n÷a, tr­íc khi chÕt, Im¨ng ®­¬ng quyÒn cã ý kiÕn vÒ vÞ phã nµo cã ®ñ t­ c¸ch ®Ó thay thÕ m×nh.

"ý kiÕn cña Im¨ng lóc ®ã lµ ý kiÕn kh«ng ®­îc söa ®æi.

"Tr­íc khi qua ®êi, Im¨ng C¸txumu ®· chØ ®Þnh viªn phã Xarucu lµm ng­êi kÕ vÞ m×nh. §oµn cö tri vµ ®a sè ng­êi Håi gi¸o còng ®· t¸n thµnh.

"Khi C¸txumu mÊt, ®¸ng lÏ Xarucu ph¶i ®­îc bÇu lªn, nh­ng tªn Inhaxi« Pared« dùa vµo thÕ cña thèng ®èc ®· ®éc ®o¸n c¶n trë, b¾t Ðp ng­êi Håi gi¸o ph¶i nhËn tªn Lavani Cètx«c« lµ b¹n th©n cña y, lµm Im¨ng. Tªn Cètx«c«, còng nh­ y, chØ theo ®¹o Håi trªn danh nghÜa.

"ThÊy ®oµn cö tri vµ ®a sè ng­êi Håi gi¸o chèng l¹i viÖc cö tªn Cètx«c« mét c¸ch bÊt hîp ph¸p, Pared« liÒn nhê viªn thñ lÜnh cao cÊp lµ Hótgi can thiÖp. Hótgi lµ tÝn ®å ®¹o b¸i vËt, ®­îc chÝnh phñ che chë, nªn h¾n cø cö tªn Lavani Cètx«c« lµm Im¨ng, bÊt chÊp nguyÖn väng ng­êi Håi gi¸o.

"KÓ ra, nÕu Lavani Cètx«c« lµ mét ng­êi Håi gi¸o tèt vµ l­¬ng thiÖn th× chóng t«i còng lµm ng¬ viÖc h¾n ®­îc cö lµm Im¨ng, nh­ng h¾n l¹i lµ mét tªn bÊt l­¬ng ch­a tõng thÊy trªn ®êi nµy. Chóng t«i nãi nh­ thÕ lµ cã b»ng cø:

"Lavani Cètx«c« sinh ë Lagèt (xø Nigiªria thuéc Anh). H¾n lµ d©n thuéc ®Þa Anh. V× can nhiÒu téi giÕt ng­êi vµ nhiÒu téi ¸c kh¸c ë Nigiªria thuéc Anh, nªn bÞ nhµ chøc tr¸ch Anh truy n·.

"¤ng thèng ®èc cña chóng t«i håi ®ã ®· thu dông tªn d©n thuéc ®Þa Anh bÊt l­¬ng nµy vµ nh­ ®Ó th­ëng c«ng cho h¾n, ®· cö h¾n lµm tï tr­ëng c¸c x· ven hå nh­ ¸pph«t«nu Aghªghª, ¸pl¨ngc¨ngt¨ng, v.v.. Toµn d©n vïng Êy ngµy nay ®Òu ghª tëm nh÷ng hµnh vi nhòng l¹m, nh÷ng téi ¸c cña h¾n, vµ kªu ca vÒ h¾n.

"Nguyªn chóng t«i cã mét ®iÖn thê ë khu phè Atpatxa t¹i Poãct«- N«v«. Nhµ ®­¬ng côc Ph¸p ®· ph¸ huû ®iÖn thê Êy víi lý do v× lîi Ých c«ng céng råi båi th­êng cho chóng t«i n¨m ngh×n phr¨ng.

"TiÒn båi th­êng kh«ng ®ñ ®Ó x©y dùng mét ®iÖn thê míi. Chóng t«i ®· më mét cuéc l¹c quyªn riªng, thu ®­îc 22.000 phr¨ng.

"Pared« lµ ng­êi cã ch©n trong tiÓu ban mua s¾m vËt liÖu vµ ph¸t l­¬ng cho thî.

"Khi viªn phã Im¨ng BÝtxiriu - ng­êi n¾m gi÷ ch×a khãa kÐt - chÕt, th× Pared« trë thµnh ng­êi gi÷ ch×a kho¸ kÐt. H¾n lîi dông ®Þa vÞ Êy ®Ó biÓn thñ sè tiÒn 2.775 phr¨ng. TiÓu ban b¾t buéc ph¶i khai trõ h¾n ra khái tiÓu ban.

"Inhaxi« Pared« c¨m tøc, bÌn bµn m­u tÝnh kÕ víi «ng thèng ®èc. ThÕ lµ «ng nµy cho thi hµnh nh÷ng biÖn ph¸p ®éc ®o¸n ®èi víi chóng t«i, vµ lµm trë ng¹i viÖc x©y dùng ®iÖn thê cña chóng t«i.

"Giê ®©y, do m­u m« cña Inhaxi« Pared« ®­îc «ng thèng ®èc tiÕp tay cho trong viÖc cö mét c¸ch tr¸i ®¹o tªn Cètx«c« lµm Im¨ng, d©n Håi gi¸o ë Poãct« - N«v« ®· chia thµnh hai phe. T×nh tr¹ng Êy lµm tæn th­¬ng t×nh ®oµn kÕt, hoµ hîp cña ng­êi Håi gi¸o, lµm h¹i cho viÖc tù do hµnh ®¹o cña chóng t«i vµ g©y ra nh÷ng vô lén xén lín".

II- ¤NG L¤NG

D­íi ®©y lµ mÊy ®o¹n trÝch ë mét l¸ th­ cña ®¹i t¸ BÐcna göi cho b¸o La RÐpublique Française, ngµy 6 th¸ng 12 n¨m 1922. Th­a ngµi Bé tr­ëng, xin ngµi v÷ng t©m, ®¹i t¸ BÐcna kh«ng ph¶i lµ céng s¶n ®©u.

"Con sè hµng xuÊt khÈu ë §«ng D­¬ng, bøc th­ viÕt, hiÖn ®ang giÉm ch©n t¹i chç, thËm chÝ cßn ®ang sôt xuèng. N¨m 1914, §«ng D­¬ng ®· xuÊt khÈu 45.000 kil« t¬ lôa, 99.000 tÊn ng«, 480 tÊn chÌ; n¨m ngo¸i chØ xuÊt khÈu cã 15.000 kil« t¬ lôa, 32.000 tÊn ng«, 156 tÊn chÌ.

Ng­êi ta còng t­ëng r»ng hiÖn nay chÝnh phñ §«ng D­¬ng ®ang tÝch cùc tiÕn hµnh nh÷ng c«ng tr×nh lín cÇn thiÕt cho viÖc khai th¸c thuéc ®Þa. Êy thÕ mµ, tõ n¨m 1914 ®Õn nay, ng­êi ta kh«ng hÒ ®Æt thªm ®­îc mét kil«mÐt ®­êng s¾t nµo, còng kh«ng khai th¸c ®­îc lÊy mét hÐcta ruéng nµo. C¸ch ®©y 10 n¨m, «ng Xar« cã ®­a th«ng qua mét ch­¬ng tr×nh kiÕn thiÕt, bao gåm viÖc x©y dùng con ®­êng s¾t tõ Vinh ®Õn §«ng Hµ vµ bèn hÖ thèng ®¹i thuû n«ng; tÊt c¶ nh÷ng c«ng tr×nh ®ã ®Òu ®· ngõng l¹i tõ h¬n 5 n¨m nay, lÊy cí lµ kh«ng cã kinh phÝ. Nh­ng, còng trong thêi gian Êy, xø §«ng D­¬ng l¹i bá ra 65 triÖu ®ång tøc lµ 450 triÖu phr¨ng ®Ó lµm ®­êng vµ dinh thù. Mêi «ng Phaghª h·y suy nghÜ vÒ nh÷ng con sè ®ã xem! Tiªu gÇn nöa tû ®Ó lµm nh÷ng ®­êng « t« mµ trªn ®ã kh«ng hÒ l­u th«ng mét tÊn hµng ho¸ nµo; ®Ó x©y dùng nh÷ng dinh thù vµ phßng giÊy cho ®¸m c«ng chøc ®ang mäc ®Çy rÉy lªn ë §«ng D­¬ng nh­ cá c©y vïng nhiÖt ®íi; trong khi Êy th× nh÷ng c«ng tr×nh ®· ®­îc thõa nhËn lµ cÇn thiÕt vµ ®· ®­îc NghÞ viÖn th«ng qua, l¹i bÞ bá r¬i!

Nh­ng ®õng t­ëng lµ ng­êi ta cã ý muèn thay ®æi ph­¬ng ph¸p ë §«ng D­¬ng. §Ó hoµn thµnh ch­¬ng tr×nh n¨m 1912, «ng L«ng ®· xin NghÞ viÖn cho phÐp ph¸t hµnh mét ®ît c«ng tr¸i. Nay, «ng ta l¹i xin ph¸t hµnh mét ®ît thø hai n÷a. Nh÷ng kÎ hiÖn ®ang ®iÒu khiÓn viÖc khai th¸c §«ng D­¬ng h×nh nh­ ®· ®Þnh t©m kh«ng lµm c¸i g× thËt sù cã Ých lîi c¶ nÕu tr­íc hÕt ng­êi ta kh«ng cho phÐp hä vay nî. Cßn ®èi víi tµi nguyªn ng©n s¸ch, ®èi víi nh÷ng dù tr÷ tÝch luü ®­îc trong vµ sau thêi kú chiÕn tranh, th× hä quyÕt vung tay nÐm qua cöa sæ nÕu NghÞ viÖn kh«ng ®­a vµo nÒn nÕp".

III - ¤NG G¸CBI

¤ng G¸cbi, toµn quyÒn ®¶o Ma®ag¸txca, võa vÒ Ph¸p. Còng nh­ tÊt c¶ c¸c viªn thèng ®èc, b¹n ®ång nghiÖp cña «ng, «ng G¸cbi rÊt lÊy lµm hµi lßng vÒ c¸i thuéc ®Þa "cña m×nh": tiÕn bé, giµu cã, trung thµnh, an c­ l¹c nghiÖp, cã tæ chøc, cã dù ¸n nµy, ch­¬ng tr×nh nä, v.v.. §ã lµ c¸i bäc hµnh lý mu«n thuë, bÊt di bÊt dÞch cña c¸c ngµi thèng ®èc vÒ nghØ, mµ nay ®Õn l­ît «ng G¸cbi l¹i ©n cÇn më ra cho tÊt c¶ nh÷ng ai muèn xem... Vµ v­ît lªn trªn tÊt c¶ nh÷ng ngãn bÞp bîm cò rÝch Êy, «ng G¸cbi cßn khÐo lÐo gië ra ngãn bÞp kh¸c (hay ®óng h¬n ngãn bÞp cña ng­êi kh¸c) rÊt mùc tinh vi: viÖc khai th¸c thuéc ®Þa. Chóng t«i xin chµo mõng quan toµn quyÒn míi vÒ, vµ xin hái ngµi:

"Ph¶i ch¨ng ph¸i ®oµn thanh tra cña bé ®· kh«ng cã ®ñ xµ phßng ®Ó x¸t¹⁾ lªn ®Çu quan toµn quyÒn, ®ång thêi thoa tr¬n c¸i dèc, trªn ®ã cô lín ph¶i tr­ît th¼ng vÒ chÝnh quèc ®Ó ë l¹i ®ã m·i m·i ®Õn m·n ®êi trän kiÕp?

"Ph¶i ch¨ng ®Ó cøu vít thÓ diÖn cho ngµi, mét vµi tªn tay sai ®¾c lùc ®· tæ chøc mét tiÖc r­îu tiÔn hµnh, vµ ®Ó lµm viÖc ®ã, chóng ®· ph¶i ch¹y bë h¬i tai, v× ngoµi ban tæ chøc ra, kh«ng ma nµo buån ®Õn dù tiÖc c¶?

"Ph¶i ch¨ng bän tay ch©n cña quan toµn quyÒn ®· ®Þnh lµm mét l¸ ®¬n ¸i mé xin ngµi trë l¹i thuéc ®Þa, nh­ng l¹i kh«ng d¸m ®­a ra v× sî cã ®¬n chèng l¹i?

"Sau cïng, ph¶i ch¨ng nh©n d©n b¶n xø ®· tÆng ngµi lêi chóc th©n ¸i nµy: "Th«i nhÐ, chó G¸cbi! Xin chóc kh«ng bao giê gÆp l¹i chó n÷a!"

IV- ¤NG MÐCLANH

VËn mÖnh hai m­¬i triÖu ng­êi An Nam tèt sè ®ang n»m trong tay «ng M¸cxian MÐclanh.

C¸c b¹n sÏ hái t«i: "C¸i «ng MÐclanh Êy lµ ai vËy?". §ã lµ mét «ng ®· tõng lµm quan cai trÞ ë quÇn ®¶o G¨mbiª, sau gi÷ chøc phã thèng ®èc T©y Phi, råi lªn lµm thèng ®èc xø Êy. §ã lµ mét «ng ®· bá ra ba m­¬i s¸u n¨m cña ®êi m×nh ®Ó nhåi nhÐt c¸i v¨n minh ®Çy ©n huÖ cña n­íc Ph¸p vµo ®Çu ãc ng­êi b¶n xø.

Cã lÏ c¸c b¹n cho r»ng ®­a mét ng­êi kh«ng hiÓu g× vÒ §«ng D­¬ng ®Õn n¾m vËn mÖnh §«ng D­¬ng th× thËt lµ mét trß hÒ lín kiÓu §«ng D­¬ng chø g×.

§óng ®Êy! Nh­ng ®ã lµ c¸i "mèt". Mét b¹n ®ång nghiÖp cho biÕt r»ng: t¹i Bé Thuéc ®Þa, mét viªn quan cai trÞ cò ë §«ng D­¬ng ngåi chÔm chÖ t¹i vô T©y Phi thuéc Ph¸p; mét viªn quan cai trÞ cò ë T©y Phi phô tr¸ch vô ch©u Phi xÝch ®¹o thuéc Ph¸p; mét viªn chøc cò ë Xu®¨ng phô tr¸ch nh÷ng vÊn ®Ò vÒ Ma®ag¸txca; cßn ®¹i diÖn cho xø Cam¬run ë héi chî triÓn l·m thuéc ®Þa l¹i lµ mét viªn chøc ch­a hÒ bao giê ®Æt ch©n lªn ®Êt Cam¬run.

ThÕ nªn, tr­íc khi sang §«ng D­¬ng khai ho¸ cho ng­êi §«ng D­¬ng, quan toµn quyÒn MÐclanh ®Þnh b¾t ®Çu khai ho¸ nh÷ng ng­êi §«ng D­¬ng chÕt ë Ph¸p, tøc lµ nh÷ng ng­êi ®· hy sinh v× tæ quèc, v× c«ng lý, vµ v× v©n v©n Êy mµ!

C­êi trong nghÜa ®Þa lµ mét c¸i thó ®èi víi nh÷ng vÜ nh©n, nh­ng c­êi mét m×nh ë ®ã th× cã lÏ lµ kh«ng kho¸i l¾m. Bëi vËy, Cô lín MÐclanh ®· ra lÖnh cho nh÷ng thanh niªn An Nam ®­îc trî cÊp ph¶i theo Cô lín ®Õn nghÜa trang N«gi¨ng trªn bê s«ng M¸cn¬ ®Ó ®äc mét bµi diÔn v¨n tr­íc sù chøng kiÕn long träng cña ngµi. Nh­ng bµi diÔn v¨n Êy ph¶i ®Ö tr×nh cho Cô lín kiÓm duyÖt tr­íc. Hä ®· lµm ®óng nh­ thÕ. Nh­ng Cô lín thÊy bµi diÔn v¨n qu¸ ­ qu¸ khÝch, nªn Cô bá ph¾t ®i vµ thay b»ng mét bµi kh¸c do Cô tù tay v¹ch ra dµn bµi.

DÜ nhiªn, bµi diÔn v¨n ®­îc xµo x¸o theo kiÓu nhµ quan nh­ vËy th× ph¶i sÆc mïi trung thµnh vµ quyÕn luyÕn.

NÕu ng­êi chÕt mµ nãi ®­îc, nh­ bän phï thuû th­êng b¶o, th× hån ma cña nh÷ng ng­êi An Nam ch«n ë N«gi¨ng, h¼n ®· nãi r»ng: "Ngµi toµn quyÒn «i! Xin c... c¶m ¬n ngµi! Nh­ng xin Ngµi lµm ¬n... xÐo ®i cho!"¹⁾.

V- ¤NG GI£R£MI L¥ME

Chóng t«i ®äc tê Annales coloniales thÊy mÈu tin ng¾n nh­ sau:

"Chóng t«i ®­îc tin Giªrªmi L¬me, cùu thèng ®èc thuéc ®Þa, cùu nghÞ viªn cña Ên §é thuéc Ph¸p, ®­¬ng bÞ truy tè tr­íc toµ. ¤ng ta nguyªn lµ chñ tÞch mét nhµ b¨ng do «ng Phr¬dun lµm qu¶n trÞ- uû nhiÖm. Nhµ b¨ng Êy ®· tuyªn bè vì nî c¸ch ®©y hai n¨m.

"§ã lµ sù kÕt liÔu ®Ých ®¸ng con ®­êng c«ng danh cña tªn v« l¹i Êy".

¤! ¤! ThÕ ra còng cã nh÷ng tªn v« l¹i trong c¸i giíi thèng ®èc vµ nghÞ viªn thuéc ®Þa cao quý Êy ­? Ai ngê nhØ!

VI- ¤NG UT¥R¢Y

¤ng Ut¬r©y lµ mét nghÞ viªn Nam Kú («ng ta lµ ng­êi Nam Kú còng gièng nh­ «ng P. L«ti lµ ng­êi n­íc Thæ vËy). ¤ng ta ®äc diÔn v¨n ë nghÞ viÖn, vµ kinh doanh ë Sµi Gßn. Lµ nghÞ viªn «ng ta nhËn cÊp phÝ ®Òu ®Æn; lµ thùc d©n, «ng ta kh«ng nép thuÕ. ¤ng nghÞ liªm chÝnh nµy cã mét ®ån ®iÒn 2.000 hÐcta, vµ m­êi l¨m n¨m nay, «ng chñ ®ån ®iÒn ®¸ng kÝnh ®ã kh«ng nép mét xu nhá thuÕ nµo. Khi së thuÕ yªu cÇu «ng lµm ®óng luËt lÖ th× «ng tr¶ lêi: c...¶m ¬n. V× «ng ta lµ nghÞ viªn nªn ng­êi ta kh«ng ®éng ®Õn «ng.

§· cã mét thêi, c¸i «ng Ut¬r©y Êy ®· gi÷ chøc quyÒn thèng ®èc Nam Kú.

Xø Nam Kú do mét thèng ®èc cai trÞ, viªn thèng ®èc nµy do s¾c lÖnh tæng thèng Ph¸p bæ nhiÖm. §Ó lµm trßn nhiÖm vô cao c¶ cña m×nh, vÞ quan cao cÊp nµy dùa vµo mét héi ®ång hçn hîp gåm c¶ ng­êi Ph¸p lÉn ng­êi An Nam, gäi lµ héi ®ång qu¶n h¹t. Mét trong nh÷ng quyÒn h¹n ch¾c lµ quan träng nhÊt cña héi ®ång nµy lµ h»ng n¨m biÓu quyÕt dù to¸n ng©n s¸ch cña thuéc ®Þa. Chóng t«i xin nãi ngay r»ng nguån thu cña ng©n s¸ch Êy lµ c¸c kho¶n thuÕ trùc thu vµ gi¸n thu do ng­êi An Nam nép, cßn c¸c kho¶n dù chi, th× trªn nguyªn t¾c (nh­ng kh«ng bao giê trªn thùc tÕ!) lµ ph¶i ®­îc chi tiªu cho nh÷ng c«ng cuéc cã lîi cho ng­êi An Nam; tãm l¹i lµ quyÒn lîi cña ng­êi An Nam ®­îc giao phã cho c¸i héi ®ång qu¶n h¹t Êy. ThÕ nh­ng c¸i héi ®ång qu¶n h¹t quý ho¸ nµy l¹i gåm nhiÒu ng­êi Ph¸p h¬n lµ ng­êi An Nam: cã 18 ng­êi Ph¸p, th× 12 lµ ®¹i biÓu do tuyÓn cö bÇu ra, 6 lµ ®¹i biÓu cña c¸c c«ng ty, phßng th­¬ng m¹i, phßng canh n«ng v.v., vµ 6 ng­êi An Nam. Cø cho r»ng lu«n lu«n ®ñ mÆt ®i n÷a th× 6 phiÕu cña ng­êi An Nam kia tµi nµo mµ chèng l¹i ®­îc 18 phiÕu cña ng­êi Ph¸p? V× thÕ chÝnh phñ cø viÖc tuú ý mµ dù to¸n vµ ch¾c ch¾n lµ tÊt c¶ c¸c kho¶n dù to¸n ®Òu ®· ®­îc biÓu quyÕt tr­íc råi.

HÇu nh­ sù viÖc lu«n lu«n x¶y ra nh­ thÕ. Cho nªn n¨m 1905, còng b»ng c¸ch Êy, quan quyÒn thèng ®èc Ut¬r©y nay lµ nghÞ viªn cña ng­êi Ph¸p ë Nam Kú ®· t¨ng thuÕ ®iÒn thæ vèn ®· qu¸ nÆng, lªn mét tr¨m phÇn tr¨m. ViÖc t¨ng thuÕ nµy ®· lµm cho tªn tuæi Ut¬r©y trë thµnh bÊt tö trong trÝ nhí cña ng­êi An Nam, nã ®· lµm cho c¸c ®¹i biÓu ng­êi An Nam trong héi ®ång nhÊt lo¹t tõ chøc! CÇn qu¸i g×! Ut¬r©y liÒn thay hä b»ng nh÷ng ng­êi kh¸c do «ng ta ®Ých th©n b¾t cö tri An Nam ph¶i bÇu. Tr­íc ngµy bÇu phiÕu, mét tay ch©n cña «ng ta lµ viªn quan cai trÞ Maxper« (tØnh Biªn Hoµ) ch¼ng ®· b¾t giam tÊt c¶ cö tri ë tØnh Êy l¹i, kh«ng cho hä tiÕp xóc víi nh÷ng ng­êi øng cö ®ã hay sao? Ng­êi ta do¹ trõng ph¹t ®Ó buéc hä ph¶i bá phiÕu cho Bïi ThÕ Kh©m, ng­êi do Ut¬r©y ®­a ra nh»m ng¨n c¶n viÖc bÇu l¹i «ng Hoµi, mét ®¹i biÓu võa tõ chøc ®· cã lçi lµ kh«ng lµm theo ý muèn cña Ut¬r©y.

CH¦¥NG IV