Héi ®ång xuÊt b¶n ®µo duy tïng Chñ tÞch Héi ®ång

THUÕ M¸U

Tr­íc n¨m 1914, hä chØ lµ nh÷ng tªn da ®en bÈn thØu, nh÷ng tªn "AnnamÝt" bÈn thØu, giái l¾m th× còng chØ biÕt kÐo xe tay vµ ¨n ®ßn cña c¸c quan cai trÞ nhµ ta. Êy thÕ mµ cuéc chiÕn tranh vui t­¬i võa bïng næ, th× lËp tøc hä biÕn thµnh nh÷ng ®øa "con yªu", nh÷ng ng­êi "b¹n hiÒn" cña c¸c quan cai trÞ phô mÉu nh©n hËu, thËm chÝ cña c¶ c¸c quan toµn quyÒn lín, toµn quyÒn bÐ n÷a²⁾. §ïng mét c¸i, hä (nh÷ng ng­êi b¶n xø) ®­îc phong cho c¸i danh hiÖu tèi cao lµ "chiÕn sÜ b¶o vÖ c«ng lý vµ tù do". Nh­ng hä ®· ph¶i tr¶ b»ng mét gi¸ kh¸ ®¾t c¸i vinh dù ®ét ngét Êy, v× ®Ó b¶o vÖ cho c¸i c«ng lý vµ tù do mµ chÝnh hä kh«ng ®­îc h­ëng mét tÝ nµo, hä ®· ph¶i ®ét ngét xa l×a vî con, rêi bá m¶nh ruéng hoÆc ®µn cõu cña hä, ®Ó v­ît ®¹i d­¬ng, ®i ph¬i th©y trªn c¸c b·i chiÕn tr­êng ch©u ¢u. Trong lóc v­ît biÓn, nhiÒu ng­êi b¶n xø, sau khi ®­îc mêi chøng kiÕn c¶nh kú diÖu cña trß biÓu diÔn khoa häc vÒ phãng ng­ l«i, ®· ®­îc xuèng tËn ®¸y biÓn ®Ó b¶o vÖ tæ quèc cña c¸c loµi thuû qu¸i. Mét sè kh¸c ®· bá x¸c t¹i nh÷ng miÒn hoang vu th¬ méng vïng Banc¨ng, lóc chÕt cßn tù hái ph¶i ch¨ng n­íc mÑ muèn chiÕm ng«i nguyªn phi trong cung cÊm vua Thæ, - ch¶ thÕ sao l¹i ®em n­íng hä ë nh÷ng miÒn xa x«i Êy? Mét sè kh¸c n÷a th× ®· anh dòng ®­a th©n cho ng­êi ta tµn s¸t trªn bê s«ng M¸cn¬, hoÆc trong b·i lÇy miÒn S¨mpanh¬, ®Ó lÊy m¸u m×nh t­íi nh÷ng vßng nguyÖt quÕ cña c¸c cÊp chØ huy vµ lÊy x­¬ng m×nh ch¹m nªn nh÷ng chiÕc gËy cña c¸c ngµi thèng chÕ.

Cuèi cïng, ë hËu ph­¬ng, nh÷ng ng­êi lµm kiÖt søc trong c¸c x­ëng thuèc sóng ghª tëm, tuy kh«ng ph¶i hÝt h¬i ng¹t cña bän "b«s¬"¹⁾, nh­ng l¹i nhiÔm ph¶i nh÷ng luång khÝ ®éc ®á èi cña ng­êi Ph¸p; ®»ng nµo còng thÕ th«i, v× nh÷ng kÎ khèn khæ Êy còng ®· kh¹c ra tõng miÕng phæi, ch¼ng kh¸c g× ®· hÝt ph¶i h¬i ng¹t vËy.

Tæng céng cã 700.000 ng­êi b¶n xø ®· ®Æt ch©n lªn ®Êt Ph¸p; vµ trong sè Êy, 80.000 ng­êi kh«ng bao giê cßn tr«ng thÊy mÆt trêi trªn quª h­¬ng ®Êt n­íc m×nh n÷a!

II- CHÕ §é LÝNH T×NH NGUYÖN

Mét b¹n ®ång nghiÖp nãi víi chóng t«i: d©n lao khæ b¶n xø ë §«ng D­¬ng tõ bao ®êi nay bÞ bãp nÆn b»ng ®ñ mäi thø thuÕ kho¸, s­u sai, t¹p dÞch, b»ng c­ìng bøc ph¶i mua r­îu vµ thuèc phiÖn theo lÖnh quan trªn, tõ 1915-1916 tíi nay, l¹i cßn ph¶i chÞu thªm c¸i v¹ mé lÝnh n÷a.

Nh÷ng biÕn cè trong mÊy n¨m gÇn ®©y lµ c¸i cí ®Ó ng­êi ta tiÕn hµnh nh÷ng cuéc lïng r¸p lín vÒ nh©n lùc trªn toµn câi §«ng D­¬ng. Nh÷ng ng­êi bÞ b¾t ®Òu bÞ nhèt vµo tr¹i lÝnh víi ®ñ thø tªn: lÝnh khè ®á, lÝnh thî chuyªn nghiÖp, lÝnh thî kh«ng chuyªn nghiÖp, v.v..

Theo ý kiÕn cña tÊt c¶ c¸c c¬ quan cã thÈm quyÒn kh«ng thiªn vÞ ®­îc giao cho sö dông ë ch©u ¢u "vËt liÖu biÕt nãi" ch©u ¸, th× vËt liÖu nµy ®· kh«ng ®­a l¹i kÕt qu¶ t­¬ng xøng víi chi phÝ rÊt lín vÒ chuyªn chë vµ b¶o qu¶n.

Sau n÷a, viÖc s¨n b¾t thø "vËt liÖu biÕt nãi" ®ã, mµ lóc bÊy giê ng­êi ta gäi lµ "chÕ ®é lÝnh t×nh nguyÖn" (danh tõ mØa mai mét c¸ch ghª tëm) ®· g©y ra nh÷ng vô nhòng l¹m hÕt søc tr¾ng trîn.

§©y! ChÕ ®é lÝnh t×nh nguyÖn Êy ®­îc tiÕn hµnh nh­ thÕ nµy: vÞ "chóa tØnh"- mçi viªn c«ng sø ë §«ng D­¬ng qu¶ lµ mét vÞ "chóa tØnh"- ra lÖnh cho bän quan l¹i d­íi quyÒn, trong mét thêi h¹n nhÊt ®Þnh ph¶i nép cho ®ñ mét sè ng­êi nhÊt ®Þnh. B»ng c¸ch nµo, ®iÒu ®ã kh«ng quan träng. C¸c quan cø liÖu mµ xoay xë. Mµ c¸i ngãn xoay xë kiÓu D²⁾ th× c¸c «ng t­íng Êy th¹o hÕt chç nãi, nhÊt lµ xoay xë lµm tiÒn.

Tho¹t tiªn, chóng tãm nh÷ng ng­êi khoÎ m¹nh, nghÌo khæ, nh÷ng ng­êi nµy chØ chÞu chÕt th«i kh«ng cßn kªu cøu vµo ®©u ®­îc. Sau ®ã, chóng míi ®ßi ®Õn con c¸i nhµ giµu. Nh÷ng ai cøng cæ th× chóng t×m ngay ra dÞp ®Ó sinh chuyÖn víi hä hoÆc víi gia ®×nh hä, vµ nÕu cÇn, th× giam cæ hä l¹i cho ®Õn khi hä ph¶i døt kho¸t chän lÊy mét trong hai con ®­êng: "®i lÝnh t×nh nguyÖn, hoÆc x× tiÒn ra".

Nh÷ng ng­êi bÞ tãm ®i nh­ thÕ cßn hµo høng g× n÷a víi c¸i nghÒ cét vµo cæ hä. Cho nªn, b­íc ch©n vµo tr¹i lÝnh lµ hä liÒn t×m mäi c¬ héi ®Ó trèn tho¸t.

Cßn nh÷ng ng­êi nµo thÊy kh«ng thÓ tho¸t khái sè phËn hÈm hiu, th× t×m c¸ch tù lµm cho m×nh nhiÔm ph¶i nh÷ng bÖnh nÆng nhÊt, mµ th«ng th­êng h¬n c¶ lµ bÖnh ®au m¾t toÐt ch¶y mñ, g©y ra b»ng c¸ch x¸t vµo m¾t nhiÒu thø chÊt ®éc, tõ v«i sèng ®Õn mñ bÖnh lËu.

*
* *

Êy thÕ mµ trong mét b¶n bè c¸o víi nh÷ng ng­êi bÞ b¾t lÝnh, phñ toµn quyÒn §«ng D­¬ng, sau khi høa hÑn ban phÈm hµm cho nh÷ng lÝnh sÏ cßn sèng sãt vµ truy tÆng nh÷ng ng­êi sÏ hy sinh "cho Tæ quèc", ®· trÞnh träng tuyªn bè r»ng:

"C¸c b¹n ®· tÊp nËp ®Çu qu©n, c¸c b¹n ®· kh«ng ngÇn ng¹i rêi bá quª h­¬ng xiÕt bao tr×u mÕn ®Ó ng­êi th× hiÕn d©ng x­¬ng m¸u cña m×nh nh­ lÝnh khè ®á¹⁾, kÎ th× hiÕn d©ng c¸nh tay lao ®éng cña m×nh nh­ lÝnh thî".

NÕu qu¶ thËt ng­êi An Nam phÊn khëi ®i lÝnh ®Õn thÕ, t¹i sao l¹i cã c¶nh, tèp th× bÞ xÝch tay ®iÖu vÒ tØnh lþ, tèp th× tr­íc khi xuèng tµu, bÞ nhèt trong mét tr­êng trung häc ë Sµi Gßn, cã lÝnh Ph¸p canh g¸c, l­ìi lª tuèt trÇn, ®¹n lªn nßng s½n? Nh÷ng cuéc biÓu t×nh ®æ m¸u ë Cao Miªn, nh÷ng vô b¹o ®éng ë Sµi Gßn, ë Biªn Hoµ vµ ë nhiÒu n¬i kh¸c n÷a, ph¶i ch¨ng lµ nh÷ng biÓu hiÖn cña lßng sèt s¾ng ®Çu qu©n "tÊp nËp" vµ "kh«ng ngÇn ng¹i"?

Nh÷ng vô trèn ®i lÝnh vµ ®µo ngò (tÝnh ra cã ®Õn 50 phÇn tr¨m trong hµng ngò qu©n dù bÞ) ®Òu bÞ ®µn ¸p kh«ng gím tay vµ nh÷ng cuéc ®µn ¸p l¹i g©y ra nh÷ng cuéc binh biÕn bÞ d×m trong biÓn m¸u¹⁾.

B¶n bè c¸o cña phñ toµn quyÒn cßn cÈn thËn nh¾c thªm r»ng, tÊt nhiªn muèn xøng ®¸ng víi "lßng tèt râ rÖt" vµ "®é l­îng lín lao" cña chÝnh phñ th× "c¸c anh (binh lÝnh §«ng D­¬ng) cÇn ph¶i c­ xö ®óng ®¾n vµ kh«ng ®­îc lµm mét ®iÒu g× cho ng­êi ta ph¶i phµn nµn c¶".

Viªn chØ huy tèi cao qu©n ®éi §«ng D­¬ng cßn cã mét lèi ®Ò phßng kh¸c: «ng ta b¾t thÝch vµo l­ng hoÆc cæ tay cña tõng ng­êi lÝnh míi mé mét con sè kh«ng thÓ nµo tÈy xo¸ ®­îc b»ng mét dung dÞch nit¬r¸t b¹c.

ë ®©y còng gièng nh­ ë ch©u ¢u, sù khèn khæ cña nh÷ng ng­êi nµy lµ nguån lîi nhuËn cña nh÷ng kÎ kh¸c: nµo lµ bän ®eo lon chuyªn nghiÖp may m¾n ví ®­îc c«ng viÖc tuyÓn mé vµ qu¶n lý lÝnh míi b¶n xø mµ l¸nh xa ®­îc cµng l©u cµng tèt nh÷ng cuéc giao chiÕn nguy hiÓm ë ch©u ¢u; nµo lµ bän chñ thÇu l­¬ng thùc lµm giµu vïn vôt b»ng c¸ch bá ®ãi nh÷ng lÝnh mé khèn khæ; nµo lµ bän ®éc quyÒn tiÕp liÖu th«ng ®ång víi bän quan chøc ®Ó gian lËn, ®Çu c¬.

VÒ chuyÖn nµy, cÇn nãi thªm lµ cßn mét lo¹i chÕ ®é t×nh nguyÖn kh¸c n÷a: t×nh nguyÖn mua c«ng tr¸i. BiÖn ph¸p tiÕn hµnh th× còng nh­ thÕ. Ai cã m¸u mÆt lµ ph¶i bá tiÒn ra. KÎ nµo khã b¶o th× ng­êi ta dïng c¸ch dô dç vµ c­ìng b¸ch ®Õn ph¶i mua míi th«i.

PhÇn ®«ng nh÷ng ng­êi mua c«ng tr¸i ë §«ng D­¬ng kh«ng hiÓu g× vÒ thÓ thøc tµi chÝnh c¶; hä coi viÖc mua c«ng tr¸i còng nh­ ®ãng mét thø thuÕ míi vµ coi c¸c phiÕu c«ng tr¸i kh«ng kh¸c g× nh÷ng biªn lai nép thuÕ.

*
* *

B©y giê thö xem chÕ ®é mé lÝnh t×nh nguyÖn ®· ®­îc tæ chøc ë c¸c thuéc ®Þa kh¸c nh­ thÕ nµo.

LÊy T©y Phi lµm thÝ dô:

ë ®©y, bän chØ huy qu©n ®éi kÐo qu©n ®Õn tõng lµng b¾t bän hµo môc ph¶i nép ngay lËp tøc ®Çy ®ñ sè ng­êi chóng muèn tuyÓn mé. §Ó buéc nh÷ng thanh niªn Xªnªgan bá trèn ph¶i ra nhËn ®éi mò lÝnh, ch¼ng ph¶i mét viªn chØ huy ®· tra tÊn, hµnh h¹ c¸c th©n nh©n cña hä, vµ cho r»ng lµm nh­ thÕ lµ tµi giái ®ã sao? ChÝnh h¾n ®· b¾t c¸c «ng bµ giµ, ®µn bµ cã thai, con g¸i, ®em lét trÇn truång, råi ®èt hÕt quÇn ¸o tr­íc mÆt hä. Nh÷ng n¹n nh©n khèn khæ ®ã m×nh trÇn nh­ nhéng, tay trãi c¸nh khuûu buéc ph¶i ch¹y kh¾p c¸c th«n x· d­íi lµn roi vät, ®Ó "nªu g­¬ng"! Mét ng­êi ®µn bµ câng con ph¶i van xin m·i míi ®­îc cëi trãi mét tay ®Ó ®ì ®øa bÐ. Trong khi ch¹y, hai cô giµ ®· ng· chÕt ngÊt ®i; nhiÒu em g¸i khiÕp sî tr­íc nh÷ng hµnh vi b¹o ng­îc ®ã, ®· hµnh kinh tr­íc tuæi; mét ng­êi ®µn bµ truþ thai, mét chÞ kh¸c ®Î mét ®øa con mï.

*
* *

Cã rÊt nhiÒu thñ ®o¹n b¾t lÝnh.

Thñ ®o¹n sau ®©y ®· tá ra nhanh vµ tiÖn nhÊt:

LÊy d©y ch¨ng ngang hai ®Çu con ®­êng chÝnh trong lµng l¹i. ThÕ lµ tÊt c¶ nh÷ng ng­êi da ®en ë vµo gi÷a ®Òu coi nh­ chÝnh thøc ph¶i tßng qu©n.

Mét nh©n chøng ®· viÕt cho chóng t«i nh­ sau: "Gi÷a tr­a ngµy 3 th¸ng 3 n¨m 1923, bän hiÕn binh v©y r¸p c¸c bÕn c¶ng Ruyphixc¬ vµ §aca¹⁾ råi tãm tÊt c¶ nh÷ng ng­êi b¶n xø lµm viÖc ë ®ã. Nh÷ng anh chµng nµy v× kh«ng tá vÎ sèt s¾ng ®i b¶o vÖ v¨n minh ngay, nªn ng­êi ta r­íc hä lªn « t« cam nh«ng mêi vÒ nhµ lao. ë ®Êy, sau khi hä cã ®ñ th× giê ®Ó thay ®æi ý kiÕn råi, ng­êi ta míi ®­a hä sang tr¹i lÝnh.

"ë tr¹i lÝnh, sau nh÷ng nghi lÔ biÓu d­¬ng tinh thÇn yªu n­íc, 29 lÝnh t×nh nguyÖn ®­îc tuyªn d­¬ng cã thÓ trë nªn anh hïng cña cuéc chiÕn tranh cuèi cïng nay mai... B©y giê th× tÊt c¶ ®Òu nãng lßng muèn lÊy l¹i miÒn Ruya²⁾ cho n­íc mÑ.

Nh­ng theo t­íng M¨nggianh¹⁾, ng­êi hiÓu râ hä nhÊt, th× ®ã chØ lµ nh÷ng ®éi qu©n ®Ó ®em n­íng tr­íc mïa ®«ng".

Chóng t«i hiÖn cã trong tay bøc th­ cña mét ng­êi §ah«m©y, vèn lµ cùu binh, ®· tõng lµm "nghÜa vô" trong cuéc chiÕn tranh "v× c«ng lý". Mét vµi ®o¹n trÝch trong bøc th­ sÏ v¹ch râ cho c¸c b¹n thÊy ng­êi "Batuala²⁾ ®· ®­îc b¶o vÖ nh­ thÕ nµo vµ c¸c quan cai trÞ thuéc ®Þa nhµ ta ®· nÆn ra lßng trung thµnh cña ng­êi b¶n xø nh­ thÕ nµo ®Ó t« ®iÓm cho tÊt c¶ nh÷ng bµi diÔn v¨n cña c¸c nhµ cÇm quyÒn vµ lµm ®Ò tµi cho tÊt c¶ nh÷ng bµi b¸o cña bän Rªgixm¨ngxª vµ H«de³⁾ thuéc ®ñ cì.

Bøc th­ viÕt: "N¨m 1915, khi «ng M.Nuphla, thèng ®èc §ah«m©y, ra lÖnh b¾t lÝnh, th× lµng t«i bÞ bän c¶nh s¸t cïng lÝnh c¬ c­íp ph¸ vµ ®èt s¹ch. TÊt c¶ tµi s¶n cña t«i ®Òu bÞ mÊt hÕt trong c¸c cuéc ®èt ph¸ ®ã. Tuy thÕ, t«i vÉn bÞ c­ìng b¸ch nhËp ngò, vµ mÆc dÇu lµ n¹n nh©n cña viÖc xóc ph¹m bØ æi ®ã, t«i ®· lµm nghÜa vô cña t«i ë mÆt trËn bªn Ph¸p. T«i bÞ th­¬ng ë trËn Exn¬.

"Ngµy nay, chiÕn tranh ®· chÊm døt, t«i s¾p trë vÒ n­íc, nh­ng kh«ng cßn nhµ cöa, cña c¶i g× c¶.

"Ng­êi ta ®· c­íp cña t«i:

1000 phr¨ng tiÒn mÆt;

12 con lîn;

15 - cõu;

10 - dª;

60 - gµ;

8 tÊm v¶i quÊn m×nh;

5 ¸o mÆc ngoµi;

10 quÇn;

7 mò;

1 d©y chuyÒn b»ng b¹c;

"§©y lµ tªn nh÷ng b¹n cïng ë mét xãm ®· bÞ c­ìng b¸ch nhËp ngò cïng ngµy víi t«i, vµ nhµ cöa còng ®· bÞ c­íp ph¸ vµ ®èt s¹ch. (Ghi tiÕp theo tªn b¶y ng­êi).

"Cßn nhiÒu n¹n nh©n n÷a cña nh÷ng chiÕn c«ng kiÓu Êy cña ngµi thèng ®èc Nuphla, nh­ng t«i kh«ng biÕt râ tªn nh÷ng ng­êi ®ã ®Ó göi cho c¸c anh h«m nay...".

Ch¾c bän "b«s¬" cña vua Ghi«m còng kh«ng lµm ®­îc h¬n thÕ.

III- KÕT QU¶ CñA Sù HY SINH

Khi ®¹i b¸c ®· ngÊy thÞt ®en, thÞt vµng råi, th× nh÷ng lêi tuyªn bè t×nh tø cña c¸c ngµi cÇm quyÒn nhµ ta bçng d­ng im bÆt nh­ cã phÐp l¹, vµ c¶ ng­êi Nªgr«¹⁾ lÉn ng­êi "AnnamÝt" mÆc nhiªn trë l¹i "gièng ng­êi bÈn thØu".

§Ó ghi nhí c«ng lao ng­êi lÝnh An Nam, ch¼ng ph¶i ng­êi ta ®· lét hÕt tÊt c¶ cña c¶i cña hä, tõ chiÕc ®ång hå, bé quÇn ¸o míi toanh mµ hä bá tiÒn tói ra mua, ®Õn c¸c vËt kû niÖm ®ñ thø, v.v. tr­íc khi ®­a hä ®Õn M¸cx©y xuèng tµu vÒ n­íc, ®ã sao? Ch¼ng ph¶i ng­êi ta ®· giao hä cho bän sóc sinh kiÓm so¸t vµ ®¸nh ®Ëp hä v« cí ®ã sao? Ch¼ng ph¶i ng­êi ta ®· cho hä ¨n nh­ cho lîn ¨n vµ xÕp hä nh­ xÕp lîn d­íi hÇm tµu Èm ­ít, kh«ng gi­êng n»m, kh«ng ¸nh s¸ng, thiÕu kh«ng khÝ ®ã sao? VÒ ®Õn xø së, ch¼ng ph¶i hä ®· ®­îc mét quan cai trÞ biÕt ¬n ®ãn chµo nång nhiÖt b»ng mét bµi diÔn v¨n yªu n­íc. "C¸c anh ®· b¶o vÖ Tæ quèc, thÕ lµ tèt. B©y giê, chóng t«i kh«ng cÇn ®Õn c¸c anh n÷a, cót ®i!", ®ã sao?

ThÕ lµ nh÷ng "cùu binh" - ®óng h¬n lµ c¸i x¸c cßn l¹i - sau khi ®· dòng c¶m b¶o vÖ chÝnh nghÜa vµ c«ng lý nay tay kh«ng trë vÒ víi chÕ ®é b¶n xø cña hä, mét chÕ ®é kh«ng biÕt g× ®Õn chÝnh nghÜa vµ c«ng lý c¶.

*
* *

Theo b¸o chÝ §«ng D­¬ng th× th­¬ng binh ng­êi Ph¸p bÞ mÊt mét phÇn th©n thÓ vµ vî cña tö sÜ ng­êi Ph¸p ®Òu ®­îc cÊp m«n bµi b¸n lÎ thuèc phiÖn.

Nh­ thÕ lµ trong mét viÖc mµ chÝnh quyÒn thuéc ®Þa ®· ph¹m tíi hai téi ¸c ®èi víi nh©n lo¹i. Mét mÆt, hä vÉn ch­a tho¶ khi tù tay lµm c¸i viÖc bØ æi cña ng­êi ®Çu ®éc, mµ cßn muèn l«i kÐo vµo ®©y c¶ nh÷ng n¹n nh©n ®¸ng th­¬ng h¹i cña cuéc huynh ®Ö t­¬ng tµn n÷a. MÆt kh¸c, hä coi rÎ tÝnh m¹ng vµ x­¬ng m¸u cña nh÷ng kÎ ®· bÞ hä lõa bÞp, ®Õn nçi t­ëng r»ng chØ cÇn qu¼ng cho nh÷ng ng­êi nµy khóc x­¬ng thèi Êy lµ ®ñ ®Òn bï ®­îc mét phÇn cña c¸nh tay bÞ mÊt hoÆc m¹ng cña mét ng­êi chång.

Chóng t«i ch¾c r»ng th­¬ng binh vµ qu¶ phô chiÕn tranh sÏ ®¸ v¨ng mãn quµ nh¬ nhíp Êy vµ nhæ vµo mÆt kÎ tÆng quµ. Chóng t«i còng tin ch¾c r»ng thÕ giíi v¨n minh vµ ng­êi Ph¸p l­¬ng thiÖn sÏ ®øng vÒ phÝa chóng t«i ®Ó lªn ¸n bän c¸ mËp thùc d©n ®ang kh«ng ngÇn ng¹i ®Çu ®éc c¶ mét d©n téc ®Ó v¬ vÐt cho ®Çy tói.

*
* *

Theo tôc lÖ An Nam, khi trong lµng cã ng­êi chÕt th× nh÷ng ng­êi xay lóa, gi· g¹o ph¶i tá lßng kÝnh träng vong linh ng­êi chÕt vµ th«ng c¶m nçi ®au buån cña tang gia b»ng c¸ch im lÆng kh«ng h¸t hß trong khi xay gi· nh­ hä vÉn th­êng lµm. Nh­ng nÒn v¨n minh hiÖn ®¹i ®­îc ®­a vµo n­íc chóng t«i b»ng b¹o lùc cã cÇn g× ph¶i tÕ nhÞ ®Õn nh­ thÕ. Xin ®äc c©u chuyÖn sau ®©y ®¨ng trªn mét tê b¸o ë Nam Kú:

"§Ó lÊy tiÒn bá vµo quü x©y dùng ®µi kû niÖm ng­êi An Nam trËn vong cña tØnh Biªn Hoµ, ban tæ chøc ngµy héi ®ang tÝch cùc chuÈn bÞ mét ch­¬ng tr×nh tuyÖt diÖu.

"Ng­êi ta bµn t¸n sÏ cã nµo lµ yÕn tiÖc gi÷a v­ên¹⁾, nµo lµ chî phiªn, nµo lµ khiªu vò ngoµi trêi, v.v., tãm l¹i, sÏ cã nhiÒu vµ ®ñ thø trß ch¬i ®Ó ai ai còng cã thÓ gãp phÇn lµm viÖc nghÜa mét c¸ch thó vÞ nhÊt ®êi.

"Quý «ng phi c«ng ë s©n bay Biªn Hoµ cã nh· ý sÏ gãp phÇn vµo cuéc vui, vµ ngay tõ b©y giê ban tæ chøc ®· cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng sù cã mÆt cña c¸c quan chøc cao cÊp nhÊt ë Sµi Gßn sÏ lµm cho ngµy héi thªm phÇn rùc rì.

"Xin tin thªm cho c¸c b¹n nam n÷ ë Sµi Gßn lªn dù héi biÕt r»ng, c¸c b¹n sÏ kh«ng cÇn ph¶i bá dë cuéc vui ®Ó vÒ nhµ dïng c¬m, v× ngay t¹i chç, sÏ cã phßng ¨n tæ chøc cùc kú chu ®¸o vµ ®Æc biÖt ®Çy ®ñ, c¸c b¹n sµnh ¨n uèng nhÊt còng sÏ ®­îc hµi lßng.

"Ngµy 21 th¸ng 1 tíi, tÊt c¶ chóng ta h·y ®i Biªn Hoµ, chóng ta sÏ võa ®­îc dù nh÷ng héi hÌ linh ®×nh vui t­¬i, võa ®­îc dÞp tá cho nh÷ng gia ®×nh tö sÜ An Nam ë Biªn Hoµ thÊy r»ng chóng ta biÕt t­ëng nhí ®Õn sù hy sinh cña con em hä".

ThËt lµ thêi ®¹i kh¸c, phong tôc kh¸c.

Nh­ng phong tôc kú qu¸i lµm sao!

Ng­êi ta cßn cho chóng t«i xem bøc th­ sau ®©y n÷a:

Sµi Gßn, ngµy...

"NÕu trªn ®êi nµy mµ cã mét viÖc qu¸i gë võa th­¬ng t©m l¹i võa lè bÞch, th× ®ã h¼n lµ viÖc b¾t mét d©n téc vÉn ®ang chÞu ®ùng ®ñ mäi thø bÊt c«ng vµ kh«ng cã bÊt cø thø quyÒn nµo ph¶i lµm lÔ mõng cuéc chiÕn th¾ng cña "c«ng lý" vµ "chÝnh nghÜa". Êy thÕ mµ ë bªn nµy chóng t«i ®· lµm nh­ thÕ ®Êy. T«i t­ëng kh«ng cÇn thuËt l¹i cho anh nghe vÒ nh÷ng héi hÌ vµ "trß vui c«ng céng" trong thµnh phè nµy ngµy 11 th¸ng 11 lµm g×. ë ®©u vµ bao giê còng thÕ th«i, r­íc ®Ìn, ®èt ph¸o b«ng, duyÖt binh, khiªu vò ë dinh thèng ®èc, ®ua xe hoa, më l¹c quyªn v× n­íc, qu¶ng c¸o, diÔn v¨n, tiÖc tïng, v.v.. Trong tÊt c¶ nh÷ng trß hÒ ®ã, t«i chØ cßn nhí l¹i mét viÖc ®¸ng chó ý vÒ ph­¬ng diÖn t©m lý nh­ sau: còng nh­ c«ng chóng ë tÊt c¶ c¸c n­íc, c«ng chóng Sµi Gßn rÊt thÝch xi nª. V× thÕ, mét ®¸m ng­êi dµy ®Æc ®· tô tËp tr­íc kh¸ch s¹n Palax¬ ®Ó xem phim, nµo hÒ S¸cl«, nµo bän cao båi, nµo nh÷ng ng­êi "lÝnh quang vinh" lÇn l­ît diÔn trªn mµn ¶nh. C«ng chóng trµn ngËp c¶ ®¹i lé, ®øng chËt c¶ mÆt ®­êng vµ hÌ phè. Lóc bÊy giê «ng chñ kh¸ch s¹n Sµi Gßn - Palax¬ kh«ng muèn cho ng­êi ta ®øng ®«ng trªn vØa hÌ tr­íc cöa tiÖm cña «ng ta, «ng ta liÒn vung roi m©y quÊt tói bôi. Bµ chñ còng ra gióp mét tay vµ ®¸nh bõa vµo ®¸m ®«ng. MÊy chó trÎ ranh m·nh kh«ng biÕt lµm thÕ nµo mµ l¹i "c­íp" ®­îc ngän roi cña bµ, lµm cho mäi ng­êi vç tay c­êi Çm lªn. ¤ng chñ ®iªn tiÕt ch¹y l¹i tiÕp viÖn cho bµ chñ. LÇn nµy, «ng cÇm mét c¸i ba toong vµ hïng dòng phang tíi tÊp xuèng ®Çu ng­êi ta, cø mái tay nµy th× ®æi tay kh¸c. Nh÷ng ng­êi "nhµ quª" ph¶i ch¹y dån xuèng ®­êng; nh­ng v× say s­a víi "chiÕn th¾ng" cña m×nh, «ng ng­êi Ph¸p quý ho¸ Êy liÒn hïng hæ v­ît qua ®­êng vµ cø tiÕp tôc vôt tói bôi c¸i gËy to t­íng xuèng ®Çu, xuèng vai, xuèng l­ng nh÷ng ng­êi d©n b¶n xø ®¸ng th­¬ng Êy. Mét em bÐ bÞ «ng tóm lÊy vµ "®¶" cho mét trËn nªn th©n"...

IV- HµNH VI QU¢N PHIÖT TIÕP DIÔN

B­íc ch©n ®Õn Cadablanca¹⁾, thèng chÕ Li«t©y göi cho binh sÜ cña ®¹o qu©n chiÕm ®ãng Marèc mét b¶n nhËt lÖnh nh­ sau:

"B¶n chøc cã vinh dù ®­îc ChÝnh phñ n­íc Ph¸p céng hoµ phong qu©n hµm cao nhÊt lµ nhê, trong chÝn n¨m nay, c¸c ng­êi ®· hiÕn d©ng lßng trung thµnh vµ m¸u x­¬ng cña c¸c ng­êi mµ kh«ng hÒ tÝnh to¸n.

"Chóng ta s¾p më mét chiÕn dÞch ®Ó hoµn thµnh c«ng cuéc b×nh ®Þnh xø Marèc, v× lîi Ých chung cña d©n chóng trung thùc trªn ®Êt n­íc nµy, còng nh­ v× lîi Ých cña quèc gia²⁾ b¶o hé, v.v.".

Nh­ng, còng trong ngµy Êy (ngµy 14 th¸ng 4), l¹i cã b¶n th«ng c¸o sau ®©y:

"Trong mét cuéc giao chiÕn víi bän B¬ni Bude³⁾ ë B¸p en H¸cbe, bªn ta ®· cã 29 binh sÜ hy sinh vµ 11 bÞ th­¬ng".

Khi ng­êi ta nhí r»ng ®· ph¶i tèn x­¬ng m¸u cña mét triÖu r­ëi ng­êi lao ®éng míi t¹o nªn ®­îc s¸u chiÕc gËy thèng chÕ, th× c¸i chÕt cña 29 kÎ khèn khæ ch­a ®ñ ®Ó hoan h« bµi diÔn v¨n hïng hån cña ngµi thèng chÕ - kh©m sø! Nh­ng nh­ vËy th× c¸i quyÒn d©n téc tù quyÕt, mµ v× nã trong suèt bèn n¨m trêi, ng­êi ta ®· chÐm giÕt lÉn nhau, c¸i quyÒn Êy, c¸c ngµi ®Ó ®©u mÊt råi? ThËt lµ mét c¸ch khai ho¸ kú kh«i: ®Ó d¹y mäi ng­êi sèng cho ra sèng, ng­êi ta b¾t ®Çu b»ng viÖc giÕt hä ®i ®·!

*
* *

ë ®©y (H¶i Phßng), còng cã nh÷ng cuéc b·i c«ng cña thuû thñ. Ch¼ng h¹n nh­ h«m thø n¨m (ngµy 15 th¸ng 8) lµ ngµy mµ hai chiÕc tµu ph¶i nhæ neo ®Ó chë mét sè lín lÝnh khè ®á An Nam ®i Xyri.

Nh­ng thuû thñ kh«ng chÞu ®i, v× ng­êi ta kh«ng chÞu ph¸t l­¬ng cho hä b»ng tiÒn §«ng D­¬ng. Theo gi¸ thÞ tr­êng, th× mét ®ång §«ng D­¬ng ¨n kho¶ng m­êi phr¨ng chø kh«ng ph¶i 2 phr¨ng 50, thÕ mµ c¸c c«ng ty hµng h¶i l¹i lµm mét viÖc hµ l¹m tr¾ng trîn lµ ®Þnh tr¶ l­¬ng cho thuû thñ b»ng phr¨ng chø kh«ng tr¶ b»ng tiÒn §«ng D­¬ng nh­ ®· tr¶ cho c«ng chøc.

ThÕ lµ ng­êi ta liÒn xua tÊt c¶ mäi ng­êi ë d­íi tµu lªn, råi lËp tøc b¾t hÕt c¸c thuû thñ.

Râ rµng lµ thuû thñ Hoµng H¶i ch¼ng cã g× ph¶i so b× víi thuû thñ H¾c H¶i.

Chóng t«i cùc lùc ph¶n ®èi viÖc ®­a lÝnh An Nam sang Xyri. Ph¶i ch¨ng c¸c nhµ cÇm quyÒn cÊp cao cho r»ng bao nhiªu anh em da vµng xÊu sè cña chóng t«i bÞ giÕt h¹i trªn c¸c chiÕn tr­êng tõ n¨m 1914 ®Õn n¨m 1918, trong cuéc "chiÕn tranh v× v¨n minh vµ c«ng lý", vÉn cßn ch­a ®ñ hay sao?

*
* *

C¸c ngµi chiÕn th¾ng quang vinh cña chóng ta th­êng quen thãi "gi¸o dôc" ng­êi b¶n xø b»ng ®¸ ®Ýt hoÆc roi vät.

Anh Nah«ng ®¸ng th­¬ng h¹i ®· bÞ ¸m s¸t ®Õn hai lÇn. LÇn thø nhÊt bëi tay tªn ®¹i uý Vida, lÇn thø hai bëi tay tªn lang b¨m ®ãng lon qu©n nh©n coi viÖc phÉu nghiÖm x¸c chÕt. Tªn nµy ®· ®¸nh c¾p vµ giÊu biÖt bé ãc ng­êi chÕt ®Ó phi tang, ®Æng cøu hung thñ lµ b¹n cña h¾n. Nh­ng than «i! Anh Nah«ng kh«ng ph¶i lµ n¹n nh©n duy nhÊt cña bän qu©n phiÖt thuéc ®Þa! Mét b¹n ®ång nghiÖp cña chóng t«i ë thuéc ®Þa ®· thuËt chuyÖn mét n¹n nh©n kh¸c nh­ sau:

"LÇn nµy, sù viÖc x¶y ra trong trung ®oµn lÝnh khè ®á thø 5 ë Med«ng - Carª¹⁾. N¹n nh©n lµ mét ng­êi lÝnh trÎ tuæi tªn lµ Terie quª ë TªnÐt¹⁸⁾ thuéc líp qu©n dÞch n¨m 1921.

"Anh chÕt trong tr­êng hîp rÊt th­¬ng t©m. Ngµy 5 th¸ng 8, anh lÝnh trÎ Terie ®Õn bÖnh x¸ cña trung ®oµn ®Ó xin thuèc tÈy. Ng­êi ta ®­a thuèc tÈy cho anh, nãi ®óng h¬n lµ ®­a cho anh mét thø thuèc mµ anh t­ëng lµ thuèc tÈy. Anh uèng vµ vµi giê sau anh ®au bông qu»n qu¹i, råi l¨n ®ïng ra chÕt.

"Cô th©n sinh ra Terie nhËn ®­îc mét bøc ®iÖn b¸o tin r»ng ng­êi con ®éc nhÊt cña cô ®· chÕt vµ s¸ng h«m sau, chñ nhËt, sÏ ®­a ®¸m. Bøc ®iÖn kh«ng cã ®Õn nöa lêi an ñi hay gi¶i thÝch.

"§au xãt ®Õn cùc ®é, cô Terie ®Õn ngay Angiª, t×m trung ®oµn lÝnh khè ®á thø 5 ë Med«ng- Carª. ë ®Êy cô ®­îc biÕt x¸c con ®ang ®Ó ë bÖnh viÖn Mai«. (Mµ lµm sao x¸c Terie l¹i chë ®Õn ®©y ®­îc nhØ? Ph¶i ch¨ng ®Ó tr¸nh viÖc kh¸m nghiÖm mµ luËt lÖ ®· quy ®Þnh lµ b¾t buéc ®èi víi mäi tr­êng hîp chÕt ë tr¹m y tÕ, ng­êi ta ®· chë x¸c anh ta ®Õn bÖnh viÖn lµm ra vÎ nh­ bÖnh nh©n ®· chÕt ë däc ®­êng?).

"§Õn bÖnh viÖn, ng­êi cha ®au khæ xin th¨m x¸c con; ng­êi ta b¶o h·y chê ®·.

"M·i sau, mét quan t­ thÇy thuèc míi ®Õn b¸o cho cô biÕt lµ viÖc phÉu nghiÖm kh«ng ph¸t hiÖn dÊu vÕt g× kh¶ nghi c¶. Nãi xong h¾n bá mÆc cô ®øng ®ã, kh«ng cho phÐp cô vµo th¨m x¸c con.

"Theo tin cuèi cïng th× h×nh nh­ cô th©n sinh ra Terie ®· ®Õn hái viªn ®¹i t¸ chØ huy trung ®oµn lÝnh khè ®á thø 5 vÒ nguyªn do c¸i chÕt cña Terie vµ ®· ®­îc tr¶ lêi lµ con «ng chÕt v× ngé ®éc!".