Héi ®ång xuÊt b¶n ®µo duy tïng Chñ tÞch Héi ®ång

NH÷NG NHµ KHAI HO¸

*
* *

Gi÷a th¸ng 12 n¨m 1922, mét viªn ®éi phã c¶nh binh Ph¸p¹⁾ cña së c¶nh s¸t ®« thÞ Sµi Gßn, "say mÒm", ®· vµo nhµ mét ng­êi b¶n xø vµ lµm bÞ th­¬ng nÆng hai ng­êi trong nhµ, trong ®ã cã mét ng­êi ®µn bµ.

Khi «ng dù thÈm hái cung th× tªn c¶nh binh Êy khai lµ h¾n kh«ng cßn nhí g× c¶, vµ chèi ph¨ng lµ h¾n kh«ng say.

Tr¸i l¹i, c¸c nh©n chøng, trong ®ã cã mét ng­êi ¢u, ®Òu x¸c nhËn r»ng lóc x¶y ra vô th­¬ng t©m Êy, ng­êi b¶o vÖ trËt tù kia qu¶ lµ kh«ng ë trong tr¹ng th¸i b×nh th­êng.

Ng­êi khai ho¸ Êy say hay lµ ®iªn, ®iÒu ®ã kh«ng quan träng, chóng t«i chØ thiÕt tha mong r»ng anh ta sÏ ®­îc tÆng th­ëng hu©n ch­¬ng vÒ hµnh ®éng dòng c¶m cña anh ta.

*
* *

ë thuéc ®Þa, hÔ cã mµu da tr¾ng lµ quý ph¸i, lµ thuéc chñng téc th­îng ®¼ng.

§Ó gi÷ thÓ thèng, anh t©y ®oan h¹ng bÐt còng cã Ýt nhÊt mét ng­êi ë, mét ng­êi "båi", vµ ng­êi nµy th­êng th­êng l¹i bÞ dïng lµm "ng­êi hÇu g¸i v¹n n¨ng".

§µy tí ng­êi b¶n xø ®· dÔ b¶o l¹i rÎ tiÒn, nªn nhiÒu viªn chøc thuéc ®Þa vÒ nghØ hoÆc vÒ h­u mang theo c¶ ng­êi ë vÒ n­íc.

Ch¼ng h¹n nh­ «ng Gi¨ng L¬ M...rinhy ë phè C¸cn«, thµnh phè SÐcbua. ¤ng Êy ë §«ng D­¬ng vÒ, mang theo mét ng­êi båi l­¬ng th¸ng 35 quan. Ch¼ng cÇn ph¶i nãi b¹n còng biÕt r»ng, ng­êi båi Êy ph¶i lµm quÇn quËt tõ mê s¸ng ®Õn ®ªm khuya. Trong nhµ Êy, kh«ng cã chñ nhËt còng ch¼ng cã ngµy lÔ. H¬n n÷a, ng­êi ta cho anh ¨n uèng hÕt søc kham khæ, vµ chç ë rÊt tåi tÖ.

Mét h«m «ng Gi¨ng L¬ M...rinhy muèn sai ng­êi "®­îc b¶o hé" cña m×nh vÒ lµm lông ë th«n quª. V× ®· tõng ®­îc nÕm cuéc sèng sung s­íng ë th«n quª mµ «ng chñ quý ho¸ dµnh cho, nªn ng­êi con cña xø An Nam kh«ng chÞu ®i.

ThÕ lµ nhµ cùu khai ho¸ kia næi c¬n thÞnh né nÖn cho anh ta mét trËn nªn th©n, råi ®uæi ra khái nhµ¹⁾, nh­ng l¹i gi÷ tÊt c¶ tµi s¶n cña anh ta: tiÒn b¹c, hßm xiÓng, quÇn ¸o, v.v., mµ nhÊt ®Þnh kh«ng chÞu tr¶ l¹i, mÆc dï anh ta ®· nhiÒu lÇn van nµi. BÞ ®uæi ®ét ngét, tr¬ hai bµn tay tr¾ng, kh«ng biÕt tiÕng Ph¸p, kh«ng b¹n bÌ th©n thÝch, b¬ v¬ l¹c lâng, con ng­êi bÊt h¹nh ®ã ®ang l©m vµo c¶nh cïng khèn ghª gím.

*
* *

Viªn chøc thuéc ®Þa lµ nguyªn nh©n chÝnh g©y ra n¹n ®êi sèng ®¾t ®á ë thuéc ®Þa. Muèn biÕt nh©n tè ¨n b¸m Êy ®Ì nÆng lªn ng©n s¸ch ®Õn møc nµo, nghÜa lµ ®Ì nÆng lªn l­ng nh©n d©n lao ®éng nh­ thÕ nµo, h·y so s¸nh nh÷ng con sè sau ®©y:

ë Ên §é thuéc Anh, d©n sè 325 triÖu ng­êi, cã 4.898 viªn chøc ng­êi ¢u.

ë §«ng D­¬ng thuéc Ph¸p, d©n sè 15 triÖu ng­êi, cã 4.300 viªn chøc ng­êi ¢u.

Nh­ thÕ nghÜa lµ ë thuéc ®Þa Anh, cø 66.150 ng­êi d©n th× cã mét viªn chøc ng­êi ¢u, cßn ë thuéc ®Þa Ph¸p, th× cø 3.490 ng­êi d©n ®· cã mét viªn chøc ng­êi ¢u.

ë Ên §é, ngµnh th­¬ng chÝnh cã 240 viªn chøc ng­êi ¢u. ë §«ng D­¬ng, ngµnh th­¬ng chÝnh cã 1.100 viªn chøc ng­êi ¢u.

ë Ên §é, cã 26.000 nhµ d©y thÐp víi 268 viªn chøc ng­êi ¢u.

ë §«ng D­¬ng cã 330 nhµ d©y thÐp víi 340 viªn chøc ng­êi ¢u.

T¹i sao ë §«ng D­¬ng, c¸i loµi ¨n h¹i ng©n s¸ch Êy l¹i nhiÒu ®Õn thÕ? Bëi v× thuéc ®Þa lµ mét thiªn ®­êng ë trÇn gian; ë ®ã, trõ mét vµi tr­êng hîp rÊt hiÕm hoi, cßn th× tÊt c¶ nh÷ng cÆn b· trong c¸c ngµnh chÝnh trÞ, tµi chÝnh, b¸o chÝ, v.v., mµ chÝnh quèc th¶i ra, ®Òu t×m ®­îc m«i tr­êng rÊt thÝch hîp ®Ó ph¸t triÓn... H·y b¾t ®Çu tõ nh©n vËt quan träng nhÊt lµ viªn toµn quyÒn. VÒ vÊn ®Ò nµy, mét ng­êi thùc d©n kh«ng thiªn vÞ ®· viÕt: "Sang B¾c Kú, c¸c «ng toµn quyÒn chØ nh»m mét môc ®Ých lµ: t×m chç bæ dông b¹n bÌ con ch¸u th©n thuéc vµ bän vËn ®éng bÇu cö cña nh÷ng bËc quyÒn thÕ cã thÓ lµm chç dùa cho m×nh; th­êng th­êng bän nµy lµ nh÷ng ng­êi m¾c nî nh­ chóa chæm, bÞ chñ nî s¨n lïng, ph¶i cã tiÒn cho chóng míi ®­îc ...".

§èi víi nhµ v¨n thanh cao nµo muèn viÕt lÞch sö huy hoµng cña c«ng cuéc khai ho¸ thuéc ®Þa, th× cuéc chiÕn tranh gäi lµ v× c«ng lý vµ chÝnh nghÜa sÏ lµ nguån tµi liÖu v« tËn. Víi mét cö chØ say s­a vµ hïng biÖn, «ng Anbe Xar« nãi: "ChÝnh c«ng cuéc chinh phôc thuéc ®Þa ®· ®µo t¹o nªn phÇn lín nh÷ng vÞ t­íng lÜnh vÜ ®¹i ®· ®­a chóng ta ®Õn chiÕn th¾ng vµ ®· tõng ®­îc d­ luËn n­íc Ph¸p ca tông chiÕn c«ng vµ thanh danh khi hä ®­a ngän cê cña chóng ta ®i kh¾p ®Êt ¸, trêi Phi".

Còng víi ý nghÜ th¼ng th¾n nh­ thÕ, nh­ng b»ng lêi lÏ kÐm bay b­ím h¬n, tê Le Journal de GenÌve (µ, l¹i cã quû sø ë Gi¬nev¬ ch¨ng?) ®· nãi to¹c ra r»ng: "ChÝnh phñ céng hoµ ®· ®i t×m thuéc ®Þa ®Ó gì g¹c l¹i trËn thÊt b¹i n¨m 1870. D©n téc Ph¸p coi viÖc chinh phôc thuéc ®Þa nh­ lµ mét sù ®Òn bï l¹i nh÷ng thÊt väng cay ®¾ng cña m×nh ë ch©u ¢u, vµ bän qu©n nh©n th× ví ®­îc dÞp ®Ó træ tµi trong nh÷ng trËn th¾ng dÔ dµng".

*
* *

1. ¤ng Ghin«®« bÞ mÊt trém sè tiÒn 5.000 phr¨ng. Muèn b¾t nh÷ng ng­êi b¶n xø lµm viÖc ë nhµ «ng ph¶i thó nhËn, «ng chñ tèt bông vµ nhµ khai ho¸ vÜ ®¹i ®ã ®· ®em hä ra tra ®iÖn. Nh­ng sau, ng­êi ta t×m ra kÎ c¾p th× l¹i kh«ng ph¶i lµ mét ng­êi b¶n xø, mµ chÝnh lµ mét nhµ khai ho¸ kh¸c: Êy lµ cËu Êm con ngµi Ghin«®«! ThÕ mµ «ng Ghin«®« vÉn ®­îc v« téi, cßn t¸m ng­êi b¶n xø gióp viÖc «ng th× hiÖn vÉn cßn n»m nhµ th­¬ng.

2. ¤ng V«nla, nhµ khai ho¸ kiªm nhµ bu«n, kh«ng tr¶ l­¬ng ®Òu ®Æn cho nh÷ng nh©n viªn b¶n xø lµm cho «ng. Mét trong nh÷ng nh©n viªn ®ã nhê viªn ®èc c«ng hái hé cho anh sè l­¬ng chñ cßn thiÕu. ¤ng V«nla bÌn ®­a cho viªn ®èc c«ng mét m¶nh giÊy ghi mÊy ch÷ sau ®©y: "B¶o c¸i con lîn Êy lÊy C... mµ ¨n, chØ cã mãn Êy lµ hîp víi nã th«i".

ViÖc nµy x¶y ra ë Tuynidi, n¨m 1923, ngay gi÷a lóc «ng tæng thèng Mil¬r¨ng ®i kinh lý ë ®ã.

*
* *

Khi ng­êi ta cã mµu da tr¾ng th× nghiÔm nhiªn ng­êi ta lµ mét nhµ khai ho¸. Mµ khi ng­êi ta ®· lµ mét nhµ khai ho¸ th× ng­êi ta cã thÓ lµm nh÷ng viÖc d· man mµ vÉn cø lµ ng­êi v¨n minh nhÊt.

Cho nªn, mét viªn ®èc c«ng lôc lé ë Nam Kú ®· b¾t nh÷ng ng­êi An Nam gÆp h¾n trªn ®­êng ph¶i l¹y chµo h¾n theo ®óng nghi thøc cña chñng téc chiÕn b¹i ®èi víi chñng téc chiÕn th¾ng.

Mét h«m, mét viªn th­ ký ng­êi b¶n xø ë së ra, võa ®i võa ®äc mét quyÓn tiÓu thuyÕt. §Õn mét ®o¹n hµi h­íc, anh bËt lªn c­êi. Võa lóc Êy viªn ®èc c«ng lôc lé ®i tíi. ¤ng ta næi c¬n giËn lªn, thø nhÊt lµ v× ng­êi b¶n xø Êy m¶i ®äc truyÖn ®Õn nçi kh«ng nh×n thÊy «ng mµ chµo; thø hai lµ v× mét ng­êi b¶n xø mµ l¹i d¸m c­êi khi ®i qua tr­íc mÆt mét ng­êi da tr¾ng. ThÕ lµ nhµ khai ho¸ n¾m viªn th­ ký l¹i, buéc anh ph¶i khai tªn vµ hái anh cã muèn ¨n mét c¸i t¸t kh«ng. TÊt nhiªn lµ ng­êi th­ ký tõ chèi mãn quµ qu¸ hµo hiÖp ®ã, vµ tá vÎ ng¹c nhiªn t¹i sao l¹i cã chuyÖn tho¸ m¹ nh­ thÕ ®­îc. ThÕ lµ ch¼ng nãi ch¼ng r»ng, ng­êi viªn chøc Ph¸p tóm ¸o ng­êi b¶n xø Êy l«i ®Õn tr­íc quan chñ tØnh.

Còng vÉn c¸i l·o ®èc c«ng lôc lé Êy, lÊy cí lµ ph¶i s¾p xÕp nhµ cöa, v­ên t­îc l¹i cho ngay ng¾n, ®· ra lÖnh cho nh©n d©n ë hai bªn ®­êng hµng tØnh ph¶i dän nhµ ®i, chÆt c©y vµ ph¸ v­ên trong mét thêi h¹n do h¾n quy ®Þnh, nÕu kh«ng th× sÏ bÞ ph¹t tiÒn.

Nh­ thÕ ®Êy mµ ng­êi ta vÉn cø ng¹c nhiªn v× sao ng­êi b¶n xø ë c¸c thuéc ®Þa l¹i cø bÊt b×nh!

Ch¼ng nh÷ng bän thèng ®èc, c«ng sø muèn lµm g× th× lµm, mµ c¶ c¸c nh©n viªn nhµ ®oan, c¶nh binh vµ tÊt c¶ nh÷ng ai cã tý chót quyÒn hµnh trong tay còng ®Òu sö dông vµ l¹m dông quyÒn hµnh ®Ó th¶ cöa lµm bËy v× hä biÕt ch¾c r»ng sÏ kh«ng bÞ téi v¹ g× hÕt.

Mét viªn cÈm ë Tuyªn Quang (B¾c Kú) ®· ®¸nh mét ng­êi b¶n xø g·y c¶ hai c¸nh tay. Mét viªn cÈm kh¸c ë §µ L¹t (Trung Kú)¹⁾ võa míi s¸ng t¹o ra mét lèi mua b¸n cùc kú lý thó, chóng t«i xin thuËt ra ®©y ®Ó hiÕn quý ngµi §i« vµ Xar«. Mét h«m «ng cÈm cÇn gç v¸n, «ng sai lÝnh ra phè mua. Mua lµ mét c¸ch nãi th«i, chø «ng ta cã ®­a tiÒn cho lÝnh cña «ng ta ®©u. Tuy vËy, lÝnh cña «ng ta còng cø ra phè, vµo hµng chän gç vµ ®Þnh mang ®i, cè nhiªn lµ kh«ng tr¶ tiÒn. Ng­êi b¸n gç kh«ng cho. LÝnh trë vÒ b¸o c¸o víi quan T©y yªu s¸ch qu¸i gë cña nhµ bu«n Êy.

§iªn tiÕt lªn, «ng cÈm ph¸i ba ng­êi lÝnh mang sóng ®Õn b¾t ng­êi b¸n gç to gan ®ã. Ng­êi nµy ®ang bÞ c¶m kh«ng chÞu ®i. LÝnh vÒ b¸o l¹i víi «ng cÈm. Tøc giËn ®Õn cùc ®é, «ng liÒn ph¸i thªm ba ng­êi lÝnh n÷a nhËp víi tèp tr­íc, vµ h¹ lÖnh cho hä ph¶i b¾t b»ng ®­îc tªn cøng ®Çu cøng cæ kia ®em vÒ dï sèng hay chÕt.

To¸n lÝnh vò trang ®Õn bao v©y cöa hiÖu b¸n gç vµ s¾p söa thi hµnh mÖnh lÖnh.

Lóc Êy, mét nhµ bu«n ng­êi ¢u can thiÖp bªnh ng­êi b¸n gç b¶n xø vµ viÕt th­ cho «ng cÈm. Nh­ng ng­êi céng sù ®Çy nghÞ lùc cña «ng M«rix¬ L«ng, vÉn kh«ng chÞu thu håi "tr¸t ®ßi" ng­êi b¸n gç vµ cho biÕt r»ng nÕu anh ta kh«ng chÞu ®Õn th× sÏ gÆp nhiÒu chuyÖn r¾c rèi.

Nhµ bu«n ng­êi b¶n xø Êy ®µnh ph¶i bá c«ng viÖc lµm ¨n, bá c¶ quª h­¬ng ®Ó lÈn tr¸nh c¬n tøc giËn "khai ho¸" cña vÞ quan da tr¾ng.

*
* *

B¶y ng­êi An Nam ®¸ng th­¬ng ®ang b¬i mét chiÕc xuång dµi máng m¶nh; ®· xu«i dßng n­íc, l¹i cã ®Õn b¶y tay chÌo nªn chiÕc xuång ®i vïn vôt nh­ mét chiÕc xuång m¸y. Bçng thuyÒn cña mét nh©n viªn nhµ ®oan khuÊt sau ®¸m c©y ®­íc trong l¹ch hiÖn ra, víi quèc kú Ph¸p c¾m sau l¸i. Mét thuû thñ trªn thuyÒn nhµ ®oan gäi, b¶o xuång kia dõng l¹i; ng­êi trªn xuång vÉn chÌo. ThuyÒn cña viªn t©y ®oan ®i chËm kh«ng ®uæi kÞp. Viªn ®oan liÒn cÇm sóng oanhsit¬ b¾n theo. §oµng! §oµng! Mét ng­êi ®ang chÌo thÐt lªn råi ng· gôc. §oµng! L¹i mét ng­êi n÷a ng· gôc. Lóc Êy, mét ng­êi ¢u kh¸c, lµm nghÒ g¹ch ngãi, võa ®i xuång tíi, còng tham gia ®ét kÝch "bän c­íp" kia ë mét khóc ngoÑo. §oµng! §oµng! §oµng! Qu¶ lµ tay sóng cõ! Ba viªn ®¹n, ba n¹n nh©n. ChiÕc xuång cïng hai ng­êi sèng sãt mÊt hót trong l¹ch ...

Mét h«m kh¸c, còng viªn ®oan Êy ®i víi s¸u thuû thñ vò trang, ph¸t hiÖn ®­îc mét ng­êi khèn khæ ®ang trèn d­íi ao, ng©m m×nh d­íi bïn, thë b»ng mét c¸i èng, mét ®Çu ngËm ë miÖng, mét ®Çu ®Ó lã ra khái mÆt n­íc; trªn mÆt n­íc l¸ sen che phñ mét c¸ch rÊt khÐo. Viªn t©y ®oan liÒn b¾t vµ chÆt ®Çu "tªn c­íp" Êy ®em vÒ toµ sø. ThËt ra, ®ã chØ lµ mét n«ng d©n b×nh th­êng khiÕp sî v× thÊy cã nhiÒu ng­êi l¹ ®Õn lµng, mÆt mµy hung tîn, mang ®Çy sóng lôc, tói ®¹n, l¨m l¨m sóng oanhsit¬ trªn tay. Sè lµ bän nhµ ®oan vµo c¸c tóp lÒu trong lµng ®· t×m thÊy ba chiÕc vá ®¹n, mÊy c¸i b¸nh tµu vµ mét c¸i bóa ®i rõng. VËy ®Ých thÞ lµ mét lµng lµm giÆc vµ tiÕp tÕ cho giÆc råi cßn nghi ngê g× n÷a!

Mét sÜ quan trÎ tuæi võa ë Ph¸p sang, ®Õn mét lµng nä, thÊy nhµ cöa v¾ng vÎ, cßn d©n chóng th× tô tËp l¹i mét chç. T­ëng ®©u ®· lät vµo æ phôc kÝch, h¾n b¾n x¶ vµo ®¸m ®«ng v« téi. ThËt ra th× d©n chóng ®­¬ng häp ®Ó cóng tÕ. BÞ b¾n, hä kinh ho¶ng bá ch¹y t¸n lo¹n. Tªn sÜ quan ®uæi theo vµ tµn s¸t hä.

Mét ng­êi Ph¸p ®· tõng ë B¾c Kú l©u n¨m kÓ: Khi tõ chiÕc tµu cña mét nhµ kinh doanh lín, t«i ®Æt ch©n lªn B¾c Kú, anh cã biÕt m¹ng cña mét ng­êi An Nam ®¸ng gi¸ bao nhiªu kh«ng ? Kh«ng ®¸ng mét trinh! ThËt ®Êy.

- Nµy nhÐ, t«i cßn nhí, khi chóng t«i ng­îc s«ng Hång, ng­êi ta ®· ®em r­îu ra ®¸nh cuéc xem ai ngåi d­íi tµu, b¾n m­êi ph¸t mµ "h¹ s¸t" ®­îc nhiÒu ng­êi An Nam nhÊt ë trªn bê.

Mét ®«i kÎ sóng cÇm tay ®i lïng b¾t d©n lµng, thuyÒn bÌ ®Ó ®ßi tiÒn chuéc.

Mét ®¹i ®éi thuû qu©n lôc chiÕn hµnh qu©n ®Õn VÜnh Th­îng. Theo phÐp lÞch sù, viªn quan ®Þa ph­¬ng dµn lÝnh (bän lÝnh lÖ) nghªnh tiÕp. Tªn chØ huy to¸n lÝnh ®i dß ®­êng cña ®¹i ®éi thÊy thÕ ®· ra lÖnh b¾n vµo hä, lµm nhiÒu ng­êi chÕt.

Khi ng­êi ta kh«ng trõ næi mét nghÜa qu©n th× ng­êi ta ®èt c¶ lµng ng­êi Êy. Ng­êi ta ®· triÖt h¹ c¶ mét vïng chung quanh H­ng Ho¸ nh­ vËy.

Mét ng­êi An Nam ®ang ®i l¶o ®¶o trªn mét con ®­êng nhá hÎo l¸nh, vai g¸nh hai thóng to ®Çy l¹c. Chóng t«i tíi gÇn, h¾n ta kh«ng kÞp tr¸nh. Tøc thêi ng­êi ta b¾t h¾n vµ b¾n chÕt.

Suèt ngµy, ng­êi ta v¸c gËy hoÆc sèng g­¬m nÖn vµo ng­êi An Nam ®Ó b¾t hä lµm viÖc.

Ng­êi An Nam rÊt hiÒn lµnh, rÊt ngoan ngo·n, nh­ng ng­êi ta l¹i nãi chuyÖn víi hä chØ b»ng nh÷ng c¸i ®¸ ®Ýt th«i.

Chóng ta coi nh÷ng ng­êi An Nam yªu n­íc lµ nh÷ng tªn c­íp. Ch¼ng h¹n nh­ §éi V¨n, mét ng­êi yªu n­íc ®· tõng chiÕn ®Êu mÊy n¨m trêi chèng l¹i sù thèng trÞ cña ng­êi n­íc ngoµi, bÞ chÐm t¹i Hµ Néi, bªu ®Çu ë B¾c Ninh, nÐm x¸c xuèng s«ng Hång.

Tèng Duy T©n, sau m­êi n¨m rßng r· chiÕn ®Êu tuyÖt väng, ®· bÞ b¾t vµ bÞ chÐm.

Phan §×nh Phïng, mét vÞ quan to, kh¸ng chiÕn trong m­êi n¨m trêi råi chÕt trong rõng s©u. ¤ng ta chÕt råi mµ chóng ta vÉn kh«ng tha; ng­êi ta vµo rõng quËt mé «ng lªn, nÐm thi hµi «ng mçi n¬i mét m¶nh. Ng­êi ta b¸o thï «ng ngay sau khi «ng ®· n»m s©u d­íi mé.

ë tØnh Qu¶ng TrÞ, mét viªn cai lôc lé ng­êi Ph¸p say r­îu ®· "h¹" mét ng­êi b¶n xø ngåi trªn l­ng voi, chØ v× téi kh«ng nghe râ hay lµ kh«ng hiÓu lÖnh cña h¾n.

Mét viªn t©y ®oan ë Bµ RÞa (Nam Kú) còng say r­îu, phang mét gËy tróng l¸ l¸ch mét thuû thñ An Nam thuéc quyÒn h¾n, lµm cho anh ta chÕt t­¬i.

Mét viªn thÇu kho¸n ng­êi Ph¸p giÕt mét lÝnh khè xanh ë §µ L¹t. Còng ë ®Êy, mét nhµ khai ho¸ kh¸c ®· ®¸nh mét ng­êi thî méc b¶n xø ®Õn chÕt.

Mét viªn thÇu kho¸n b¾t thî lµm viÖc ngµy ®ªm d­íi n­íc ®Ó ®µo mét ®­êng hÇm. Mét sè ®«ng thî chÕt, nh÷ng ng­êi cßn sèng sãt b·i c«ng. Viªn thÇu kho¸n ®· tù tay ®èt nhµ nh÷ng ng­êi b·i c«ng ®Ó buéc hä ph¶i ®i lµm trë l¹i. C¶ mét lµng ch¸y rùc gi÷a ®ªm tèi.

Mét viªn ch¸nh qu¶n ph¸o binh nöa ®ªm vµo nhµ mét bµ v¾ng chång. Bµ ta kh«ng chÞu tiÕp h¾n. ThÕ lµ h¾n næi löa ®èt nhµ bµ. DÜ nhiªn, ng­êi ®µn bµ ®au khæ kia hÕt søc sî h·i.

Mét viªn quan hai nhiÒu vî, ®· quËt ng· mét thiÕu phô, dïng gËy song ®¸nh chÞ ®Õn chÕt chØ v× chÞ kh«ng chÞu ¨n ë víi h¾n.

Mét viªn chøc ë x­ëng ®ãng tµu cña h¶i qu©n giÕt mét nh©n viªn ho¶ xa ng­êi An Nam b»ng c¸ch x« anh vµo mét ®èng than hång sau khi ®¸nh ®Ëp anh hÕt søc tµn nhÉn.

*
* *

¤ng Vinhª §èct«ng viÕt: "Trªn thÕ giíi kh«ng cã d©n téc chiÕn b¹i nµo bÞ ®µn ¸p vµ hµnh h¹ nh­ ng­êi d©n thuéc ®Þa".

Mét nhµ du lÞch kh¸c viÕt: "§êi sèng ë thuéc ®Þa chØ lµm cho tËt xÊu cña c¸ nh©n ph¸t triÓn: nh÷ng kÎ ®· nÕm mïi chiÕn tranh th× cµng mÊt hÕt ý thøc ®¹o ®øc, cµng truþ l¹c, bÊt l­¬ng vµ ®éc ¸c; nh÷ng bän con bu«n vµ bän phiªu l­u kh¸c th× cµng quen mïi trém c¾p, c­íp giËt. ë bªn Ph¸p Ýt cã dÞp ®Ó lµm nh÷ng viÖc ®ã, vµ ng­êi ta sî c¶nh s¸t h¬n! ë ®©y, bän nãi trªn, ®«i khi chØ cã mét m×nh víi vµi ng­êi b¶n xø, trªn mét con thuyÒn hoÆc trong mét th«n xãm; v× vËy chóng c­íp bãc tr¾ng trîn h¬n lµ ng­êi ¢u trªn thÞ tr­êng, vµ ®èi xö tµn nhÉn h¬n víi nh÷ng n«ng d©n nµo ph¶n ®èi chóng".

Mét nhµ du lÞch thø ba viÕt: khi ®Æt ch©n ®Õn ®©y, tÊt c¶ nh÷ng ng­êi Ph¸p ®Òu nghÜ r»ng ng­êi An Nam lµ h¹ng ng­êi thÊp kÐm vµ ph¶i lµm n« lÖ cho hä. Hä coi ng­êi An Nam nh­ nh÷ng sóc vËt ph¶i ®iÒu khiÓn b»ng roi vät. TÊt c¶ ®Òu quen tù coi m×nh thuéc mét ®¼ng cÊp quý téc míi, cã ®Æc quyÒn ®Æc lîi. Binh sÜ hay lµ thùc d©n, hä ®Òu cho r»ng gi÷a hä vµ ng­êi b¶n xø kh«ng cã c¸ch ®èi xö nµo kh¸c h¬n lµ sù ®èi xö gi÷a chñ vµ tí. H×nh nh­ ®èi víi hä, ng­êi båi lµ tiªu biÓu cña c¶ chñng téc da vµng. Ph¶i nghe mét ng­êi Ph¸p ë §«ng D­¬ng nãi vÒ ng­êi da vµng míi thÊy hÕt c¸i ngu xuÈn trong lèi nãi ng¹o m¹n cña h¾n. Ph¶i nh×n mét ng­êi ¢u ®èi xö víi ng­êi b¶n xø míi thÊy hÕt c¸i côc c»n th« lç cña h¾n.

KÎ ®i chinh phôc rÊt quan t©m ®Õn th¸i ®é phôc tïng vµ cung kÝnh cña ng­êi bÞ chinh phôc. Ng­êi An Nam ë thµnh thÞ còng nh­ ë n«ng th«n ®Òu b¾t buéc ph¶i ng¶ nãn tr­íc mÆt ng­êi ¢u.

Mét tªn mËt th¸m Ph¸p ®¸nh ®Ëp tµn nhÉn nh÷ng ng­êi An Nam nµo quªn kh«ng gäi h¾n ta b»ng quan lín. Mét tªn tham t¸ nhµ ®oan buéc nh÷ng ng­êi b¶n xø khi ®i qua nhµ h¾n ph¶i ng¶ mò hoÆc xuèng xe, xuèng ngùa. Mét h«m, nhµ khai ho¸ nµy ®¸nh ®Ëp tµn nhÉn mét chÞ ng­êi An Nam ®ang cã mang, chØ v× tuy chÞ cã chµo h¾n, nh­ng l¹i quªn gäi h¾n lµ quan lín. H¾n ®¸ mét c¸i rÊt m¹nh vµo bông chÞ lµm chÞ truþ thai, Ýt l©u sau th× ng­êi ®µn bµ khèn khæ Êy chÕt.

C¸c quan b¶o hé cña chóng ta buéc ng­êi An Nam ph¶i khóm nóm, ngoan ngo·n, dÔ b¶o vµ lÔ phÐp, nh­ng ng­îc l¹i, vÒ phÝa c¸c quan, th× nh­ mét nhµ v¨n sang th¨m §«ng D­¬ng ®· viÕt: "H×nh nh­ hä chØ lµm nh÷ng ®iÒu khiÕn cho sù cã mÆt cña chóng ta trë thµnh mét ®iÒu xÊu xa bØ æi kh«ng ai chÞu ®­îc". Nhµ v¨n Êy cßn viÕt tiÕp: "ë ch©u ¢u ng­êi ta coi gièng ng­êi da vµng chøa ®ùng tÊt c¶ nh÷ng thãi ®iªu ngoa, x¶o tr¸. Êy thÕ mµ, chÝnh chóng ta th× l¹i rÊt Ýt chó ý tá ra lµ m×nh ngay th¼ng, thµnh thËt".

Cã nh÷ng sÜ quan ®· giËt r©u thÇy cóng ngay trong lóc hä lµm lÔ. Mét cËu Êm ng­êi Ph¸p ®· ®¸nh nhõ ®ßn mét viªn chøc ng­êi An Nam, v× «ng nµy ®· ngåi tr­íc trªn mét chiÕc xe hµng mµ kh«ng chÞu nh­êng chç cho cËu.

Mét viªn toµn quyÒn võa vÒ tíi M¸cx©y, ng­êi ta thÕt tiÖc «ng ta vµ ®Ò nghÞ cho mÊy viªn quan Nam triÒu ®ang cã mÆt ë c¶ng ®Õn cïng dù. Viªn toµn quyÒn §«ng D­¬ng ®¸p: "NÕu c¸c «ng mêi c¸c tªn quan l¹i Êy, th× t«i còng sÏ ®­a tªn båi cña t«i ®Õn".

*
* *

Chóng t«i xin trÝch trong nhËt ký ®i ®­êng cña mét anh lÝnh thuéc ®Þa, sù viÖc sau ®©y:

- Trong khi "nh÷ng ng­êi tõng ë B¾c Kú" ®ang vui ch¬i nhën nh¬ trªn tµu, th× d­íi m¹n tµu phÝa bªn ph¶i, cã mÊy chiÕc xuång b¸n hoa qu¶, èc hÕn. §Ó ®­a hµng ®Õn tËn tay chóng t«i, nh÷ng ng­êi An Nam buéc giá ®ùng hµng vµo ®Çu ngän sµo, råi gi¬ lªn. Chóng t«i chØ cã mÊt c«ng chän. Nh­ng ®¸ng lÏ tr¶ tiÒn, th× ng­êi ta l¹i cã nh· ý bá vµo giá ®ñ thø nh­ sau: èng ®iÕu, khuy quÇn, mÈu tµn thuèc (cã lÏ hä lµm nh­ thÕ ®Ó gi¸o dôc tÝnh ngay thËt trong viÖc mua b¸n cho ng­êi b¶n xø ch¨ng!). §«i khi ®Ó ®ïa vui, mét anh sèp ph¬ h¾t mét thïng n­íc s«i xuèng l­ng nh÷ng ng­êi b¸n hµng khèn khæ. ThÕ lµ, nh÷ng tiÕng kªu ró lªn, m¸i chÌo vung lªn lo¹n x¹ ®Ó b¬i tr¸nh, lµm cho xuång va ch¹m vµo nhau léc céc.

"Ngay bªn d­íi t«i, mét ng­êi An Nam bÞ giéi n­íc s«i, báng tõ ®Çu ®Õn ch©n, ph¸t ®iªn lªn muèn nh¶y xuèng biÓn. Ng­êi anh cña anh ta, quªn c¶ nguy hiÓm, bá chÌo, «m lÊy anh, b¾t anh n»m xuèng lßng thuyÒn. Cuéc vËt lén chíp nho¸ng võa chÊm døt th× mét thïng n­íc s«i kh¸c do mét bµn tay thµnh th¹o l¹i giéi xuèng; thÕ lµ ®Õn l­ît chÝnh ng­êi ®i cøu, bÞ luéc chÝn. T«i tr«ng thÊy anh ta giÉy giôa trong thuyÒn, da bÞ lét ra trßi thÞt ®á rãi gµo rèng lªn nh­ mét con vËt. ThÕ nh­ng c¶nh ®ã l¹i lµm cho chóng t«i c­êi, chóng t«i cho lµ rÊt ngé nghÜnh. Qu¶ thËt chóng t«i ®· cã t©m hån thùc d©n!".

ë mét trang kh¸c, anh lÝnh viÕt:

- Trong thêi kú t«i ë ®©y (ë B¾c Kú), kh«ng cã tuÇn nµo lµ t«i kh«ng thÊy vµi c¸i ®Çu rông.

Trong nh÷ng c¶nh Êy, t«i chØ cßn ghi nhí ®­îc mét ®iÒu lµ chóng ta cßn ®éc ¸c, cßn d· man h¬n c¶ bän kÎ c­íp nhµ nghÒ. T¹i sao l¹i cã nh÷ng hµnh vi qu¸i ¸c ®Õn thÕ ®èi víi mét con ng­êi tï s¾p ph¶i chÕt ? T¹i sao l¹i dïng nhôc h×nh, t¹i sao ph¶i gi¶i tõng ®oµn tï ®i bªu kh¾p xãm lµng ?

*
* *

¤ng §ume, cùu toµn quyÒn §«ng D­¬ng, ®· trÞnh träng ph¸t biÓu t¹i H¹ nghÞ viÖn nh­ sau: "T«i hiÓu râ nh÷ng c¶nh binh ë thuéc ®Þa. T«i ®· tõng cho t¨ng sè ®éi c¶nh binh lªn, v× t«i ®· nhËn thÊy r»ng lùc l­îng c¶nh binh b¶o ®¶m cho ng­êi b¶n xø tr¸nh ®­îc nh÷ng sù hµ l¹m cã thÓ do mét sè tªn thùc d©n g©y ra. C¶nh binh rÊt ®­îc lßng ng­êi b¶n xø".

Chóng ta h·y xem c¸c «ng c¶nh binh ®· lµm thÕ nµo ®Ó "®­îc lßng d©n". Ph¶i nãi ngay r»ng, nh×n chung, c¸c «ng rÊt hiÒn tõ ®èi víi bän c«n ®å, ®ã lµ ®iÒu ch¾c ch¾n råi. Nh­ng ®èi víi d©n hiÒn lµnh th× l¹i lµ chuyÖn kh¸c. Chóng ta ch­a cÇn nãi ®Õn chuyÖn th­¬ng t©m x¶y ra t¹i kh¸m lín Sµi Gßn n¨m 1916, n¨m mµ c¸c ngµi c¶nh binh, do "nhiÖt t×nh yªu n­íc", ®· b¾t ng­êi bõa b·i, vµ nh÷ng ng­êi v« téi bÞ b¾t Êy ®· bÞ kÕt ¸n vµ hµnh h×nh. Dï m¸u ng­êi An Nam nhuém ®á "®ång M¶ nguþ"¹⁴ cã phai ®i víi thêi gian ch¨ng n÷a, th× vÕt th­¬ng lßng cña nh÷ng bµ mÑ giµ, nh÷ng ng­êi vî go¸, nh÷ng ®øa con c«i kh«ng bao giê hµn g¾n ®­îc. Bän thñ ph¹m g©y ra vô ®ã, mµ c¶nh binh lµ c«ng cô hÌn m¹t cña chóng, kh«ng hÒ bÞ trõng trÞ, chóng còng ch­a hÒ bÞ truy tè. B©y giê, chØ xin nªu mét vµi tr­êng hîp ®Æc biÖt:

Mét viªn cÈm ë B¾c Kú suèt ngµy ®i däc c¸c cèng r·nh, b¶o lµ ®Ó gi÷ g×n vÖ sinh. HÔ b¾t gÆp ®­îc dï chØ mét cuéng cá trªn dßng n­íc, lµ tøc kh¾c h¾n trõng trÞ vµ ph¹t tiÒn nh÷ng ng­êi d©n nghÌo khæ ë quanh ®Êy.

ë miÒn T©y Nam Kú, nh»m tr¸nh tai n¹n trong c¸c kªnh cã thuyÒn bÌ ®i l¹i, mçi con kªnh ®Òu cã mét tr¹m c¶nh binh lµm nhiÖm vô kiÓm so¸t kh«ng cho thuyÒn bÌ ®i qu¸ nhanh hoÆc lµm trë ng¹i giao th«ng. Nh­ng víi sù cã mÆt cña bän c¶nh binh, th× ®ã lµ mét c¸i "cöa cèng" tu«n ra kh«ng biÕt bao nhiªu vô ph¹t tiÒn, ph¹t vi c¶nh. HÇu hÕt thuyÒn bÌ qua l¹i trªn c¸c kªnh l¹ch cã tr¹m c¶nh binh Êy ®Òu bÞ ph¹t tõ mét ®Õn hai ®ång. Nh­ thÕ lµ ngoµi c¸c kho¶n thuÕ cña nhµ n­íc chång chÊt lªn ngËp ®Çu, cßn thªm thuÕ s«ng n­íc do c¸c ngµi c¶nh binh "®­îc lßng d©n" ®Æt ra n÷a; nªn ng­êi d©n An Nam thËt lµ sung s­íng, sung s­íng l¾m!

Ngoµi viÖc th¨ng th­ëng dµnh cho nh÷ng ng­êi ®¾c lùc nhÊt, nghe ®©u c¸c ngµi c¶nh binh cßn ®­îc h­ëng mãn hoa hång b»ng 20% sè tiÒn ph¹t n÷a th× ph¶i! ChÕ ®é tèt ®Ñp thay!

Mét tê b¸o b¶n xø viÕt: "D©n b¶n xø kh«ng muèn cã c¶nh binh Ph¸p n÷a v× ®ã th­êng lµ mèi tai ho¹ cho ng­êi l­¬ng thiÖn".

*
* *

Mét g· Puècxinh«ng nµo ®ã thÊy mét ng­êi An Nam d¸m tß mß vµ c¶ gan nh×n vµo nhµ h¾n trong vµi gi©y, h¾n ®· nh¶y xæ ra ®¸nh vµ giÕt anh ta b»ng mét ph¸t sóng lôc vµo ®Çu.

*
* *

Mét nh©n viªn ho¶ xa ng­êi Ph¸p ë B¾c Kú, lÊy roi m©y quÊt mét ng­êi lý tr­ëng, råi b¾t nhèt vµo còi chã.

¤ng BÕc ®Êm vì sä ng­êi l¸i xe cho «ng ta.

¤ng BrÐt thÇu kho¸n, trãi mét ng­êi An Nam cho chã c¾n, råi ®¸ anh ta cho ®Õn chÕt.

¤ng §Ðpphi, chñ sù thuÕ quan, ®¸ vµo h«ng ng­êi ®µy tí mét c¸i rÊt m¹nh lµm anh nµy chÕt t­¬i.

¤ng H¨ngri, thî m¸y, nghe cã tiÕng ån µo ngoµi phè; cöa nhµ «ng võa më; mét chÞ ng­êi An Nam ch¹y xéc vµo, cã mét ng­êi ®µn «ng b¶n xø ®uæi theo. H¨ngri t­ëng ng­êi ®µn «ng kia ghÑo "con g¸i"¹⁾ cña m×nh, liÒn ví ngay khÈu sóng s¨n, b¾n mét ph¸t, ng­êi kia ng· gôc.

Mét ng­êi Ph¸p ®em ngùa cña h¾n buéc vµo mét tµu ngùa trong ®ã ®· cã con ngùa c¸i cña mét ng­êi d©n b¶n xø. Con ngùa ®ùc lång lªn lµm cho ng­êi Ph¸p tøc ®iªn ®Çu. H¾n liÒn ®¸nh ng­êi b¶n xø Êy héc m¸u måm m¸u mòi, råi trãi anh ta l¹i, treo lªn cÇu thang.

Mét nhµ truyÒn gi¸o (v©ng, mét t«ng ®å hiÒn lµnh cña Chóa!) nghi cho mét häc sinh chñng viÖn b¶n xø lÊy c¾p mét ngh×n ®ång; h¾n trãi anh ta l¹i rót lªn xµ nhµ mµ ®¸nh. Ng­êi häc sinh téi nghiÖp kia ngÊt ®i. H¾n h¹ anh ta xuèng. Anh håi tØnh, h¾n l¹i rót anh lªn, tra kh¶o. Ng­êi b¶n xø ®ã dë sèng dë chÕt. Cã lÏ h«m nay th× ®· chÕt thËt.

V©n v©n vµ v©n v©n.

Toµ ¸n cã trõng ph¹t nh÷ng kÎ Êy, nh÷ng nhµ khai ho¸ Êy kh«ng?

Mét sè ®· ®­îc tha bæng, cßn mét sè th× ch¼ng hÒ bÞ ®éng tíi l«ng ch©n.

*
* *

Mét tªn thùc d©n Ph¸p thÊy ba ng­êi b¶n xø th¶ cõu vµo v­ên «liu cña h¾n. H¾n b¶o vî ®em sóng ®¹n ra; nÊp vµo bôi rËm, h¾n b¾n ba ph¸t, lµm bÞ th­¬ng nÆng c¶ ba ng­êi.

Mét tªn thùc d©n Ph¸p kh¸c cã hai c«ng nh©n ng­êi b¶n xø gióp viÖc lµ Am®uni vµ Ben Benkhia. Hai ng­êi nµy h×nh nh­ cã h¸i trém vµi chïm nho. Tªn thùc d©n liÒn cho gäi hä ®Õn, lÊy roi g©n bß quÊt xèi x¶ vµo hä cho ®Õn chÕt ngÊt. Khi hä tØnh l¹i th× quan lín b¶o hé sai trãi giËt c¸nh khuûu l¹i vµ treo lªn. MÆc dï hai ng­êi khèn khæ kia ®· mª man bÊt tØnh, cuéc hµnh h¹ ghª tëm ®ã vÉn cø kÐo dµi suèt bèn tiÕng ®ång hå cho ®Õn khi cã ng­êi l¸ng giÒng ph¶n ®èi míi th«i.

Khiªng vµo bÖnh viÖn, mçi ng­êi bÞ c­a mÊt mét bµn tay. Cßn bµn tay kia còng kh«ng ch¾c g× cøu khái.

*
* *

Mét ng­êi An Nam, 50 tuæi, tõng lµm viÖc 25 n¨m ë së xe löa Nam Kú, ®· bÞ mét viªn chøc da tr¾ng giÕt chÕt. §Çu ®u«i nh­ sau:

¤ng Lª V¨n Tµi cã bèn ng­êi An Nam kh¸c gióp viÖc d­íi quyÒn m×nh. PhËn sù cña hä lµ ®ãng cÇu mçi khi cã xe löa ®i qua vµ më cÇu cho thuyÒn bÌ qua l¹i. Theo lÖ th× ph¶i ®ãng cÇu m­êi phót tr­íc khi xe löa ®i qua.

Ngµy 2 th¸ng 4, håi 16 giê 30 phót, mét ng­êi trong bän hä võa míi ®ãng cÇu vµ treo tÝn hiÖu xong th× mét xuång m¸y c«ng ®i ®Õn; trªn xuång cã mét viªn chøc ng­êi Ph¸p cña x­ëng ®ãng tµu h¶i qu©n ®i s¨n vÒ. ChiÕc xuång kÐo cßi. Nh©n viªn b¶n xø liÒn ra gi÷a cÇu phÊt cê ®á b¸o cho nh÷ng ng­êi trªn xuång biÕt xe löa s¾p ch¹y qua. ThÕ lµ chiÕc xuång cËp vµo mét trô cÇu. Ng­êi viªn chøc Ph¸p nh¶y lªn bê, hÇm hÇm ®i vÒ phÝa ng­êi An Nam. Anh nµy kh«n ý ch¹y vÒ phÝa nhµ «ng Tµi lµ "xÕp" cña m×nh. Ng­êi Ph¸p ®uæi b¾t, lÊy ®¸ nÐm theo. Nghe tiÕng ån µo, «ng Tµi ch¹y ra, ®ãn viªn ®¹i diÖn cña v¨n minh, th× viªn nµy sõng sé m¾ng vµo mÆt «ng: "§å sóc sinh! T¹i sao mµy kh«ng më cÇu ra?". Vèn kh«ng biÕt nãi tiÕng Ph¸p, «ng Tµi chØ cßn biÕt tr¶ lêi h¾n b»ng c¸ch trá tay vµo c¸i tÝn hiÖu mµu ®á. Cö chØ ®¬n gi¶n Êy lµm cho vÞ céng sù cña ngµi toµn quyÒn L«ng ph¸t khïng lªn. Kh«ng ph©n ph¶i tr¸i, h¾n ta nh¶y xæ vµo «ng Tµi vµ sau khi ®¸nh «ng nhõ tö, h¾n x« «ng vµo mét ®èng than hång gÇn ®ã.

Ng­êi An Nam g¸c cÇu Êy bÞ báng mét c¸ch rïng rîn, ph¶i chë ®Õn nhµ th­¬ng, vµ sau s¸u ngµy gi·y giôa, «ng ®· chÕt.

Ng­êi viªn chøc kia vÉn ®­îc v« sù, kh«ng bÞ ®ßi hái g× c¶. Trong lóc ë M¸cx©y ng­êi ta tr­ng bµy sù phån vinh gi¶ t¹o cña xø §«ng D­¬ng, th× ë Trung Kú d©n ®ang chÕt ®ãi. ë ®©y, ng­êi ta ca ngîi lßng trung thµnh, th× ë bªn kia, ng­êi ta ®ang giÕt ng­êi!

Trong khi tÝnh m¹ng mét con ng­êi An Nam bÞ rÎ róng kh«ng ®¸ng gi¸ mét trinh, th× ngµi tæng thanh tra Rªna chØ bÞ s­ít mét chót da ë c¸nh tay l¹i ®­îc lÜnh ®Õn 120.000 phr¨ng tiÒn båi th­êng.

*
* *

C«ng cuéc khai ho¸ ng­êi Marèc b»ng ®¹i b¸c vÉn tiÕp diÔn.

Mét viªn chØ huy bé binh Duav¬¹⁾ ®ãng ë XÐtt¸t, ®· nãi víi binh sÜ nh­ thÕ nµy: "Chóng ta ph¶i diÖt cho xong lò man rî nµy. §Êt Marèc giµu kho¸ng s¶n vµ n«ng s¶n. Chóng ta, nh÷ng ng­êi Ph¸p, nh÷ng ng­êi v¨n minh, chóng ta ®Õn ®©y víi hai môc ®Ých: khai ho¸ vµ lµm giµu cho chóng ta".

Viªn chØ huy Êy nãi ®óng ®Êy. NhÊt lµ «ng ta ®· thµnh thËt thó nhËn r»ng ng­êi ta sang thuéc ®Þa lµ ®Ó c­íp bãc ng­êi b¶n xø. Bëi v× chØ sau 10 n¨m ®Æt d­íi chÕ ®é b¶o hé, xø Marèc ®· bÞ ng­êi ch©u ¢u c­íp mÊt 379.000 hÐcta ®Êt trång trät, trong ®ã 368.000 hÐcta ®· lät vµo tay nh÷ng ng­êi Ph¸p khai ho¸. DiÖn tÝch Marèc cã 815.000 kil«mÐt vu«ng; nÕu c«ng cuéc khai ho¸ cø tiÕp tôc víi ®µ Êy th× ch¼ng mÊy n¨m n÷a, ng­êi d©n Marèc khèn khæ sÏ kh«ng cßn lÊy mét tÊc ®Êt tù do nµo ®Ó trång trät vµ sinh sèng trªn Tæ quèc m×nh mµ kh«ng ph¶i chÞu c¸i ¸ch bãc lét vµ n« dÞch cña chñ nghÜa thùc d©n.