Héi ®ång xuÊt b¶n ®µo duy tïng Chñ tÞch Héi ®ång

C¸C QUAN CAI TRÞ

Nh­ c¸c b¹n ®Òu biÕt, c¸c thuéc ®Þa vÉn ®­îc gäi lµ nh÷ng n­íc Ph¸p h¶i ngo¹i, vµ ng­êi Ph¸p cña nh÷ng n­íc Ph¸p Êy lµ ng­êi An Nam, ng­êi Ma®ag¸txca hoÆc ng­êi...v.v.. Bëi thÕ, c¸i g× ë bªn nµy lµ ph¶i th× ë bªn kia lµ tr¸i, vµ c¸i g× ë bªn kia ®­îc phÐp th× ë bªn nµy bÞ cÊm. ThÝ dô: ë bªn Êy, tÊt c¶ ng­êi Ph¸p ®Òu ®­îc phÐp lµm cho d©n b¶n xø ngu muéi ®i b»ng thuèc phiÖn, hä cµng b¸n ®­îc nhiÒu thuèc phiÖn, th× cµng ®­îc quý träng; nh­ng ë bªn nµy, nÕu anh ®em b¸n thø thuèc ®éc Êy th×, anh sÏ bÞ tãm cæ ngay lËp tøc. NÕu ë bªn Ph¸p, mét viªn chøc cao cÊp ®­îc phÐp vËn quÇn ¸o lãt ®Ó ®i ra ®­êng, th× ng­îc l¹i mét «ng hoµng b¶n xø kh«ng cã quyÒn mÆc ¸o b¶n xø, ngay c¶ khi ë nhµ vµ ®ang èm.

V× ®ang èm, nªn cè quèc v­¬ng Tuynidi ®· cø mÆc nguyªn ¸o ngñ mµ tiÕp quan kh©m sø. Nh­ thÕ ®· lµ bËy råi; nh­ng cßn bËy h¬n n÷a lµ ch¸u néi vµ ch¸u hä nhµ vua l¹i quªn chµo quan kh©m sø nãi trªn. ThÕ lµ sau hai ngµy, ®óng võa ®ñ thêi gian ®Ó suy nghÜ, quan lín kh©m sø bÌn mÆc nhung phôc, kÐo binh m· ®Õn b¾t nhµ vua ph¶i xin lçi. ThÕ míi ®óng chø. Mét khi anh lµ quèc v­¬ng vµ chÞu sù b¶o hé cña mét «ng th¸nh («ng Xanh) th× dï lµ th¸nh cha, th¸nh con hoÆc th¸nh thÇn, anh còng kh«ng cã quyÒn ®­îc
®au èm. Cßn c¸c chó "nhãc con" b¶n xø, c¸c chó ph¶i biÕt r»ng, mét khi ®· sinh ra d­íi ®«i c¸nh mÑ hiÒn cña nÒn d©n chñ th× c¸c chó kh«ng ®­îc n« ®ïa, reo c­êi, hß hÐt, mµ ph¶i häc chµo l¹y.

ë §«ng D­¬ng còng nh­ ë c¸c thuéc ®Þa kh¸c, ®èi víi nh÷ng ng­êi b¶n xø kh«ng kÞp l¹y chµo c¸c "quan b¶o hé" th× nhiÒu quan còng chØ khiªm tèn "gi· cho mét trËn" th«i, chø ch­a bao giê l¹i huy ®éng qu©n ®éi ®Ó b¾t trÎ con ph¶i l¹y chµo. DÜ nhiªn trong bän hä kh«ng ph¶i ai còng ®Òu lµ kh©m sø c¶!

MÆc dÇu: "sù viÖc nghiªm träng" Êy ®· bÞ v¹ch ra trªn diÔn ®µn nghÞ viÖn vµ theo lêi «ng Po¨ngcarª, nã cã thÓ lµm tæn th­¬ng ®Õn ¶nh h­ëng cña n­íc Ph¸p, chóng ta sÏ lµ nh÷ng ng­êi vong ©n ®èi víi quan kh©m sø Xanh, nÕu chóng ta buéc cho «ng c¸i téi "thÊt b¹i chñ nghÜa"; bëi v×, nhê cã cuéc biÓu diÔn lùc l­îng th©n thiÖn, trÎ con vµ hoµ b×nh Êy mµ tõ ®ã ng­êi b¶n xø biÕt c¸ch nªn l¹y chµo mét "ng­êi anh em da tr¾ng" nh­ thÕ nµo. Ai còng cßn nhí khi «ng Mil¬r¨ng sang th¨m ch©u Phi, ng­êi b¶n xø ®· ®ãn chµo «ng, vµ ®Ó tá lßng trung thµnh v« h¹n vµ lßng t«n kÝnh s©u s¾c víi vÞ quèc tr­ëng n­íc b¶o hé, hä ®· kÐo ¸o s¬mi ra ngoµi quÇn ®Êy.

II- ¤NG §¸CL¥

TËp Cahier des droits de l'Homme võa míi ®¨ng mét bøc th­ cña «ng PhÐc®in¨ng Buytx«ng, chñ tÞch Héi nh©n quyÒn¹² , göi «ng Xar«, Bé tr­ëng Bé Thuéc ®Þa, nãi vÒ cuéc khëi nghÜa ë Th¸i Nguyªn¹³ (§«ng D­¬ng) n¨m 1917 vµ viÖc ®µn ¸p cuéc khëi nghÜa ®ã.

Bøc th­ v¹ch râ tr¸ch nhiÖm cña viªn c«ng sø tØnh Th¸i Nguyªn lµ «ng §¸cl¬: chÝnh v× sù l¹m quyÒn cña «ng §¸cl¬ mµ cuéc khëi nghÜa bïng næ. Toµ ¸n Sµi Gßn còng ®· x¸c ®Þnh téi cña «ng ta ngay tõ n¨m 1917.

ThÕ nh­ng, cã ai ngê r»ng «ng §¸cl¬ kh«ng hÒ bÞ mét sù trõng ph¹t nµo vÒ mÆt hµnh chÝnh c¶. Tr¸i l¹i, «ng ta l¹i ®­îc cö lµm uû viªn héi ®ång thµnh phè Sµi Gßn. Cßn sù trõng ph¹t vÒ mÆt t­ ph¸p th× thËt lµ ®¸ng buån c­êi: nép vÎn vÑn cã 200 phr¨ng tiÒn ph¹t!

C¸i «ng §¸cl¬ Êy qu¶ lµ mét nhµ cai trÞ cã tµi. Khoa cai trÞ cña «ng ta, «ng ta ®· häc ®­îc ë khu phè latinh khi «ng cßn lµ mét anh hµng ch¸o.

Lóc Êy, «ng §¸cl¬ kh«ng cã mét xu dÝnh tói vµ m¾c nî nh­ chóa chæm. Nh­ng nhê mét chÝnh kh¸ch cã thÕ lùc, «ng ta ®­îc bæ nhiÖm lµm quan cai trÞ ë §«ng D­¬ng.

ChÔm chÖ ®øng ®Çu mét tØnh cã hµng v¹n d©n, vµ ®­îc giao cho quyÒn hµnh tuyÖt ®èi, «ng ta võa lµ tØnh tr­ëng, võa lµ thÞ tr­ëng, võa lµ quan toµ, võa lµ mâ toµ, võa lµ ng­êi ®èc thuÕ; tãm l¹i, «ng ta n¾m trong tay tÊt c¶ mäi quyÒn hµnh: Toµ ¸n, thuÕ kho¸, ®iÒn thæ, tÝnh m¹ng vµ tµi s¶n cña ng­êi b¶n xø, quyÒn lîi cña viªn chøc, viÖc bÇu cö lý tr­ëng vµ ch¸nh tæng, tøc lµ vËn m¹ng cña c¶ mét tØnh ®­îc ®Æt vµo tay c¸i anh hµng ch¸o ngµy x­a Êy.

ë Pari, kh«ng lµm giµu næi b»ng c¸ch bãc lét kh¸ch hµng, sang B¾c Kú «ng ta gì g¹c l¹i b»ng c¸ch b¾t bí, giam cÇm, xö téi ng­êi An Nam mét c¸ch ®éc ®o¸n, ®Ó bßn rót hä.

§©y lµ mét vµi viÖc lµm r¹ng rì thêi thèng trÞ ®éc tµi cña vÞ quan cai trÞ dÔ th­¬ng Êy mµ n­íc mÑ céng hoµ ®· cã nh· ý göi sang ®Ó khai ho¸ cho chóng t«i.

Mét sè lÝnh t×nh nguyÖn (!) b¶n xø, bÞ ®iÖu vÒ ®Ó sung vµo lÝnh khè ®á vµ v× thÕ hä ph¶i ®i kh¸m søc khoÎ. §ã lµ nh÷ng ng­êi mï ch÷, nhót nh¸t, khi hái th× tr¶ lêi chËm ch¹p, nªn quan c«ng sø ®· chöi bíi, ®Êm ®¸ vµ lÊy gËy phang hä tói bôi.

Ba ng­êi lÝnh khè xanh ®Ó xæng mét ng­êi tï, ®· bÞ «ng §¸cl¬ ®¸nh ®Ëp mét c¸ch rÊt tµn nhÉn, n¾m tãc hä kÐo lª d­íi ®Êt vµ ®Ëp ®Çu hä vµo t­êng toµ sø.

Khi hái cung tï nh©n, quan c«ng sø th­êng lÊy thanh g­¬m ®©m vµo ®ïi hä. Cã ng­êi khi vÒ ®Õn nhµ lao th× l¨n ra bÊt tØnh.

Mét ®oµn tï khèn khæ, gÇy ®ãi, quÇn ¸o t¶ t¬i, bÞ l«i dËy tõ tê mê s¸ng, cæ mang g«ng, ch©n buéc xiÒng, ng­êi nä bÞ xÝch vµo ng­êi kia, cïng kÐo mét chiÕc xe lu to t­íng trªn nh÷ng líp sái dµy. Hoµn toµn kiÖt søc, hä ú ¹ch kÐo chiÕc xe lu nÆng nÒ d­íi ¸nh n¾ng nh­ thiªu nh­ ®èt. Bçng quan c«ng sø ®Õn. Nh­ lÖ th­êng, quan cÇm theo mét c¸i gËy to t­íng, råi bçng d­ng v« cí, quan x«ng vµo ®¸m ng­êi khèn khæ Êy, nh­ con thó d÷, ®¸nh tói bôi, tµn nhÉn kh«ng t­ëng t­îng ®­îc, võa ®¸nh võa chöi hä lµ ®å l­êi.

Mét h«m nhµ khai ho¸ cña chóng ta võa quë tr¸ch mét nh©n viªn ng­êi ¢u xong, kh«ng biÕt trót c¬n giËn lªn ®Çu ai ®­îc, ví c¸i th­íc s¾t trªn bµn giÊy ®Ëp n¸t hai ngãn tay cña mét viªn th­ ký ng­êi An Nam ch¼ng liªn can g× ®Õn viÖc kia c¶.

Mét h«m kh¸c, «ng ta vôt roi g©n bß vµo mÆt mét viªn ®éi ng­êi b¶n xø tr­íc nh÷ng ng­êi lÝnh d­íi quyÒn anh ta.

L¹i mét lÇn kh¸c, cã mÊy ng­êi lÝnh khè xanh lµm tr¸i ý «ng ta, «ng ta bÌn cho ®em ch«n hä ®Õn tËn cæ, m·i ®Õn khi hä ng¾c ngo¶i míi cho moi lªn.

Cø mçi khi «ng ta ®i xem xÐt c¸c con ®­êng cã d©n phu lµm viÖc th× sè ch©n ng­êi bÞ ®¸nh quÌ b»ng l­ìi xÎng, c¸n cuèc, ph¶i tÝnh b»ng ®¬n vÞ nöa t¸. Nh÷ng ng­êi d©n phu lµm ®­êng Êy ®Òu lµ nh÷ng ng­êi bÞ «ng ta b¾t Ðp ®i lµm víi tiÒn c«ng mçi ngµy mét, hai xu, sau khi hä ®· ph¶i nép tiÒn chuéc phÇn t¹p dÞch cña hä víi gi¸ m­êi l¨m xu mçi ngµy.

Mét lÇn, ë mét c«ng tr­êng, «ng ta ®· giËt sóng cña mét ng­êi lÝnh coi tï ®Ó ®¸nh mét ng­êi tï. Ng­êi tï tr¸nh ®­îc, quan c«ng sø quay l¹i ®¸nh ng­êi lÝnh, còng b»ng c©y sóng Êy. Bµ c«ng sø, ng­êi vî xøng ®¸ng cña quan lín, còng tham gia, bµ ®¸nh tï mét c¸ch tù nhiªn vµ ph¹t lÝnh lóc nµo còng ®­îc.

Ng­êi ta ®· tr«ng thÊy quan c«ng sø dïng gËy ®¸nh mét viªn ®éi lßi m¾t. Quan cßn lµm nhiÒu viÖc cao c¶ kh¸c n÷a mµ ë ®©y chóng t«i kh«ng thÓ nµo kÓ xiÕt ®­îc.

TÊt c¶ nh÷ng viÖc kÓ trªn, mäi ng­êi ®Òu tai nghe, m¾t thÊy, kÓ c¶ cÊp trªn cña «ng ta lµ c¸c quan toµn quyÒn, quan kh©m sø. §Ó khen th­ëng tinh thÇn "c­¬ng quyÕt" vµ "®øc ®é rÊt céng hoµ" cña «ng ta, nh÷ng vÞ nµy ®· th¼ng tay th¨ng quan tiÕn chøc cho «ng ta.

III- QUý NGµI BU§IN¤, B¤§OANH Vµ NH÷NG NGµI KH¸C

MÆc c¸c cuéc triÓn l·m ån µo, nh÷ng bµi diÔn v¨n rïm beng, nh÷ng cuéc kinh lý ®Õ v­¬ng vµ nh÷ng bµi b¸o hoa mü, t×nh h×nh ë §«ng D­¬ng vÉn ch¼ng æn chót nµo.

ChiÕc ghÕ bÞ c¸o mµ quan cai trÞ liªm chÝnh Lan« võa rêi khái ch­a kÞp nguéi th× ng­êi ta l¹i b¸o cho chóng t«i biÕt vÒ nh÷ng vô xÊu xa kh¸c n÷a.

Tr­íc hÕt lµ vô Bu®in«. ¤ng Bu®in« lµ mét nhµ khai ho¸ ®iÓn h×nh, mét vÞ quan cai trÞ chuyªn ¨n hèi lé. Trong sè vô «ng ta bÞ tè c¸o, chóng t«i xin kÓ vô sau ®©y:

"Lµng T©n An, n¬i lþ së cña tæng, ®· lÊy quü lµng vµ vay tiÒn ®Ó x©y dùng mét nhµ m¸y ®iÖn. ViÖc kinh doanh rÊt cã lîi, v× thu v­ît chi rÊt nhiÒu. Ngoµi ra, c¸c c«ng së vµ ®­êng s¸ cña lµng cßn ®­îc th¾p ®Ìn ®iÖn kh«ng mÊt tiÒn.

"Nh­ng bçng mét quan cai trÞ kh¸ x¶o quyÖt («ng Bu®in«), ®· khÐo xoay së thÕ nµo mµ lµng T©n An ph¶i chÞu nh­êng kh«ng nhµ m¸y ®iÖn cho mét anh chµng thÇu kho¸n, ®Ó ®­îc h­ëng c¸i thó ph¶i tr¶ tiÒn ®Ìn ®­êng vµ ®Ìn c«ng së. Ngµy nay lµng nhËn thÊy chuéc l¹i nhµ m¸y nh­îng kh«ng Êy lµ cã lîi, vµ chuéc l¹i th× ph¶i xuÊt ra hµng chôc ngh×n ®ång. C©u chuyÖn nµy lµ c¶ mét thiªn tiÓu thuyÕt trong ®ã tµi n¨ng h­ cÊu cña mét tªn cùu tØnh tr­ëng ®· ®­îc tù do ph¸t huy víi mét sù ®Óu c¸ng kh«ng thÓ t­ëng t­îng næi".

Vô xÊu xa thø hai tr­íc m¾t lµ vô Tªa. Mét b¹n ®ång nghiÖp ë §«ng D­¬ng ®· viÕt vÒ vô ®ã nh­ sau:

"Chóng ta ®ang sèng trong mét bÇu kh«ng khÝ thËt lµ... kh«ng b×nh th­êng chót nµo: ch­a xong vô Bu®in«, vô Lan«, l¹i ®Õn vô Tªa.

"¤ng Tªa lµ mét kü s­ xuÊt s¾c, gi¸m ®èc mét h·ng lín cña ng­êi Ph¸p ë H¶i Phßng. ¤ng ®· ®Õn t×m «ng Xcala, gi¸m ®èc th­¬ng chÝnh, vµ tÆng tr­íc «ng nµy sè tiÒn chÌ l¸ mét v¹n ®«la ®Ó ký kÕt mét chuyÕn bu«n thuèc phiÖn víi c¬ quan nhµ n­íc. Ch¾c lµ «ng Tªa cã nh÷ng lý do rÊt ®Æc biÖt ®Ó nghÜ r»ng viÖc vËn ®éng nh­ thÕ kh«ng cã g× lµ bÊt th­êng c¶. Nh­ vËy cã nghÜa lµ viÖc hèi lé lµ viÖc th«ng th­êng trong chÝnh giíi ë §«ng D­¬ng. TÊt c¶ nh÷ng kÎ nµo cã quyÒn thÕ nh­ vËy ®Òu lîi dông ®Ó v¬ vÐt cho ®Çy tói tham cña m×nh vµ lµm h¹i lín cho x· héi".

NÕu nh­ «ng §¸cl¬, c«ng sø kh¸t m¸u ë Th¸i Nguyªn mµ ®­îc cö lµm uû viªn héi ®ång thµnh phè Sµi Gßn, vµ «ng B«®oanh, ng­êi ®ang ®­îc quan toµ Oaren nãng lßng chê ®îi, mµ ®­îc cö gi÷ chøc toµn quyÒn §«ng D­¬ng, th× c¸c «ng Tªa vµ Bu®in« Ýt ra còng nªn ®­îc g¾n béi tinh míi ph¶i.


CH¦¥NG V