Chương Bốn Các tác giả thời thơ Man yô phát triển và hưng thịnh

Yoshieyashi / koiji to suredo / Yuumayama / koenishi kimi ga / omou yuraku ni /

Thôi được rồi, từ nay sẽ chẳng thèm yêu ai nữa đâu. Tuy miệng quả quyết như thế nhưng chưa gì, khi thấy anh vượt núi Yuumayama để bắt đầu cuộc hành trình thì lòng em đã nhớ thương rồi.

Bài này vịnh tâm sự của cô gái ở lại chốn cố hương không quên được người con trai đã lên đường. Nói là không thèm nghĩ đến, muốn quên hẳn đi nhưng nàng vẫn không sao xua đuổi hình ảnh người con trai ra khỏi lòng mình.Làm cho nàng ngán ngẫm chính mình. Địa danh Yuumayama vẫn chưa biết nằm ở đâu.

Tạm dịch thơ:

Nói chẳng thèm yêu nữa / Bảo rằng quên cho xong / Nhưng anh vừa vượt núi / Em đã nhớ ngập lòng / Đuổi bóng hình đâu nỡ / Có giận mình hay không!
Thơ cùng chủ đề như thế không phải là ít nhưng bài nói trên có thể xếp vào loại thơ hay.


Tiết VI: Trích thơ quyển 13:

12-3248

Nguyên văn (dạng Man.yôgana):

式嶋之 山跡之土丹 人多 満而雖有 藤浪乃 思纒 若草乃 思就西 君<目>二 戀八将明 長此夜乎

Dạng huấn độc (đã chua âm):

磯城島の 大和の国に 人さはに 満ちてあれども 藤波の 思ひまつはり 若草の 思ひつきにし 君が目に 恋ひや明かさむ 長きこの夜を

Phiên âm:

Shikishima no / Yamato no kuni ni / hitosawa ni / michite aredomo / fujinami no / omoimatsuwari / wakakusa no / omoitsuki ni shi / kimi ga me ni / koi ya akasamu / nagaki kono yo wo /

Diễn ý:

Đất nước Yamato xinh đẹp này đông đúc người là người nhưng em chỉ nhớ đến anh, hồn em quấn quít không rời anh một buớc. Em muốn gặp người anh yêu của em để lửa tình của em đốt sáng được đêm dài tăm tối.

Shikishima no / Yamato no kuni ni / hitofutari /ari to shi owaba / nani ka nagekamu /

Diễn ý:

Nếu như trên đất Yamato có đến hai người con trai đáng để em yêu bỏng cháy, tha thiết như anh thì cớ sao em phải cất lên tiếng kêu than. Bởi vì chỉ có một người duy nhất là anh cho nên em mới khổ vì yêu như thế này.

Shikishima(đảo làm bằng những ghềnh đá vững chãi) là từ tu sức cho Yamato.

Tạm dịch thơ:

Nếu đất Yamato / Có hai người con trai / Đáng yêu như anh vậy / Có gì em phải lo / Nhưng anh là duy nhất / Em mới khổ từng giờ.

12-3314

Nguyên văn (dạng Man.yôgana):

次嶺經 山背道乎 人都末乃 馬従行尓 己夫之 歩従行者 毎見 哭耳之所泣 曽許思尓 心之痛之 垂乳根乃 母之形見跡 吾持有 真十見鏡尓 蜻領巾 負並持而 馬替吾背

Dạng huấn độc (đã chua âm):

つぎねふ 山背道を 人夫の 馬より行くに 己夫し 徒歩より行けば 見るごとに 音のみし泣かゆ そこ思ふに 心し痛し たらちねの 母が形見と 我が持てる まそみ鏡に 蜻蛉領巾 負ひ並め持ちて 馬買へ我が背

Phiên âm:

Tsuginefu / Yamashiroji wo / hitozuma no / uma yori yuku ni / onozumashi / kachiyori yukeba / mirugoto ni / ne no mishi nakayu / sono omou ni / kokoro shi ita shi / tarachine no / haha ga katami to / wa ga moteru / masomi kagami ni / akitsu hire / oiname mochite / uma kae wa ga se /

Diễn ý:

Mấy ông chồng các bà vùng Yamashiro thì được cuỡi ngựa đi khoan thai, còn anh của em vì không có ngựa nên cứ phải lẽo đẽo cuốc bộ chạy theo. Nhìn thấy cảnh đó em hết sức buồn rầu, nước mắt chảy quanh. Nghĩ tới mà đau đớn tâm can.

Nhưng thôi được rồi, may quá em còn giữ được cái kính đẹp nhất hạng mẹ để lại làm kỹ niệm với tấm khăn choàng mỏng (hire) em thường diện mỗi khi ra ngoài. Này, đem tất cả bán đi mua con ngựa mà cưỡi nhé, anh ơi!

Bài thơ bày tỏ tình thương và lòng hy sinh của người con gái miền quê chân chất, không ham muốn vật chất, không tiếc gì với chồng dù là tấm kính mẹ để lại như kỹ vật và tấm khăn choàng, vật trang sức độc nhất của cô. Thời ấy, giá một con ngựa là từ 250 đến 450 bó lúa mà một bó lúa lấy được chừng 5 thăng gạo.

Tiếp theo đây là một bài hanka đặt đằng sau nó:

Izumigawa / watarize fukami / wa ga seko ga / tabiyukigoromo / hizuchinamu (nureni keru) kamo.

Diễn ý:

Con sông Kizukawa có những chỗ lội thật sâu, trên bước lữ hành, chồng em phải vượt qua đấy thì làm gì áo anh ấy chả ướt. Phải nhanh tay mà kiếm ngựa cho anh ấy cưỡi.

Thêm một bài henka khác:

Maso kagami / moteredo ware wa / shirushi nashi / kimi ga kachiyori / nazumi yuku mireba /

Diễn ý:

Tấm kính có đẹp đẽ nhường nào, đối với em, nó có dùng được vào việc gì đâu nếu như cứ phải để chồng mình lao khổ, bước mãi trên con đường gập ghềnh mà không có ngựa đỡ chân. (Phải mua ngựa cho anh ấy mới được!)

Một bản tình ca chân chất, cảm động của cô gái quê thương chồng.

Tạm dịch thơ:

Tấm kính dẫu đẹp đẽ / Ai đi ngắm nghía mình / Khi chàng còn lao khổ / Trên con đường gập ghềnh / Chân đau không ngựa cưỡi / Suốt cả cuộc hành trình /

12-3317

Nguyên văn (dạng Man.yôgana):

馬替者 妹歩行将有 縦恵八子 石者雖履 吾二行

Dạng huấn độc (đã chua âm):

馬買はば妹徒歩ならむよしゑやし石は踏むとも我はふたり行かむ

Phiên âm:

Uma kawaba / imo ga kachinaramu (naran) / yoshieyashi / ishi wa fumu to mo / wa wa futari yukamu (yukan)

Diễn ý:

Nghe lời đề nghị của em anh rất vui nhưng lẽ nào mình lại bán di vật của mẹ chúng ta. Nếu hai ta cùng đi, chẳng lẽ anh để em đi bộ. / Không sao đâu, anh ơi. Nếu đường đời sỏi đá, em cũng đi với anh. Nếu mình thương yêu giúp đỡ nhau thì sá gì một tấm kính.

Bài thơ này có thể chia làm 2 vế, được sắp xếp như lời đối đáp giữa hai vợ chồng.

Tạm dịch thơ:

Nghe lời em đề nghị / Lòng anh vui làm sao / Nhưng kỹ vật của mẹ / Bán đi có lẽ nào? /Không, không, lo chi anh / Dẫu đường đá gập ghềnh / Sá gì một tấm kính / Nếu hai ta đồng hành / .

12-3268

Nguyên văn (dạng Man.yôgana):

三諸之 神奈備山従 登能陰 雨者落来奴 雨霧相 風左倍吹奴 大口乃 真神之原従 思管 還尓之人 家尓到伎也

Dạng huấn độc (đã chua âm):

みもろの 神奈備山ゆ との曇り 雨は降り来ぬ 天霧らひ 風さへ吹きぬ 大口の 真神の原ゆ 思ひつつ 帰りにし人 家に至りきや

Phiên âm:

Mimoro no / Kamuna (kanna) biyama yu / to no kumori / ame wa furikinu / amagirai / kaze sae fukinu / Ôguchi no / Makami no hara yu / omoitsutsu / kaerini shi hito / ie ni itari ki ya /

Diễn ý:

Em đang nghĩ về người em thương đang đội mưa băng qua cánh đồng buồn ảm đạm trên đường về nhà anh ấy. Núi Kannai ở Mimuro mưa dày như sương, còn thêm gió thổi lạnh lùng. Em lo lắng không biết sau khi chia tay với em, vào giờ giấc này mà phải đi ngang qua cánh đồng Makami vừa đi vừa nghĩ đến em, bây giờ anh ấy đã về đến nơi bình yên vô sự hay chưa.

Ôguchi (cái mõm lớn) là makura kotoba của Makami (cũng đọc là Ôkami, con chó sói) nhưng cả hai từ chỉ địa danh này khi hợp lại còn có nghĩa là “con chó sói có cái mõm lớn” (ôguchi no ôkami), một hình ảnh gợi lên sự nguy hiểm. Ngày xưa, việc đi thăm người yêu không dễ dàng như chúng ta bây giờ mà là cả một sự cực nhọc.

Tạm dịch thơ:

Núi Kannai nặng mây / Hơi nước như sương dày / Gió đưa mưa sắp tới / Anh vượt cánh đồng dài / Vừa chia tay buồn bã / Tâm sự nhớ nhung đầy /Lòng em những lo lắng / Về bình yên không đây?

12-3269

Nguyên văn (dạng Man.yôgana):

還尓之 人乎念等 野干玉之 彼夜者吾毛 宿毛寐金<手>寸

Dạng huấn độc (đã chua âm):

帰りにし人を思ふとぬばたまのその夜は我れも寐も寝かねてき

Phiên âm:

Kaeri ni shi / hito wo omou to / nubatama no / sono yo wa ware mo / imo nekaneteki /

Diễn ý:

Khi nghĩ đến anh ấy mới từ chỗ em để đi về nhà, lòng em bồn chồn lo lắng không sao ngủ thẳng giấc.

Sashiyakamu (kan) / koya no shikoya ni / kakiutemu (ten) / yaregomo wo shikite / uchi oramu (oran) / shiko no shikote wo / sashikaete / nuramuki miyue / akanesasu / hiru wa shimara ni/ nubatama no / yoru wa sugara ni / kono toko no / hishi to naru made / nagekitsuru kamo /

Giữa căn nhà bẩn thĩu muốn cho một mồi lửa đốt đi này, đem cái chiếu nát bẩn thĩu những muốn đem xé ra vứt đi mà trải lên trên, tha hồ ôm ấp con đàn bà xấu hoắc, những muốn đem cánh tay nó mà bẻ trẹo cho rồi. Anh là người có sở thích kỳ quặc. Thế mà em vẫn không thôi nhớ đến anh, thức ngủ lúc nào cũng thở dài than vắn thiếu điều lung lay cả chiếc giường.

Đây là một bài thơ kỳ lạ, hiếm có trong toàn bộ Man.yôshuu. Người con gái - tác giả bài thơ - đã tưởng tượng ra sinh hoạt không mấy tốt đẹp giữa tình địch và người yêu của mình. Có thể là nàng quá khắt khe nhưng cảnh tượng ấy đã làm cho nàng phiền muộn ngày đêm.

Nàng thóa mạ và tỏ lòng phẫn nộ trước đối thủ. Như thế, thời Vạn Diệp cũng đã có nhưng người ghen tuông còn hơn nàng Hoạn Thư.

Dưới đây là bài hanka đi kèm:

Wa ga kokoro / yaku mo ware nari / hashikiyashi / kimi ni kouru mo / wa ga kokoro kara /

Trong lòng em lửa tình hừng hực thiêu đốt làm cho em khổ. Cùng lúc, nỗi niềm thương nhớ anh yêu cũng chan chứa biết bao. Nhưng ai sống mà chẳng ôm một mối khổ tình không biết gửi về đâu.

1. 
   Nhiều jo-kotoba (chữ mào đầu) nhưng vì do người dân địa phương vốn chất phác làm ra nên chúng không nặng về kỹ xảo. Họ chỉ đem nó vào thơ khi phong cảnh trước mắt thôi thúc nguồn cảm hứng chứ không chủ ý dụng công.
   
2. 
   Trong thơ hay nhắc đến các địa danh, nhờ đó mà mang nhiều màu sắc địa phương.
   
3. 
   Có nhiều bài ca tương tự (ruika 類歌) giữa vùng này và vùng khác như thể có một bài thơ gốc phát xuất từ đâu đó rồi sau đó được truyền tụng khắp nơi. Cái khác nhau giữa chúng là địa danh và tên sản vật mà thôi. Ví dụ bài thơ ở vùng Ôshima bảo rằng : Ta là người xuất thân từ Ôshima, đã tôi luyện trong lửa thần nên trong lòng lúc nào cũng ngùn ngụt khói” , thì bài ở vùng Kamitsufusa lại ví von: “Ta là người ở bến Kurikuri, quen với sóng to gió lớn nên cũng ngang ngược như sóng gió”. Cũng vậy, người các vùng Niigata, Gifu hay Tosa vv...thảy đều đưa ra cảnh vật và tính cách riêng của quê hương mình...
   
4. 
   Thơ nói về lao động có rất nhiều. Vì các tác giả là người miền đông cho nên thi ca phản ánh thực sự sinh hoạt hàng ngày của miền này. Nếu không có kiến thức về hình thế đất đai, cảnh vật, phong tục, ngôn ngữ của người miền Đông thì khó thể thưởng thức trọn vẹn hương vị thi ca trong đó. Tuy nhiên, chúng ta vẫn không khỏi ngạc nhiên và quí mến khi đứng trước sự chất phác, mới mẽ và nhạy bén trong cảm xúc và tâm tình của họ.
   

Không biết những ai đã thu góp những bài ca miền Đông này nhưng riêng về trường hợp nhà biên tập Ôtomo no Yakamochi thì khi ông sưu tập thơ lính thú vào khoảng năm Tenpyô Shôho thứ 7 (tức 755) đã để ý nhiều đến thơ của người bình dân ở miền Đông rồi. Mười chín năm sau, khi đến Sagami (gần Yokohama bây giờ) làm quan trấn thủ, ông có dịp thăm viếng miền Đông và trao đổi với người dân sở tại mà tìm tòi thêm chăng.

Tsukuba ne ni / Yuki kamo furaru / ina wo kamo / kanashiki ko ro ga / nino hosaru kamo /

Tamagawa ni / sarasu tezukuri / sarasara ni / nani zo kono ko no / koko da kanashiki /

Bên bờ sông Tamagawa, có phải vải mới dệt xong đem ra phơi. Vải tung bay trong gió, nhưng lạ lùng làm sao, lòng ta chỉ tưởng nhớ đến người con gái đáng yêu ấy thôi.

Hãy để ý đến những âm sarasara nói lên được sự nhẹ nhàng, rào rạt ấy. Còn nhà thơ Sakato Hitonari thì lại dùng từ tsuratsura (mềm đưa) khi tả hoa trà lả lơi và thi hào Ôtomo Tabito sử dụng tiết điệu của chữ tsubara tsubara (gợn sóng) khi tả cánh đồng tranh vi vu trong gió, là những ví dụ tương tự.

Nihodori no / Kazushikawase wo / nihesu tomo / sono kanashiki wo / to ni tateme yamo

Trong đêm có lễ Cúng Lúa Mới ở vủng Kazushika (nay thuộc Chiba cạnh Tôkyô), đáng lý tuyệt đối không ai được đến gần ai nhưng ta chỉ muốn lén đưa người (con trai) ta yêu vào nhà. Chả lẽ ta lại để anh ấy đứng bên ngoải hay sao!

Nihodori chỉ là một từ tu sức cho địa danh Kazushika. Nihesu ý nói lễ cúng lúa mới để cho các vị thần nếm thử. Đêm hôm ấy, tục lệ cấm ngặt mọi người đến gần nhau hay đi từ nhà này qua nhà khác. Đó là một monoimi 物忌hay điều cấm kỵ (taboo). Tuy thế, cô con gái này lại không nỡ để người mình yêu phải đứng đợi bên ngoài cửa. Thời cổ như thế là một hành vi vô cùng bạo dạn, vì yêu đương nồng nhiệt mà bất chấp cả thần thánh.

Bài thơ này đã được nhà quốc học Kamo no Mabuchi liệt vào loại thơ hay.

14-3399
Nguyên văn (dạng Man.yôgana):

信濃道者 伊麻能波里美知 可里婆祢尓 安思布麻之<奈牟> 久都波氣和我世

Dạng huấn độc (đã chua âm):

信濃道は今の墾り道刈りばねに足踏ましなむ沓はけ我が背

Phiên âm:

Shinanuji wa /ima no harimichi / karibane ni / ashi fumashi namu / kutsu hake wa ga se

Con đường đi Shinanu (bây giờ đọc là Shinano) mới khai thông gần đây thôi. Chắc vừa mới phạt gai góc xong thôi nên hãy còn đầy rễ cây, gập ghềnh làm vướng bước chân người. Chàng ơi, cẩn thận mang giày dép vào mà đi nhé!

Đây là một bài thơ đơn sơ gói ghém tâm tình cô vợ gửi đến chồng mình. Hầu như không phải thơ vè chi cả mà chỉ là một lời nhắn nhủ thường ngày. Nó nói lên cái tình chân thật của người vợ trẻ đối với chồng cô.

Con đường đi Shinano (vùng núi cao Nagano, phiá tây Tôkyô)) từ khi khởi công đến lúc hoàn thành mất 12 năm, lúc mới mở thì hãy còn nhiều chướng ngại vật như rễ cây làm cho khách bộ hành gặp khó khăn. Thời ấy, người Nhật vẫn còn đi chân đất chứ ít có giày dép. Cứ xem bài vịnh về nàng Mama no Otome chân trần không dép hài (mà vẫn xinh đẹp) thì đủ thấy tình cảnh sinh hoạt đi đứng hồi đó.
14-3400
Nguyên văn (dạng Man.yôgana):

信濃奈流 知具麻能河泊能 左射礼思母 伎弥之布美弖婆 多麻等比呂波牟

Dạng huấn độc (đã chua âm):

信濃なる千曲の川のさざれ石も君し踏みてば玉と拾はむ

Phiên âm:

Shinanu naru / Chiguma no kawa no / sazareshi mo / kimi shifumiteba / tama to hirowamu /

Người thương của em ơi, trên đường đi Shinano, nếu anh có dẫm chân lên dù là một hòn cuội nhỏ trên bờ sông Chikuma thì xin anh hãy nhặt nó lên đem về cho em. Đối với em nó quí báu như châu ngọc đấy.

Thiếu nữ xem hòn cuội nhỏ bên bờ sông được người yêu của nàng dẫm lên quí giá như một viên kim cương. Bài thơ tuy lời lẽ mộc mạc nhưng kết tinh được tấm lòng yêu thương chồng của nàng.

Kamitsukeno / Sano no funabashi / tori hanashi / oya wa sakuredo / wa wa sakarugae

Cũng như cầu nổi ở bến Sano ở Ueno, tùy trường hợp, có lúc người ta đem dùng lúc tháo gỡ, cha mẹ muốn chia rẽ, cắt đứt tình yêu của chúng ta. Thế nhưng đời nào ta lại để cho họ làm việc ấy.

Kamitsukeno ở đây chỉ là một jo-kotaba để tu sức cho Sano.

Tạm dịch thơ:

Như cầu tàu Sano / Dùng xong lại đem gỡ / Cha mẹ gây cách trở / Đoạn lìa tình đôi ta / Nhưng họ làm chi được / Mình đã quyết không xa.

Địa danh của bài thơ là bến Sano ở Ueno thuộc tỉnh Gunma bây giờ. Nguyên lai bến ấy có một chỗ tên Funahashi (thuyền kiều), nơi người ta ghép thuyền lại thành cầu tàu, rất cần thiết cho sự vận hành của bến. Mỗi khi mưa lớn nước ngập (demizu) hay tùy từng trường hợp, lúc thì họ đem ra dùng, lúc tháo gỡ đem cất. Gae là thổ ngữ miền đông để diễn tả sự phản nghĩa.