Chương Bốn Các tác giả thời thơ Man yô phát triển và hưng thịnh

Neko mo namazu mo mina kan.in.

Teratera no / megaki ma wo saku / Ôkami no / ogaki tabarite / sono ko umahamu /

Hotoke tsukuru / masoho tarazu wa / mizu tamaru / ikeda no aso ga / hana no ue wo hore

Warawadomo / kusa hanakariso / yahotade wo / hozumi no aso ga / wakikusa wo kare /

Izuku ni zo / Masoho horu oka / komotatami / heguri no aso ga / hana no ue wo hore /

Sau đây xin trình bày liên tiếp 2 bài thơ đùa người gầy. Tương truyền là thơ Ôtomo no Yakamochi. Ông bỡn một nhân vật có thế lực tên Iwamaro, nổi tiếng háu ăn. Lời thơ có vẻ như là kính cẩn nên ngược lại, hiệu quả châm biếm của nó càng mạnh.

Iwamaro ni / ware mono môsu / natsu yase ni / yoshitoi fumono zo / munagi torimese /

Yasuyasu mo / ikeraba aramu wo / hata ya hata / munagi wo toru to / kawa ni nagaru na

Kono koro no / agakoiji kara / shirushi atsume / kuu ni ma wo saba / goi no kagafuri /

Itoko / nase no kimi / oriorite /mono ni iyuku to wa / karakuni no / tora to iu kami wo / ikedori ni / yatsu tori mochiki / sono kawa wo / tatami ni sashi / yaedatami / Heguri no yama ni / uzuki to / satsuki no hodo ni / kusurigari / tsukafuru toki ni / ashihiki no / kono Katayama ni / futatsu tatsu / ichihi ga moto ni / azusayumi / yatsutebasami / himekabura / yatsutabasami / shishi matsu to / wa ga oru toki ni / sa wo shika no / kitachi nagekaku / tachimachi ni / ware wa shinu beshi / ohokimi ni / ware wa tsukaemu / wa ga tsuno wa / mikasa no wa yashi / wa ga mimi wa / misumi no tsuho / wa ga mera wa / masumi no kagami / wa ga tsume wa / miyumi no yuwazu / wa ga kera wa / mifumi te wa yashi / wa ga kawa wa / mihako no kawa ni / wa ga shishi wa / mina masu wa yashi/ wa ga kimo mo / mina masu wa yashi / wa ga mige wa / mishiho no wa yashi / oitaru yakko / wa ga mi hitotsu ni /nanae hana saku / yae wa nasaku to / môshi wa yasane / môshi wa yasane.

Này ông chủ thân mến ơi, tôi nghe nói ông ở trong nhà suốt ngày, không thấy ra đường. Thế thì chúng tôi xin kể hầu ông chuyện về con hổ là con thú đáng sợ như thần và chỉ thấy ở nước ngoài. Thế mà vừa bắt sống được tám con đấy, có gớm chưa hở ông ? Đem về, lột da nay làm chiếu (thảm), cả thảy tám tấm. (Về đoạn mở đầu này thì có thuyết cho rằng được dựng ra để dẫn người đọc đến chữ yaedatami (bát trùng điệp = chiếu tám tầng), một hình ảnh đẹp chỉ núi Heguri, được dùng vào việc chúc tụng và cũng để dẫn vào phần chính của câu chuyện).

(Không liên can gì với chuyện da hổ nhưng mà) trên ngọn Heguri, vào tháng tư tháng năm (âm lịch), trong lúc chúng tôi đang đi hái thuốc (kỳ thực để chỉ việc tìm lộc nhung), đến dưới bóng hai cây thủy tùng (ichii) mọc bên nhau trong ngọn núi vắng vẻ (katayama) này, đem theo nhiều cung bằng gỗ tử (azusa) và nhiều mũi tên reo khi xé gió (kaburaya), sửa soạn chờ hươu xuất hiện. Bỗng thấy một con hươu đực (ojika) hiện ra, cất tiếng kêu bi thương, bảo ông chả cần phải bắn tôi cũng chết thôi và nếu chết, tôi sẽ được việc cho thiên hoàng. Sừng của tôi có thể giắt lên nón làm vật trang sức, tai tôi có thể làm túi đựng mực vẽ, mắt tôi làm kính rất tốt, móng tôi để chế mũi tên, lông tôi chế được bút, da tôi dùng vào việc chế hộp đựng đồ, thịt tôi, gan tôi, có thể làm giò chả, bao tử làm mắm đưa cay rất ngon. Cái thân già như tôi thôi thế mà làm được bảy “tám tầng” nghĩa là nhiều việc có ích đến thế. Xin ông hãy khen thưởng bọn chúng tôi đi. Nhớ khen thưởng cho chúng tôi nhé!

Tạm dịch thơ

Này ông chủ thân mến / Chắc đang ở trong nhà / Nếu như ông đi vắng / Mất nghe chuyện hay ho / Nào tin bắt sống cọp / Truyền từ nước ngoài qua / Một, hai, ba,…bảy tám / Đã thấy nhiều cọp chưa ? Đem chúng ra lột da / Phơi khô để làm thảm / Thảm dày đến tám tầng / (Như núi Heguri).
Tháng tư, tháng năm rồi / Lên núi đó ông ơi / Gặp mùa hươu có lộc / Nấp dưới cây trên đồi / Bên rặng thủy tùng đôi / Ở trong hòn núi vắng / Mang theo cung gỗ tử / Với bao nhiêu là tên / Giữa khi đang chờ đợi / Bỗng hươu đực hiện lên / Cất tiếng kêu thống thiết / Như than thở với người / Không cần ngươi phải bắn / Ta cũng chịu mệnh trời / Chết đi ta có ích / Cho cả đấng quân vương / Sừng ta đem giắt nón / Tai ta, túi mực mài / Mắt làm được kính tốt / Móng, tên cứng tặng người / Da thuộc thành bao, đảy / Thịt gan quết chả ngon / Lòng ruột ủ làm mắm / Để cho người đưa cay / Một cái thân già cỗi / Được việc ai sánh tày / Xin một lời khen thưởng / (Dù phải chết hôm nay)

Câu mào đầu để chào nhà chủ, không cho ông ta thoái thác là đi vắng và cũng để khêu gợi sự hiếu kỳ của ngưòi chủ hay gia nhân ông ta khi họ ra trước nhà xem có việc gì. Bên ta xưa cũng có tục lệ bọn trẻ con đi rong, hát những lời chúc tụng gia chủ kiếm tiền lì xì trong những ngày tết nhất, với những câu như:

Oshiteru ya /Naniwa no oe ni / iotsukuri / namarite oru / ashigani wo / ohokimi mesu to / nani semu ni / wa wo mesurame ya / akirakeku / wa ga shiru koto wo / utabito to / wa wo mesurame ya / fue fuki to / wa wo mesurame ya / koto hiki to / wa wo mesu rame ya / kamo kaku mo / mikoto ukemuto / kefu kefu to / asuka ni itari / okutedomo / okuna ni itari / tsukane domo / tsuku no ni itari / himugashi no / naka nomi ka doyu / mawiri kite /mikoto ukureba / uma ni koso / fumodashi kaku mono / ushi ni koso / hanatsuna hakure / ashihiki no / kano katayama no / momu nire wo /ihoe hagitari / amateru ya / hi no ke ni hoshi / sahizuru ya / karausuni tsuki / niwa ni tatsu / teusu ni tsuki / oshiteru ya / Naniwa no oe no / hatsu tari wo / karaku tari kite / suwehito no / tsukureru kame wo / kefuyukite / asuka torimochi ki / wa ga mera ni / shio nuritamai / kitahihayasu mo /kitahihayasu mo /

Bài thơ trên nói về nỗi khổ hộ con cua.

Thiên tử muốn triệu tôi, con ashigani, loại cua làm hang ổ trong đám lau sậy trên bải biển Naniwa (Ôsaka bây giờ), nhưng vì cớ gì ngài lại muốn triệu tôi ra. Tôi thừa biết mình là kẻ chẳng có tài cán. Ngài muốn nghe tôi hát chăng? Muốn nghe tôi thổi tiêu chăng ? Hay muốn tôi đánh đàn cầm ư? Dầu sao, tôi cũng phải nghe lệnh ngài mà đi đến cung điện ở kinh đô Asuka, rồi lại đến một nơi gọi là Okina và sau đó là Tsukuno (hai địa danh này ngày nay vẫn không biết là nơi đâu). Kết cuộc tới cửa chính ở Đông Môn nơi ngự sở để tiếp thánh chỉ thì lúc đó mới vỡ lẽ ra! Ngài muốn cột tôi như lấy cương buộc ngựa, lấy thừng xỏ mũi trâu bò mà thôi. Thật là mời đến mà chẳng được việc gì cả!

Ngài lại bảo bóc thật nhiều vỏ cây du (nire no ki), đem treo lên trước nắng cho khô đi, thế rồi lấy chày giã mỏng phơi thành từng tấm ngoài sân, hôm trước hôm sau gọi người kiếm cho nhanh mấy cái vò làm bằng gốm đem về. Ngài cho thoa muối lên mắt tôi,như thể đem tôi ủ thành mắm để ngài xơi. Rốt cuộc, ngài chỉ muốn biến tôi thành một món ăn ngon.

Về hình thức, khác với bài trước, không có lời giáo đầu dài giòng, và kết luận cũng thiếu. Về nội dung, các nhà chú giải Nhật Bản không đi xa hơn lời giải thích “than thở hộ cho kiếp con cua” nhưng nghĩ thêm một chút, ta cảm thấy ý tứ thuật hoài của nó, không chỉ có tính cách mua vui hay chúc tụng tầm thường.

Đại bộ phận của thơ lính thú làm ra (92 bài) được thu thập trong quyển 20. Riêng 5 bài còn lại được chép trong quyển 14. Sakimori viết là Phòng nhân　防人 nghĩa là người canh phòng nói chung nhưng thật ra ý của nó là người giữ đảo 崎守vì saki 崎có nghĩa là mỏm đất chìa ra biển và ngụ ý nói về các đảo Iki 壱岐và Tsushima 対馬tức hai chùm đảo nằm ngoài khơi của Nhật nhìn về hướng Triều Tiên và Trung Quốc. Từ xưa, để phòng thủ xứ Tsukushi筑紫 (tức Kyuushuu bây giờ) người ta đã phái quân đồn trú dọc bờ biển với nhiệm kỳ ba năm. Trước kia, các anh trai trẻ miền Đông (東国Tôgoku) thường bị trưng binh làm nhiệm vụ này, nhưng sau vì đường sá xa xôi sinh ra lắm điều bất tiện, Thiên hoàng Shômu kể từ năm Tenpyô thứ 9 mới dùng người địa phương ở Tsukushi (Tsukushibito) để ra giữ Iki và Tsushima. Thế nhưng nhận thấy các chiến sĩ miền Đông về chuyện trận mạc thì dũng cảm hơn người sở tại, rốt cuộc lại trưng binh người miền Đông (Azumabito) như trước.