1. Quan niệm của Hồ Chí Minh về con người
a. Con người được nhìn nhận như mộ chỉnh thể
Để sinh tồn con người phải lao động sản xuất, trong quá trình lao động sản xuất con người nhận thức được các hiện tượng quy luật của tự nhiên, của xã hội, hiểu về mình và hiểu biết lẫn nhau… xác lập các quan hệ giữa người với người. Trong các quan hệ xã hội, quan hệ sản xuất là quan trọng nhất vì nó đóng vai trò chi phối bản chất con người.
Hồ Chí Minh nhìn nhận con người trong sự thống nhất của hai mặt đối lập: Người đời không phải là thánh thần, ai cũng có chỗ hay, chỗ dở, ai cũng có tính tốt, tính xấu, có thiện, có ác… Các mặt đối lập đó không đơn thuần có nguồn gốc từ xã hội, nó còn cái căn nguyên từ yếu tố sinh vật của con người. Hồ Chí Minh vừa thấy các căn nguyên sinh vật, vừa thấy cái căn nguyên xã hội ảnh hưởng tới hành vi và đời sống con người. Đây là một sự kết hợp sáng tạo khi đòi hỏi quá trình cải tạo xã hội phải đồng thời và trước hết là cải tạo bản thân mỗi con người. Hai quá trình này vừa là điều kiện vừa là kết quả của nhau.
Con người có nhiều quan hệ với cộng đồng – là thành viên, với một chế độ xã hội – làm chủ hay bị áp bức; với tự nhiên – là một bộ phận không tách rời của giới tự nhiên. Bản chất con người và bản chất giai cấp của con người có quan hệ với nhau, nhưng không đồng nhất. Dù xấu hay tốt, văn minh hay dã man con người đều có tình, tình hiểu theo nghĩa rộng đó là đời sống tinh thần của con người, biểu hiện tập trung ở mặt văn hoá - đạo đức. Đã là con người đều yêu sự yên lành, ghét sự dữ, yêu cái thiện, cái tốt, ghét cái xấu, cái ác.
Hồ Chí Minh cho rằng vấn đề giải phóng con người gắn liền với vấn đề giải phóng dân tộc, giải phóng giai cấp. Nói cách khác, chỉ có thể thực hiện sự giải phóng con người trên cơ sở giải quyết những điều kiện kinh tế, chính trị, văn hoá của xã hội hiện tại. Thước đo về sự giải phóng con người là trình độ phát triển của lực lượng sản xuất.
b. Con người cụ thể, lịch sử
Trong tư tưởng Hồ Chí Minh, không có con người trừu tượng. Người viết: “Chữ người, nghĩa hẹp là gia đình, anh em, họ hàng, bầu bạn. Nghĩa rộng là đồng bào cả nước. Rộng hơn là cả loài người. Có thể thấy trong định nghĩa này, Hồ Chí Minh xem xét con người trong các quan hệ xã hội của nó. Cách tiếp cận vấn đề con người như vậy là phù hợp với cách tiếp cận của chủ nghĩa Mác.
Bao giờ Hồ Chí Minh cũng nói đến con người cụ thể, lịch sử. Tuỳ theo từng thời điểm lịch sử cụ thể gắn liền với từng thời kỳ cách mạng, Người dùng khái niệm này hay khái niệm khác để chỉ con người. Trong những năm 20 của thế kỷ XX, Hồ Chí Minh thường dùng các khái niệm: “người bản xứ”, “người bản xứ bị áp bức”, “người bản xứ bị bắt làm nô lệ”, “người mất nước”, người lao động bản xứ”, “người bị bóc lột”, “người da đen”, “người cùng khổ”, “người vô sản”… và đối lập với họ là cách gọi những tên “thực dân”, “thực dân độc ác”, “viên chức tàn bạo”…
Sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945, con người Việt Nam trở thành người tự do làm chủ đất nước, Hồ Chí Minh thường dùng các khái niệm: “đồng bào”, “nhân dân”, “quốc dân”, “dân” (qua đó đặt con người trong quan hệ gắn bó với khối thống nhất của cộng đồng dân tộc).
Khi miền Bắc quá độ lên chủ nghĩa xã hội, Người dùng thêm nhiều khái niệm như “công dân”, “nông dân”, “trí thức”, “lao động chân tay”, “lao động trí óc”, “người chủ xã hội”… Cách tiếp cận cơ bản, xuyên suốt của Hồ Chí Minh về con người là thống nhất lập trường giai cấp với lập trường dân tộc, là sự vận dụng sáng tạo lập trường giai cấp vô sản vào hoàn cảnh lịch sử Việt Nam.
Tư tưởng Hồ Chí Minh về con người nổi bật mấy điểm sau đây:
Một là, Hồ Chí Minh cảm nhận, cảm thông hết sức sâu sắc mọi nỗi đau, nỗi khổ của con người. Trước hết là, những người nô lệ bị mất nước và những người cùng khổ.
Hai là, Hồ Chí Minh có niềm tin vững chắc vào năng lực phẩm giá và khả năng tự giải phóng của chính bản thân con người.
Ba là, Hồ Chí Minh quyết tâm hy sinh phấn đấu để giải phóng con người, và đem lại tự do hạnh phúc cho con người.
2. Quan điểm của Hồ Chí Minh về vai trò của con người và chiến lược "trồng người"
a. Quan điểm của Hồ Chí Minh về vai trò của con người
- Con người là vốn duy nhất, nhân tố quyết định thành công của sự nghiệp cách mạng.
Hồ Chí Minh coi con người là vốn quý nhất là xuất phát từ những giá trị truyền thống của dân tộc: từ quan niệm chung một cội nguồn của chủ nghĩa nhân ái Việt Nam “con Lạc cháu Hồng”, tư tưởng “còn người còn của”, “…một mặt người hơn mười mặt của”… Những tư tưởng đó được đặt trên cơ sở khoa học của chủ nghĩa Mác-Lênin, khi xem con người là chủ thể sáng tạo ra lịch sử.
Khái niệm con người đồng nghĩa, cùng một bậc với khái niệm quần chúng, nhân dân. Nói đến con người là nói đến công, nông, binh, trí thức… tức là “dân”.
Hồ Chí Minh viết “trong bầu trời không gì quý bằng nhân dân, trong thế giới không gì mạnh bằng lực lượng đoàn kết của nhân dân”. Vì vậy, “vô luận việc gì, đều do người làm ra và từ nhỏ đến to, từ gần đến xa, đều thế cả”39. Người cho rằng “việc dễ mấy không có nhân dân cũng chịu, việc khó mấy có dân liệu cũng xong”. Nhân dân là người sáng tạo ra mọi giá trị vật chất và tinh thần. Hồ Chí Minh tổng kết: dân ta là tài năng, trí tuệ và sáng tạo, họ biết “giải quyết nhiều vấn đề một cách giản đơn, mau chóng, đầy đủ, mà những người tài giỏi, những đoàn thể to lớn, nghĩ mãi không ra”40. Đặc biệt là lòng sốt sắng, hăng hái của dân để thực hiện con đường cách mạng. Hồ Chí Minh có niềm tin vững chắc rằng với tinh thần quật cường và lực lượng vô tận của dân tộc ta, với lòng yêu nước và chí kiên quyết của nhân dân và quân đội ta, chẳng những chúng ta có thể thắng lợi mà chúng ta nhất định thắng lợi.
Nhân dân là yếu tố quyết định thành công của cách mạng. “Lòng yêu nước và sự đoàn kết của nhân dân là một lực lượng vô cùng to lớn, không ai thắng nổi”41.
- Con người vừa là mục tiêu, vừa là động lực của cách mạng
+ Con người là mục tiêu giải phóng của sự nghiệp cách mạng
Mục tiêu cách mạng của Hồ Chí Minh là giải phóng dân tộc, giải phóng xã hội, giải phóng con người, thực hiện độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội.
Khi đất nước còn nô lệ, lầm than thì mục tiêu trước hết, trên hết là giải phóng dân tộc. Sau khi chính quyền đã về tay nhân dân, thì mục tiêu ăn, mặc, ở, đi lại, học hành, chữa bệnh lại được ưu tiên hơn. Bởi vì “nếu nước độc lập mà dân không hưởng hạnh phúc tự do thì độc lập cũng không có nghĩa lý gì. Vì vậy chúng ta phải thực hiện ngay: làm cho dân có ăn, làm cho dân có mặt, làm cho dân có chỗ ở, làm cho dân được học hành.
Con người là mục tiêu của cách mạng nên mọi chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng, chính phủ đều vì lợi ích chính đáng của con người. Có thể là lợi ích lâu dài, lợi ích trước mắt, lợi ích cả dân tộc và lợi ích của bộ phận, giai cấp, tầng lớp và cá nhân. Với hoạt động thực tiễn thì việc gì có lợi cho dân, dù nhỏ mấy – ta phải hết sức làm. Việc gì có hại cho dân – dù nhỏ mấy – ta phải hết sức tránh.
Con người là động lực của cách mạng
Trên cơ sở phân tích đầy đủ ưu điểm, nhược điểm các giai cấp, Hồ Chí Minh đặt lòng tin nhân dân có khả năng tự giải phóng và đi lên chủ nghĩa xã hội. Bởi vì lực lượng quần chúng nhân dân rất đông đảo; họ rất tốt, giàu tư tưởng, tình cảm cách mạng, tài năng, trí tuệ, sáng tạo. Dân chúng đồng lòng, việc gì cũng làm được. Dân chúng không ủng hộ, việc gì làm cũng không nên.
Con người là động lực chỉ có thể thực hiện được khi hoạt động có tổ chức, có lãnh đạo. Vì vậy, vai trò của Đảng cách mạng lấy chủ nghĩa Mac-Lênin làm nền tảng tư tưởng là vô cùng quan trọng. Qua các phong trào cách mạng của quần chúng, Đảng sẽ nhân sức mạnh của con người lên gấp bội.
b. Quan điểm của Hồ Chí Minh về chiến lược “trồng người”
- “Trồng người” là yêu cầu khách quan, một chiến lược xuất phát từ quan niệm con người là vốn quý nhất, là yếu tố quyết định đối với sự thành bại của cách mạng. Hồ Chí Minh hết sức coi trọng chiến lược trồng người. Người nói tới “lợi ích trăm năm” và mục tiêu xây dựng chủ nghĩa xã hội là những quan điểm mang tầm vóc chiến lược, cơ bản lâu dài, những cũng rất cấp bách.
Như vậy, con người phải được đặt vào vị trí trung tâm của sự phát triển. Nó vừa nằm trong chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của đất nước với nghĩa rộng, vừa nằm trong chiến lược giáo dục – đào tạo theo nghĩa hẹp.
- “Muốn xây dựng chủ nghĩa xã hội, trước hết cần có những con người xã hội chủ nghĩa”42.
Chủ nghĩa xã hội sẽ tạo ra những con người xã hội chủ nghĩa, những con người xã hội chủ nghĩa lại là chủ thể của toàn bộ sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội.
Không phải chờ cho kinh tế văn hoá phát triển rồi mới xây dựng con người xã hội chủ nghĩa, cũng không phải xây dựng xong những con người xã hội chủ nghĩa rồi mới xây dựng chủ nghĩa xã hội. Việc xây dựng con người xã hội chủ nghĩa là nhiệm vụ phải đặt ra ngay từ đầu và phải được Đảng, nhà nước, nhân dân, mỗi gia đình và cá nhân đặc biệt quan tâm trong suốt tiến trình xây dựng chủ nghĩa xã hội.
Trước hết cần có những con người xã hội chủ nghĩa, điều đó không có nghĩa là tất cả phải và có thể trở thành con người xã hội chủ nghĩa thật đầy đủ, thật hoàn chỉnh ngay một lúc. Trước hết cần có những con người tiên tiến, có được những nét tiêu biểu của con người xã hội chủ nghĩa, có thể làm gương cho người khác, từ đó lôi cuốn xã hội đẩy mạnh việc xây dựng con người mới, xã hội chủ nghĩa và những con người tiên tiến đó không ngừng hoàn thiện nâng cao.
Con người xã hội chủ nghĩa đó là con người làm chủ, có ý thức và nghĩa vụ của người làm chủ lại phải có năng lực để làm chủ, do đó phải có đạo đức cách mạng, chiến thắng được chủ nghĩa cá nhân, có tri thức khoa học, kỹ thuật, có văn hoá.
- Chiến lược “trồng người” là một trọng tâm, một bộ phận hợp thành chiến lược phát triển kinh tế - xã hội. Để thực hiện chiến lược “trồng người” phải coi trọng sự nghiệp giáo dục – đào tạo.
“Vì lợi ích mười năm thì phải trồng cây
Vì lợi ích trăm năm thì phải trồng người”
Câu nói nổi tiếng ấy của Hồ Chí Minh cho thấy Người nhìn nhận vấn đề giáo dục đào tạo con người như một nhân tố cơ bản quyết định thắng lợi của cách mạng, của sự nghiệp xây dựng xã hội mới, xã hội chủ nghĩa ở nước ta.
Mục tiêu của giáo dục đào tạo trong chiến lược “trồng người” là nhằm đào tạo ra những công dân tốt và cán bộ tốt. Những người kế tục xứng đáng sự nghiệp cách mạng to lớn của Đảng và nhân dân ta. Mục tiêu này được thể hiện thông qua mục tiêu cụ thể của từng đối tượng, từng giai đoạn, từng cấp học. Muốn đạt được mục tiêu chiến lược đó thì nội dung, phương pháp giáo dục phải toàn diện. Hồ Chí Minh nói: “Trong việc giáo dục và học tập, phải chú trọng đủ các mặt: đạo đức cách mạng, giác ngộ xã hội chủ nghĩa, văn hoá, kỹ thuật, lao động sản xuất”43. Mục đích của việc học, theo Hồ Chí Minh là để sửa chữa tư tưởng, để tu dưỡng đạo đức cách mạng, để tin tưởng, để học hành. Do đó phải học ở trường, ở sách vở, học lẫn nhau, học nhân dân, học suốt đời, coi trọng việc tự học.
Trong chiến lược “trồng người” phải coi trọng giáo dục và đào tạo thế hệ trẻ có tri thức văn hoá, khoa học kỹ thuật giỏi, có đạo đức cách mạng, làm cho họ trở thành những người kế tục xứng đáng sự nghiệp cách mạng của Đảng và nhân dân. Hồ Chí Minh nêu ra luận điểm mang tính chân lý sâu sắc: “Bồi dưỡng thế hệ cách mạng cho đời sau là một việc rất quan trọng và rất cần thiết”44. Người coi đây là một trong những nhiệm vụ có ý nghĩa chiến lược để đảm bảo thắng lợi của cách mạng nước ta. Trong mọi hoàn cảnh dù khó khăn đến đâu cũng phải tạo điều kiện tốt nhất cho thanh niên học tập, giúp cho thanh niên có kiến thức toàn diện tham gia vào việc bảo vệ và xây dựng một nước Việt Nam hoà bình, thống nhất, độc lập, dân chủ, giàu mạnh.
|
Hiểu được quan điểm HCM về vai trò của chiến lược "trồng người", từ đó nâng cao ý thức trách nhiệm của bản thân trong học tập và rèn luyện.
|
Thảo luận nhóm (1)
Thuyết trình kết hợp nêu vấn đề và vấn đáp (2)
|
