ĐẤt bình đỊnh trong tiến trình lịch sử chữ quốc ngữ ThS. Nguyễn Văn Biểu

Có nhiều nguồn sử liệu chép về địa danh Quy Nhơn². Ngoài nguồn sử liệu chính sử của Việt Nam chép về Quy Nhơn (Hoài Nhơn, Hoài Nhân, Qui Ninh…), thì phần lớn các tư liệu là của các giáo sĩ, thương nhân phương Tây khi đến Đàng Trong của Đại Việt hồi thế kỉ XVI-XVII ghi chép lại; trong số đó có khá nhiều là những ghi chép bằng chữ Quốc ngữ, chép tới địa danh “Nước Mặn”, “Thị Nại”, “Qui Nhơn”,… những ghi chép này có giá trị rất quan trọng về vùng đất Đàng Trong, Quy Nhơn và nhất là quá trình phôi thai, ra đời của chữ Quốc ngữ.

Tỉnh Bình Định ngày nay, khi xưa là đất “hai thành Chà Bàn và Thi Nại”³ (Chiêm Thành). Năm Bính Dần, Thái Hòa năm thứ 4 (1446), nhà Lê cho “Nhập nội đô đốc bình chương Lê Thụ, Lê Khả, Nhập nội thiếu phó tham dự triều chính Lê Khắc Phục đem hơn 60 vạn quân đi đánh Chiêm Thành…thừa thắng đánh thẳng đến cửa biển Thi Nại…tiến công thành Chà Bàn”⁴.

Lịch sử vùng đất này gắn với sự kiện nổi tiếng khi vua Lê Thánh Tông thân chinh đi đánh Chiêm Thành vào tháng 11 năm Canh Dần (1470), do Trà Toàn ở Thi Nại mang hơn 10 vạn quân đánh úp châu Hóa, quấy nhiễu vùng biên viễn⁵. Ngày 27 tháng hai năm Tân Mão (1471), “vua tự mình đem đại quân đánh phá thành Thi Nại”⁶, “Tháng 6, lấy đất Chiêm Thành đặt làm thừa Tuyên Quảng Nam”⁷, “chia đất này làm 3 huyện Bồng Sơn, Phù Li và Tuy Viễn, đặt phủ Hoài Nhân, lệ vào Quảng Nam thừa tuyên”⁸.

Năm 1602, chúa Nguyễn đặt dinh Quảng Nam, phủ Hoài nhân vẫn lệ thuộc vào dinh này⁹. Cũng trong năm này (1602), chúa Nguyễn cho “đổi phủ Hoài Nhân làm phủ Qui Nhân (Nhơn)”¹⁰.

Năm Tân Mão, Thái Tông thứ 3 (1651), đổi phủ Qui Nhơn làm phủ Qui Ninh¹¹. Theo Đại Nam thực lục chép: “Tân Mão, năm thứ 3 (1651), đổi phủ Hoài Nhân làm phủ Qui Ninh”¹². Như vậy, cả 2 sách Đại Nam nhất thống chí và Đại Nam thực lục đều nhắc về sự kiện năm 1651, nhưng nội dung không hoàn toàn giống nhau.

Năm Nhâm Tuất, Thế Tông thứ 4 (1742) “lại đổi phủ Qui Ninh làm Qui Nhơn”¹³. Đến năm Kỷ mùi, năm thứ 20 (1799), tháng 6, quân của chúa Nguyễn chiếm được thành Qui Nhơn, Nguyễn Ánh cho đổi tên Qui Nhơn thành Bình Định¹⁴, sai Chưởng Hậu quân là Võ Tánh và Lễ bộ Ngô Tòng Chu đóng giữ. Năm Minh Mạng thứ 12 đổi phủ Qui Nhơn thành phủ Hoài Nhơn¹⁵.

Như vậy trong chính sử triều Lê và triều Nguyễn sau đó nhắc nhiều đến địa danh lịch sử Quy Nhơn, gắn liền với quá trình ra đời của chữ Quốc ngữ. Tên gọi Bình Định xuất hiện thời gian sau đó, khi mà Nguyễn Ánh chiếm được thành Quy Nhơn sau đó đến năm 1832 vua Minh Mạng chia đặt các tỉnh phía Nam, sách Đại Nam thực lục chép “Tỉnh Bình Định: thống trị 2 phủ, An Nhân, Hoài Nhân và 5 huyện…”¹⁶, đặt chức Tổng đốc Phú Bình thống hạt 2 tỉnh Bình Định và Phú Yên. Tỉnh Bình Định xuất hiện từ đấy cho đến nay.

Địa danh Thị Nại¹⁷ xuất hiện nhiều trong sử triều Nguyễn, nhất là giai đoạn giao tranh giữa quân Nguyễn và Tây Sơn. Cửa biển Thị Nại là một trong những địa danh xuất hiện từ khá sớm, là một trong những thương cảng sầm uất sau Hội An hồi cuối thế kỉ XVI, đầu thế kỉ XVII. Tuy nhiên, cái tên Thị Nại và Nước Mặn được ghi chép nhiều và phổ biến nhất trong thời kỳ đầu của sự ra đời của chữ Quốc ngữ, ở thư từ, tường trình ghi chép của các giáo sĩ.

2. Quy Nhơn trong quá trình ra đời và phát triển của chữ Quốc ngữ

Khi các nhà truyền giáo phương Tây đến nước ta truyền đạo để thuận lợi cho việc rao giảng, trao đổi trong cuộc sống hàng ngày, họ đã La tinh chữ viết cho đơn giản, dễ học, dễ sử dụng, với mục đích ban đầu “là giúp người ngoại quốc học tiếng Việt chứ không phải là phổ biến chữ Quốc ngữ cho người Việt”¹⁸, “Các giáo sĩ không có ý đồ dùng chữ Quốc ngữ thay chữ Nôm. Thực tế là sau khi có chữ Quốc ngữ, đến suốt thế kỉ XIX, chữ Nôm và cả chữ Hán vẫn tiếp tục được dùng trong giáo hội ở Việt Nam”¹⁹.

Một số tài liệu ghi chép, về quá trình đến Đàng Trong của các giáo sĩ phương Tây từ cuối thế kỉ XVI. Năm 1580, hai linh mục có tên là Luis Fonséca (người Bồ Đào Nha), và Grégoire de la Motte²⁰, người Pháp, lại sang truyền giáo ở Cao Miên. Nhưng một vài tác giả khác lại nói “họ truyền giáo ở Quảng Nam vào năm và trong một cuộc giao tranh giữa quân Chiêm Thành và quân chúa Nguyễn, đã bị bắt đem về Qui Nhơn, rồi Fonséca bị hạ sát, còn De la Motte thì bị thương, trốn thoát về Malacca nhưng đã chết dọc đường”²¹.

Quy Nhơn là một trong những tỉnh được đặt giáo phận, kiêm hạt mấy tỉnh (Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên), sớm nhất ở Đàng Trong. Tới nay còn 3 di tích lịch sử ghi lại quá trình truyền giáo, La-tinh hóa tiếng Việt, sáng tạo ra chữ Quốc ngữ của các Linh Mục dòng Tên tại Đàng Trong vào thế kỷ XVII. Các di tích nổi bật nhất lưu giữ dấu tích về quá trình này tại Giáo phận Quy Nhơn thuộc về 3 địa danh, đó là: Cảng thị Nước Mặn, Chủng viện Làng Sông và nhà thờ Mằng Lăng.

Năm 1617, các nhà truyền giáo Dòng Tên theo đường biển đến đặt cơ sở truyền giáo ở Nước Mặn theo lời mời của Trần Đức Hòa²² Khám lý phủ Hoài Nhơn, “Năm 1618, Khám lý Trần Đức Hoà mời giáo sĩ Borri đến lập giáo xứ ở phố Nước Mặn để truyền đạo và cho xây dựng “một ngôi nhà thờ bằng gỗ khá tiện nghi tại thành phố Nước Mặn”²³. Tháng 7 năm 1618, các giáo sĩ khác như: Buzomi, Pina, Augustin cũng được Trần Đức Hoà mời từ  Hội An vào Nước Mặn để truyền giáo. Các giáo sĩ này cho biết:“Quan trấn thủ cho xây một ngôi nhà bằng gỗ rộng rãi ở Nước Mặn. Ông dùng voi đưa các linh mục tới nhà mới, từ đó các linh mục có cơ sở hoạt động và được dân chúng kính nể. Cũng năm đó Thánh đường làm sẵn dựng lên ở phố Nước Mặn và ráp trong vòng 1 ngày trước sự bỡ ngỡ và thán phục của những nhà truyền giáo”²⁴. Thời điểm các giáo sĩ dòng Tên tới truyền đạo, ngoài việc 1 số quan lại tạo điều kiện thuận lợi, họ còn được cả chúa Nguyễn cho phép “Chúa Sãi tiếp các Linh Mục rất tử tế và việc truyền đạo được triển khai khả quan, vì vậy tới giữa năm 1616, có thêm Linh Mục Andrea Fernadez, người Bồ Đào Nha sang thay Linh Mục Diego Carvalho, được gọi về, để tìm đường sang Nhật, làm phụ tá cho Busomi. Đến Năm 1617, lại có hai Linh mục nữa là Francesco Barreto, người Bồ Đào Nha và Francisco de Pina người Ý, cùng đến đất thuộc quyền Chúa Nguyễn - Linh mục Francisco de Pina là người duy nhất trước Linh mục Alexandre de Rhodes, giảng cho dân chúng mà không cần thông ngôn, đồng thời là thầy dạy tiếng Việt Nam cho Linh mục De Rhodes sau này”²⁵.

Các nhà truyền giáo Dòng Tên khi ở Nước Mặn đã có những đóng góp nhất định vào quá trình La-tinh hóa tiếng Việt, đó là: Francesco Buzomi, Christoforo Borri, Francisco de Pina. Linh mục Christoforo Borri góp công khởi đầu chữ Quốc ngữ trong thời gian này và là người viết cuốn “Xứ Đàng Trong” năm 1621, trong đó có giới thiệu nhiều về Nước Mặn, “trước ông phải kể các linh mục Francesco Buzomi và Francisco de Pina, những người thật sự phụng sự ở Đàng Trong…chính ông và với những linh mục mà tôi vừa kể tên là những người đầu tiên cải đạo cho người Việt Nam theo Thiên Chúa giáo, nếu không ở Đà Nẵng, Hội An, Quảng Nam, thì ít nhất cũng ở Nước Mặn tỉnh Bình Định”²⁶, “Tám ngày qua đi, chúng tôi cho ông^(*) biết là chúng tôi thích ở trong thành để dễ bề rao giảng Phúc Âm hơn,…ông nghe theo điều chúng tôi sở nguyện và tức khắc truyền cho người ta chọn cho chúng tôi một địa điểm rất tiện để làm nhà cho chúng tôi ở, trong vùng gọi là Nước Mặn… Sau khi từ biệt, chúng tôi leo lên lưng voi để cùng đoàn tùy tùng đi tới Nước Mặn, một địa điểm dài chừng hai dặm và rộng tới một dặm rưỡi”²⁷.

Trong Lời tựa cuốn Những người bạn cố đô Huế, (tập XVIII), L.Cadière, có nói đến nội dung một bức thư nhắc đến địa danh Nước Mặn “…Bức thư thứ hai kể chuyện cùng thời kỳ đó, nghĩa là vào cuối 1620 và năm 1621 ở Nước Mặn thuộc tỉnh Quy Nhơn hiện nay thời đó được gọi là Poulocambi”²⁸. Về những đóng góp của Christofo Borri cho sự ra đời của chữ Quốc ngữ Cadière nói “Ông đã để cho chúng ta trong bản tường trình của ông những tiêu bản quý báu về các phác thảo đầu tiên của chữ “Quốc ngữ”, một thứ “quốc ngữ tiền A.De Rhodes”. Khi người ta dò tìm đến việc nghiên cứu sự hình thành chữ “quốc ngữ”, những phác thảo của linh mục Christofo Borri sẽ là một lợi ích lớn lao”²⁹.

Linh mục Christofo Borri, người đã hoạt động ở Quảng Nam – Qui Nhơn (trong những năm 1618-1622), viết: “Trước khi các linh mục Dòng Tên chúng tôi tới Đàng Trong, thói quen của người Bồ Đào Nha từ Malacca và Macao, của người Tây Ban Nha từ Manila, tới đây buôn bán là đem theo họ một vài tuyên úy để dâng thánh lễ và cử hành các bí tích cho họ trong suốt thời gian họ ở đó, thường là ba, bốn tháng. Các linh mục tuyên úy này không có trách nhiệm nào khác ngoài việc phục vụ người Bồ Đào Nha nên không quan tâm đến việc lo lợi ích thiêng liêng của dân địa phương, do đó không tìm cách học tiếng của người bản xứ… Những người thông ngôn của các tuyên úy thường chỉ biết một vài tiếng Bồ Đào Nha để mua bán và một vài câu vài lời để hỏi xem người bản xứ là người có muốn theo đạo không. Do đó mà họ có làm được cho một vài người theo đạo, nhưng chỉ là mang danh có đạo, chứ không biết gì về đạo³⁰…”.

Tới sau các linh mục Dòng Tên đi trước, giáo sĩ Alexandre de Rhodes cũng thường vào Nước Mặn (phủ Quy Nhơn) để giảng đạo và trở thành một trong những nơi ra đời Từ điển tiếng Việt - Bồ - la đầu tiên ở Việt Nam. Quy Nhơn là nơi góp phần hình thành chữ Quốc ngữ dưới thời các giáo sĩ phương Tây mà tiêu biểu là Alexandre de Rhodes³¹.

Cuối năm 1624 đầu năm 1625 Alexandre de Rhodes^(*) đến Đàng Trong cùng với Linh mục Gabriel de Mattos, người Bồ Đào Nha, với 5 giáo sĩ dòng Tên khác, trong đó có một người Nhật giỏi chữ Hán. Tới Đàng Trong, sau 6 tháng Alexandre de Rhodes đã thạo tiếng bản xứ để giảng kinh… Ông nhiều lần bị trục xuất khỏi cả Đàng Trong và Đàng Ngoài, vì có những lúc cấm đạo, tới lần thứ 4 thì ông bị trục xuất hoàn toàn khỏi Việt Nam (1645), “Trong suốt 17 năm ở Đàng Trong và Đàng Ngoài, giáo sỹ Alexandre de Rhodes tìm hiểu ngôn ngữ, phong tục và lịch sử nước ta và tỏ ra rất thông suốt”³². Sau khi bị trục xuất khỏi Đại Việt, ông đi Rô-ma để trình lên Giáo Hoàng một dự định thành lập ở Việt Nam các Tòa Giám mục Pháp, tới 1649 thì ông tới Va-ti-can. Tuy nhiên, kế hoạch của ông không thành công, ông lại quay về Pháp. Sau đó, ông được cử đi Ba Tư truyền đạo và mất ở đấy vào năm 1660.

Quá trình Alexandre de Rhodes ở Rô-ma và về Pháp, do có nhiều thời gian, nên “Ông viết nhiều sách về nước ta và xuất bản ở châu Âu... Ngoài những sách viết về nước ta, ông còn cho in tại La Mã sách kinh bằng tiếng Việt Nam, để cho người Việt dùng, và một cuốn Tự điển Việt Nam - Bồ Đào Nha - Latinh cho các giáo sĩ dùng. Ông là người có công làm giàu cho chữ Quốc ngữ của chúng ta, sau các Linh Mục Francesco de Pina và Christoforo Borri là những người đã La Mã (La-tinh) hóa cuốn kinh đầu tiên bằng tiếng Việt vào năm 1621 - trước ngày Alexandre de Rhodes đến nước ta 4 năm. Rất tiếc cuốn kinh nói trên hiện thất lạc chưa tìm ra, mà chỉ còn lại nhiều kinh sách của Alexandre de Rhodes nên người ta cho rằng Alexandre de Rhodes là “thủy tổ chữ Quốc ngữ”, trong khi ông chỉ có công kế tục tu chỉnh và phong phú hóa chữ Quốc ngữ mà thôi”³³. Như vậy có thể nói việc Nhà xuất bản của Thánh Bộ Truyền giáo cho in các tác phẩm đầu tiên của Alexandre de Rhodes: một Relazioze de’felici successi della fede nel regno di Tunchino (1650), một cuốn giáo lý bằng tiếng La Tinh và tiếng Việt (chữ Quốc ngữ)^* và nhất là cuốn Dictionarium annamiticum, lusitanum et latinum (Từ điển Việt-Bồ-La, 1651). Lần đầu tiên, chữ cái La Tinh được sử dụng một cách có hệ thống chuyển tải âm ngữ của người Việt. Thời điểm này đánh dấu sự khởi đầu chính thức của chữ Quốc ngữ”³⁴.

Cảng thị Nước Mặn xưa nay đã bị bồi lấp và lùi vào trong đất liền, không còn dấu tích gì nữa^(*), “Nước Mặn là tên gọi của một phố thị cảng sông nằm bên đầm Thị Nại của phủ Qui Nhơn vào thế kỷ XVII-XVIII…là nơi đóng bản doanh của các tu sĩ Dòng Tên ở xứ Đàng Trong vào đầu thế kỷ XVII. Cảng thị Nước Mặn xưa kia bao gồm các thôn: An Hòa, Lương Quang thuộc xã Phước Quang và thôn Kim Xuyên thuộc xã Phước Hòa, huyện Tuy Phước, tỉnh Bình Định ngày nay”³⁵.

Bình Định còn là nơi đặt Tiểu chủng viện Làng Sông^(**) (nay thuộc huyện Tuy Phước, tỉnh Bình Định), là một trong 3 xưởng in chữ Quốc ngữ đầu tiên ở Việt Nam (hai nhà in kia là nhà in Tân Định, Sài Gòn – nhà in của Giáo phận Tây Đàng Trong, nhà in Ninh Phú, Tây Đàng Ngoài, Hà Nội. Nhà in của Giáo phận Đông Đàng Trong được đặt ở Tiểu Chủng viện Làng Sông (thuộc thôn Quảng Vân, xã Phước Thuận, huyện Tuy Phước, Bình Định). Cho đến năm 1922 nhà in Làng Sông đã in được 18.000 tời báo định kỳ, 1.000 bản sách các loại, 32.000 ấn phẩm khác. Báo Lời Thăm phát hành mỗi tháng hai lần, mỗi số ra 1.500 bản và phát hành cả Đông Dương, tổng cộng các ấn phẩm trong năm lên tới 63.100 ấn phẩm. Ngoài sách tiếng La-tinh và tiếng Pháp, nhà in Làng Sông đã in một số lượng lớn sách Quốc ngữ đa dạng về các thể loại. Tới năm 1932, nhà in Làng Sông bị bão đánh sập, sau đó được sáp nhập vào nhà in Qui Nhơn. Đến nay, tại Thư viện Quốc gia Việt Nam (tại Hà Nội) còn lưu giữ được hàng trăm cuốn sách quý do Nhà in Làng Sông và Qui Nhơn xuất bản như: Đức Cha Thể (Cuénot) xuất bản 1907; Tập đánh vần chữ quốc ngữ cho mau biết coi sách (Qui Nhơn: Impr. de Qui Nhơn, 1925); Sách địa dư: Có bản đồ (In lần thứ 7. Impr. de Qui Nhơn, 1926); Sử ký nước Annam kể tắt (Impr. de qui Nhơn, 1930); Địa dư nông học tỉnh Bình Định (Tác giả: Bùi Văn Lăng, Qui Nhơn: Impr. de Qui Nhơn, 1933),…

Qui Nhơn trước đây mà ngày nay là Bình Định là nơi chứng kiến sự ra đời của chữ Quốc ngữ thời kỳ phôi thai, thời kỳ hình thành, phát triển và hoàn tất. Có thể xem địa danh Nước Mặn thuộc Qui Nhơn hồi đầu thế kỷ XVII là một trong những nơi đầu tiên ra đời chữ Quốc ngữ. Thanh Chiêm và Nước Mặn hồi thế kỷ XVII là những đơn vị hành chính thuộc dinh Quảng Nam. Ngày nay cảng thị Nước Mặn khi xưa thuộc huyện Tuy Phước của tỉnh Bình Định là những nơi có điều kiện thuận lợi cho sự ra đời của chữ Quốc ngữ, và cùng với đó là sự du nhập của đạo Công giáo vào Việt Nam.

Xét trên nhiều yếu chúng ta có thể phần nào đi đến những kết luận Bình Định là một trong những cái nôi của chữ Quốc ngữ. Điều đó được thể hiện qua việc các Linh mục Dòng Tên đến nước ta hồi nửa đầu thế kỉ XVII đã có thời gian lâu dài ở lại Đàng Trong, am hiểu tình hình xã hội và sáng chế ra chữ Quốc ngữ, để cho người nước ngoài học tiếng Việt, mà trước tiên là các giáo sĩ không cần qua thông ngôn có thể nói chuyện và giảng đạo được. Việc chữ Quốc ngữ ngày càng được phổ biến và thông dụng, trở thành chữ viết của Việt Nam sau đó, nằm ngoài ý muốn ban đầu của các Linh mục Dòng Tên, vì chữ viết phổ biến lúc bấy giờ là chữ Hán và chữ Nôm.

Các di tích lưu giữ dấu tích về quá trình ra đời và phát triển của chữ Quốc ngữ như cảng thị Nước Mặn, Chủng viện Làng Sông, Giáo phận Đông Đàng Trong ở Qui Nhơn trước đây mà ngày nay là Bình Định là những minh chứng còn lại của lớp bụi thời gian của suốt 400 năm tiến trình lịch sử chữ Quốc ngữ cũng như lịch sử vùng đất Bình Định. Từ những phôi thai ra đời đầu tiên cho đến việc chữ Quốc ngữ được phổ biến, sự ra đời của nhà in Làng Sông, sau đó là nhà in Qui Nhơn, là một trong 3 nhà in đầu tiên đã chứng tỏ Bình Định là một trong những trung tâm ra đời và phát triển nhất của chữ Quốc ngữ.

Từ chỗ kì thị khinh miệt thứ chữ của bọn Tây dương “ngoằn nghèo như rau muống”, tới công nhận nó, lại còn nhận là chữ của mình “chữ Quốc ngữ” thì cũng thật là sự biến chuyển rất lớn. Thậm chí có ý kiến còn nói “Chữ Quốc ngữ là hồn của nước”, “nước ta sau này hay hay dở đều ở chữ Quốc ngữ”,³⁶ thì đó là thành công lớn, mà công lao, đóng góp thuộc về nhiều người. Điều đó, ít nhiều đã làm cho xã hội Việt Nam có những biến chuyển, diện mạo mới. Nhìn lại lịch sử dân tộc, suốt một nghìn năm phong kiến, và cũng có những lúc đạt được văn minh, tác giả Lương Đức Thiệp trong cuốn Xã hội Việt Nam xuất bản cách nay 65 năm có viết rằng “… nước Việt Nam ngàn năm văn hiến mà không sản xuất nổi một học thuyết mới lạ nào, một trào lưu tư tưởng hoặc nghệ thuật mạnh mẽ nào… đẳng cấp nho sỹ Việt Nam bị ý thức hệ Nho giáo bảo thủ lung lạc, bị chế độ thi cử chi phối không còn một chút hoạt lực nào, không có được một tính cách cấp tiến nào nữa!”³⁷. Thì sự ra đời của chữ Quốc ngữ được sử dụng như ngày nay đã đóng góp vào văn hóa Việt Nam và Bình Định là một trong những nơi góp phần vào văn hiến, văn minh ấy.
------------------------------------------------------------------------

 

CHỮ QUỐC NGỮ VỚI BÌNH ĐỊNH NHƯ LÀ MỘT ĐỊNH MỆNH

QUA BẢN TƯỜNG TRÌNH VỀ KHU TRUYỀN GIÁO ĐÀNG TRONG

PGS.TS. Võ Xuân Hào, khoa Ngữ văn, Trường Đại học Quy Nhơn

Báo cáo khoa học này không tranh luận về công và tội của các giáo sĩ Dòng Tên trong công cuộc truyền giáo và sáng tạo chữ Quốc ngữ nhằm mục đích truyền giáo của họ. Người viết cũng không có điều kiện tiếp cận với nguồn ngữ liệu gốc và vốn ngoại ngữ cũng không đủ để tham khảo các văn bản gốc ngõ hầu luận bàn một cách thấu suốt quá trình hình thành và phát triển của chữ Quốc ngữ. Đó là chưa nói đến việc nhiều văn bản sơ khai về sự hình thành chữ Quốc ngữ được các nhà nghiên cứu xác định là đã thất lạc từ lâu. Dưới đây là những cảm nhận của người viết về chữ Quốc ngữ với Bình Định như một định mệnh dựa trên những tài liệu đã được tham khảo. Đặc biệt là dựa vào bản Tường trình về khu truyền giáo Đàng Trong của Christophoro Borri.

1. Miền đất và con người được sinh ra từ nơi ấy gắn kết keo sơn như một định mệnh. Vùng đất và con người Bình Định – một trong ba cư sở truyền giáo lớn của xứ Đàng Trong đã có ảnh hưởng rất lớn nếu không muốn nói là quyết định đến công cuộc truyền giáo và việc sáng tạo chữ Quốc ngữ phục vụ cho công cuộc ấy. Tại sao cư sở Nước Mặn, Bình Định (1618) - một vùng đất tận cùng của phương nam xa xôi, cách trở thời bấy giờ được thành lập trước cư sở Thanh Chiêm, Quảng Nam (1623) đến 5 năm, dẫu biết rằng Thanh Chiêm – trung tâm hành chính của Quảng Nam lúc đó gần với Cửa Hàn và Cửa Đại – nơi các giáo sĩ phương Tây đặt chân đến đầu tiên trong công cuộc truyền giáo của mình? Tại sao Cư sở Hội An được thành lập đầu tiên (1615), vào năm 1920 các cha chỉ rửa tội được 82 người Việt Nam và 27 người Nhật nhưng cũng trong năm 1620 các cha ở Nước Mặn rửa tội cho 180 người Việt? [3; 66, 68]. Câu trả lời chắc hẳn có liên quan đến vùng đất và con người nơi đây. Cũng chính vì lẽ đó, các giáo sĩ Dòng Tên đã dành nhiều trang viết giới thiệu về vùng đất và con người mà ở đó họ sống và truyền giáo.

1.1. Bản “Tường trình về Khu Truyền giáo Đàng Trong -1631”, được viết từ những năm 1621 – 1622, khi Christophoro Borri hoạt động truyền giáo tại Nước Mặn (Bình Định) và được xuất bản năm 1631 tại Roma. Christophoro Borri - một giáo sĩ Dòng Tên người Ý được cử đến truyền giáo tại xứ Đàng Trong từ năm 1618 đến năm 1621, đã miêu tả một vùng đất phương Nam có khí hậu bốn mùa nắng ấm, cây cối xanh tươi, đất đai trù phú, cảnh vật hữu tình, con người chân chất thân thiện, chan hòa cùng nhau vui sống. Với năm năm sống tại xứ Đàng Trong, Cha Christophoro đã có một cái nhìn hết sức trìu mến về vùng đất và con người nơi đây. Ông viết: “Xứ này về hướng nam thì ở cạnh Chăm, vào vĩ tuyến 11, về hướng bắc xế về đông bắc, thì là xứ Đàng Ngoài, về hướng Đông là biển Trung quốc và về hướng tây, xế về tây bắc thì là nước Lào… Xứ Đàng Trong rộng hơn một trăm dặm theo bờ biển, bắt đầu từ nước Chàm ở vĩ tuyến 11, cho tới vịnh Hải Nam vào khoảng vĩ tuyến 17. Bắt đầu là xứ của chúa Đàng Ngoài. Về bề ngang thì không rộng, thu hẹp chỉ chừng hai mươi dặm Ý, đất bằng, một bên là biển và một bên là dãy núi chạy dài có Kẻ Mọi ở, nghĩa là man di. Mặc dầu họ là người Đàng Trong, nhưng họ không nhận chúa cũng không thần phục ngài. Họ đóng đô và chiếm giữ miền núi rất hiểm trở... Xứ Đàng Trong chia làm năm tỉnh. Tỉnh thứ nhất là nơi chúa ở ngay sát xứ Đàng Ngoài gọi là Thuận Hóa, thứ hai là Quảng Nam, nơi hoàng tử làm trấn thủ, thứ ba là Quảng Nghĩa, thứ tư là Quy Nhơn người Bồ đặt tên là Pulucambis, thứ năm là ở sát nước Chàm gọi là Phú Yên” [2; 10 – 11]. Quy Nhơn thuộc xứ Đàng Trong và những ân tình của giáo xứ Đàng Trong được nhắc đến trong bản tường trình của giáo sĩ Dòng Tên khởi nguồn ở xứ Nước Mặn, Quy Nhơn chắc hẳn in đậm bóng hình nước non Bình Định.

Về mặt tinh thần, quan trấn thủ Quy Nhơn còn có ý thức tạo uy tín cho các cha trong sự nghiệp truyền giáo bằng một phiên tòa: “Để tỏ lòng kính trọng chúng tôi và cho chúng tôi được uy tín nơi mọi người, ông muốn một hôm ông lập phiên tòa trong sân nhà chúng tôi, theo cách thức chúng tôi đã nói về tục lệ xứ Đàng Trong. Trong phiên tòa này ông xử mấy người trọng tội, mỗi người đều được xử theo phẩm chất của tội phạm. Trong số đó có hai người bị xử tử bằng võ khí và phải chịu hình tên bắn. Nhưng trong khi người ta đang trói thì chúng tôi can thiệp xin ân xá. Quan tòa liền tha ngay. Ông tuyên bố lớn tiếng là chưa bao giờ ông ban ân xá này cho một người nào cả. Nhưng vì những vị nhân đức này, ông nói, những vị giảng đàng thật cứu rỗi linh hồn, ta không thể khước từ được” [2; 75-76]. Trong tình cảnh bị trục xuất ở một miền xa lạ như vậy, trong tình cảnh khốn cùng, khốn khó, trong tình cảnh thể xác khó giữ, Tin Mừng sắp lụi tàn ấy không những các cha mà ngay cả Đức Thánh Cha và toàn thể giáo giới đều mừng vui, hạnh phúc với những ân tình của người con Bình Định. Christophoro Borri một lần nữa cảm tạ Chúa như chúng ta vẫn thường cảm ơn số mệnh do một lực lượng huyền bí định sẵn - định mệnh tạo hóa ban cho: “Chúng tôi cảm tạ thiên chúa quan phòng vì trong khi giáo dân chểnh mảng việc phụng sự Người thì Người kích động lòng lương dân và thúc đẩy họ sốt sắng dựng nhà thờ để kính thờ Thiên Chúa cao cả” [2; 77]. Niềm tin được thắp sáng, sự sáng tạo được nhân lên. Trong niềm tin ấy có niềm tin truyền giáo. Trong ước mong sáng tạo ấy chắc hẳn có ước mong sáng tạo chữ Quốc ngữ làm phương tiện chuyển tải niềm tin, mang Tin Mừng đến với người bản xứ.

Cái nhìn lần đầu tiên từ phương xa, từ nửa phần trái đất bên kia đại dương của các thừa sai không khỏi ngạc nhiên đầy thích thú về những ước mơ tốt đẹp pha lẫn một chút huyễn hoặc về tương lai sáng lạn khi đặt chân lên mảnh đất nắng ấm và đầy gió phương Nam này. Những con mắt nhìn nhau xa lạ, e ngại dọ dẫm. Những cử chỉ, ra dấu bằng đủ mọi cách để bước đầu làm quen. Công việc truyền giáo bắt đầu. Và hiển nhiên, người đến trước, người gặp đầu tiên, người có cái cơ duyên như tiền định trong chuyến tao ngộ trở thành những người đồng hành, những người mở đầu cho kỷ nguyên Thiên Chúa giáo vào Việt Nam là những dân thuyền chài ở ven biển này. Họ có khác chi 12 môn đồ của Chúa lúc bắt đầu ngày Chúa đi rao giảng Tin Mừng. Để rồi đến một ngày các thừa sai nhận thấy cách nói chuyện bằng cử chỉ, ra dấu, hoặc phải nhờ thông ngôn khi rao giảng lời Chúa thật là bất tiện, và đôi khi còn có những sự nhầm lẫn chết cười. Cho nên họ bắt tay vào học tiếng nói của dân bản địa với sự giúp sức của những người dân bình dị nơi đây. Sự manh nha hình thành một thứ chữ viết mới cũng bắt đầu từ đây. Sự trù phú của vùng đất Bình Định gắn liền với thương cảng Nước Mặn và sự độ lượng, hào phóng của con người nơi đây mà tiêu biểu đó là những ân tình của quan trấn thủ Quy Nhơn dành cho các cha Dòng Tên như đã trình bày là cái nôi nuôi dưỡng những nhà truyền giáo với công cuộc sáng chế chữ Quốc ngữ nhằm mục đích truyền giáo. Sản phẩm chữ Quốc ngữ là một may mắn lịch sử gắn với vùng đất và con người nơi này như một định mệnh của tạo hóa giao ban.

Theo nhiều tài liệu, khi những cha Thừa sai Dòng Tên đầu tiên đến xứ Đàng Trong, thưở ban đầu họ được tiếp đón trọng thị trong sự hân hoan của người dân bản địa do bản tính hiếu khách. Lúc bấy giờ chúa Nguyễn ở Đàng Trong đang yếu thế cần củng cố chính quyền để sau này có thể chống lại chúa Trịnh ở Đàng Ngoài nên họ tìm cách giao thương với người Bồ Đào Nha để mua súng ống đạn dược. “Người Bồ còn giúp nhà chúa lập xưởng đúc súng ở Phú Xuân, nơi gọi là Phường Đúc hay Thợ Đúc ngày nay” [5; 109]. Chính vì vậy, các cha được tự do truyền đạo, lại còn được kính nể. “Bởi vì đối với chúa Nguyễn, sự có mặt của các nhà truyền giáo trong nước là sự bảo đảm trở lại của tàu buôn người Bồ, và nếu cần nhà chúa rất có thể nhờ các ngài làm trung gian điều đình”.

Theo Linh mục Gioan Võ Đình Đệ: “Lúc bấy giờ việc truyền giáo trong vùng tam giác Đà Nẵng – Hội An – Thanh Chiêm có kết quả tốt. Đầu năm 1617, từ Macao cha Pina đến Đàng Trong để tiếp sức với cha Buzomi. Tưởng chừng công việc truyền giáo như đang thuận buồm xuôi gió, nhưng gió đã đổi chiều. Mùa thu năm 1617, trời hạn hán. Dân không có nước làm mùa, nạn đói đe dọa. Họ cho rằng thần phật nổi giận, không cho mưa vì mấy người ngoại quốc truyền bá một thứ đạo hoàn toàn trái ngược với việc thờ cúng thần phật. Họ yêu cầu chúa Nguyễn phải trục xuất những người ngoại quốc nầy. Dù chúa Nguyễn nhận định được vấn đề, nhưng để hợp lòng dân trong lúc nầy, chúa Nguyễn đành ra lệnh trục xuất các thừa sai. Các thừa sai xuống thuyền nhưng trời ngược gió, không thể nhổ neo, đành lên bờ tá túc trên một cánh đồng xa cách dân chúng. Cũng theo Cha Christophoro Borri là không có gì tốt mãi được khi có một sự cố không hay xảy ra do bị xúi giục của kẻ xấu mà người dân đốt nhà thờ ở Đà Nẵng. “Đây là một sự rất đau lòng đối với các Cha. Từ ở nơi đày ải, các cha nhìn thấy cảnh tan tác mà không sao chữa chạy được” [2 ; 67]. Lúc bấy giờ Christophoro theo dự định được cắt cử đi Trung Quốc nhưng do sự cố kể trên nên cha được phái đến xứ Đàng Trong “Tôi có cơ hội tự hiến thân cho Thiên Chúa vì xứ Đàng Trong và để an ủi các cha đang chịu khổ sở”. Lúc bấy giờ các cha phải sống tạm bợ “ở một khu rừng hoang ven biển”. Trong cảnh tạm bợ thiếu thốn mọi bề, cha Buzomi lâm bệnh sưng màng phổi, kiệt sức. Cha bề trên ở Ma Cao nắm được tình hình đã cắt cử hai cha khác đến thay cha Buzomi để cho cha về Macao chữa bệnh. Đó chính là cha Pedro Marques (người Bồ lai Nhật và cha Christophoro Borri. Trong cuộc hành trình từ Macao đến xứ Đàng Trong đã nhắc tới ở trên, C. Borri gặp rắc rối khi cứu giúp một trong hai kẻ người Bồ đang đánh nhau, ông đã lộ diện chính vì thế mà ông bị người dân phát giác rằng ông chả phải đày tớ, cũng chẳng phải thương gia như những người khác mà là một trong những tu sĩ muốn cưỡng lại sắc lệnh của Chúa để ẩn nấp trong xứ này. May mắn làm sao, khi ông biết sự thể và cầm chắc cái chết trong tay thì ông đi đến một quyết định muốn chết cho mọi người biết ông là ai. “Thế là tôi liền mặc áo trùng thâm theo kiểu các cha Dòng Tên và mặc thêm áo dòng trắng với giây stola quàng cổ và trong phẩm phục này tôi bắt đầu công khai giảng đạo Kito, qua trung gian các người thông ngôn… Tôi chuẩn bị nhận tất cả những gì Thiên chúa gửi cho tôi thì bỗng dưng trời đổ mưa như trút ngay đêm không ngừng, làm cho mọi người đều bắt tay vào việc cày bừa và gieo mạ” [2 ; 69]. Kể từ đó họ cho phép các cha hoàn toàn tự do đi lại trong toàn cõi.

Nhắc đến cha Buzomi, ân tình của xứ Đàng Trong với ngài chưa cạn, trước khi tàu nhổ neo đi Macao thì ngài khỏi bệnh, thay vì đi Macao như dự tính thì Ngài đi về Nước Mặn, phủ Quy Nhơn đem theo hai cha De Pina và C. Borri, bắt đầu một thời kì truyền giáo mới. Kể về chuyện này, C. Borri viết sau khi nghe mọi người kể về bệnh tật của cha Buzomi và việc bị trục xuất của ngài vì việc trời hạn hán “quan trấn thủ bỡ ngỡ về tất cả câu chuyện, nhưng ông phải phì cười về việc người ta vu cáo cho một tu sĩ ngoại quốc bần cùng về một việc không thuộc về quyền lực và không hệ chi đến ngài ” [2;70].