ĐẤt bình đỊnh trong tiến trình lịch sử chữ quốc ngữ ThS. Nguyễn Văn Biểu

1. 
   Philipphee Bỉnh, Sách sổ sang chép các việc. Nxb Viện Đại học Đà Lạt, 1968.
   
2. 
   Christophoro Borri, Tường trình về Khu Truyền giáo Đàng Trong - 1631. NXB Thăng Long. (Bản dịch của Nguyễn Khắc Xuyên).
   
3. 
   Đỗ Quang Chính, Sống trong xã hội con Rồng cháu Tiên 1615 - 1773.
   
4. 
   Đỗ Quang Chính, Lịch sử chữ Quốc ngữ 1620 -1659. In lại nguyên văn theo ấn bản của Tủ sách Ra Khơi – Sài Gòn 1972.
   
5. 
   Giáo hội Công giáo ở Việt Nam (Bản in roneo)
   
6. 
   Nguyễn Xuân Nhân, Cảng thị Nước Mặn và văn hóa cổ truyền. Nxb KHXH, 2010.
   
7. 
   Nguyễn Thanh Quang – Lê Vân. Quan trấn thủ Quy Nhơn – Trần Đức Hòa qua tư liệu truyền giáo Đàng Trong. Bình Định Online. Ngày 26/4/2012.
   
8. 
   Võ Long Tê, Lịch sử văn học Công giáo Việt Nam (cuốn 1). NXB Tư duy, Sài Gòn 1965.
   
9. 
   Đoàn Thiện Thuật, Chữ Quốc ngữ thế kỉ XVIII. NXB Giáo dục, 2008.
   
10. 
    Vấn đề cải tiến chữ quốc ngữ - NXB Văn hóa – Viện Văn học, 1961.
    

PGS.TS. Võ Xuân Hào, khoa Ngữ văn, Trường Đại học Quy Nhơn

Địa chỉ liên hệ: 2/35 An Dương Vương, Tp Quy Nhơn, tỉnh Bình Định

Số ĐT: 0914039270. Email: xuanhaovo@yahoo.com

Nhóm thơ Bình Định còn có tên gọi là Trường thơ loạn gồm 4 thành viên là bốn nhà thơ lớn: Hàn Mạc Tử, Chế Lan Viên, Quách Tấn và Yến Lan. Nhóm này còn được người đương thời còn gọi là Bàn thành tứ hữu. Các nhà thơ thuộc nhóm thơ Bình Định đã có tuyên ngôn nghệ thuật riêng, độc đáo; họ sáng tác theo tuyên ngôn ấy và để lại rất nhiều bài thơ kiệt xuất của phong trào thơ Mới ở nước ta. Có thể nói, nằm trong mạch nguồn thơ đổi mới giai đoạn 1932-1945, trường thơ loạn Bình Định đã góp tiếng nói quan trọng trong việc cách tân thơ ca trên cả phương diện nội dung và nghệ thuật thơ ca. Tất cả các bài thơ của họ viết ra đều được truyền tải bằng phương tiện là chữ quốc ngữ. Có thể nói, chính chữ quốc ngữ đã trở thành phương tiện nghệ thuật ngôn từ hữu hiệu và bộc lộ những khả năng ưu việt trong sáng tác của trường thơ loạn Bình Định, mặt khác cũng bắt nguồn từ các sáng tác thơ ca của họ đã góp phần đưa chữ quốc ngữ đạt đến đỉnh cao nghệ thuật đương thời.

Trước tiên là về mặt ngữ âm, với chữ quốc ngữ, sự linh hoạt của các kí tự latinh đã phát huy tối đa về mặt ngữ âm, các hình thức ngữ âm của tiếng Việt đã được phát triển lên mức cao nhất có thể qua chữ quốc ngữ. Ở chữ quốc ngữ, mọi lời nói, suy nghĩ và hành vi của con người đều được diễn đạt. Bằng cách sử dụng chữ quốc ngữ, âm thanh tiếng Việt đã lần đầu tiên được ghi chép như những gì mà bản thân nó tồn tại, góp phần tạo sự thống nhất chữ viết trong toàn lãnh thổ Việt Nam.

Trong sáng tác của nhóm thơ Bình Định đầu thế kỷ XX, các nhà thơ đã sử dụng chữ quốc ngữ một cách tài hoa và đạt đến đỉnh cao nghệ thuật trong lịch sử văn chương Việt Nam, riêng về mặt ngữ âm thì chữ quốc ngữ đã có đóng góp rất lớn trong sự phát huy vai trò của âm tố, âm tiết, âm vị trong cấu tạo ngữ âm tiếng Việt. Đây là cách diễn đạt của nhà thơ Quách Tấn: Chim mang về tổ bóng hoàng hôn/Vàng lửng lơ non biếc đọng cồn/Cành gió hương xao hoa tỷ muội/Đồi sương sóng lượn cỏ vương tôn/Khói mây quanh quẩn hồi chuông vọng/Trời biển nôn nao tiếng địch dồn/Thưởng cảnh ông câu tình tự quá/Thuyền con chở nguyệt đến cô thôn.(Chiều xuân). Bài thơ đã miêu tả lại cả không gian thiên nhiên buổi chiều ở nơi cô thôn thật đẹp, với “chim bay về”, “vàng lửng lơ”, “mây khói quẩn quanh”, “trời biển nôn nao”, “thuyền con chở nguyệt”… tất cả những suy tư và cảm nhận của nhà thơ đã được bộc lộ, có thể nói với việc sử dụng chữ quốc ngữ, ở bài thơ đã ghi chép lại một cách chân thực mọi âm tiết phát ra và nhằm biểu đạt trạng thái cảm xúc và khả năng nghệ thuật của Quách Tấn.

Các ngữ âm thuộc phương ngữ của vùng đất Bình Định cũng được các tác giả nhóm thơ Bình Định sử dụng phổ biến trong sáng tác. Đặc biệt là nhà thơ Hàn Mặc Tử - người thường xuyên dùng phương ngữ diễn đạt thơ ca, ông viết: Bốn vách tường nan sáng mập mờ./Một vài bức họa cảnh nên thơ./Rình nghe kinh – sữ hoa kề cữa./Trộm liếc văn nhơn nguyệt nép bờ. Các từ như “sữ”, “cữa”, “nhơn” là từ ngữ địa phương của vùng đất Bình Định. Trong số bài thơ của Hàn Mặc Tử mới được tìm thấy và công bố, thì có khá nhiều bài thơ ông đã sử dụng phương ngữ để truyền đạt thông điệp nghệ thuật của mình: Ai mua ta bán túi thơ đây/ Đỗi lấy tiền tiêu với tháng ngày./Vay mãi non sông coi bĩ mặt,/Mượn hoài trời đất củng quen tay/Xuân về bố thí dăm ba chữ,/Tết lại tiêu pha sáu bãy bài…(Ai mua không?). Trong bài thơ này, các từ như “bĩ”,“đỗi”, “bãy” là những từ vốn là phương ngữ của người Bình Định đã biểu đạt trạng thái tác giả muốn diễn đạt nhưng đồng thời cũng lưu giữ lại được từ ngữ của vùng đất mà ông gắn bó mật thiết.

Trong sáng tác của thơ ca nhóm thơ Bình Định nói riêng và thơ ca hiện đại Việt Nam nói chung, việc sử dụng thể thơ tự do hình thức nghệ thuật đã góp phần làm thay đổi lớn các quy định chặt chẽ về liêm luật trong thơ ca truyền thống. So với các loại chữ viết trước đây thì ở thơ Mới đã có một cuộc cách tân lớn về mặt thanh điệu. Việc dùng các dấu hỏi, sắc, huyền, ngã, nặng trong chữ quốc ngữ đã mang lại hiệu quả nghệ thuật tối ưu so với các loại chữ viết tồn tại trước đó trong lịch sử dân tộc. Đây là sáng tác của nhà thơ Yến Lan:Nàng từ tuổi sách hoa./Không hay chồng đã hỏi./Chàng liền bữa đi qua/Yêu mà không dám nói./Trưa hào hoa mình lụa,/Thường trời ngơ ngẩn xanh./Từng nghe qua chuyến ngựa/Trên dải làng quanh quanh./Gặp thuở trời tháng bảy./Mưa ngâu dài trên sông,/Đường không xa gì mấy,/Lòng ơi cách chẳng cùng./Từ nàng ra bãi sậy,/Cỏ nghẹn sầu cố nhân./Cổng làng mù quạnh ấy,/Ngựa chàng đến mấy lần./Ừ, sao mà tương tư/Thương gì rêu vách giếng,/Nhớ gì góc sân thu,/Ngựa chàng sang hàng chuyến?/Đường vẫn nao dòng cũ/Ngựa lần bước chân xưa/Áo chàng xanh lam lũ,/Trời ơi,trời đừng mưa (Đường xưa).Trong sáng tác của mình, nhà thơ đã tạo sử dụng kho từ vựng tiếng Việt với rất nhiều thanh điệu, tạo ra nhịp thơ hài hòa, cân đối, diễn tả được mọi cảm xúc và suy nghĩ của mình. Cũng nằm trong mạch nguồn cảm xúc thơ ca và sử dụng chữ quốc ngữ, nhà thơ Quách Tấn lại gửi gắm tâm trạng của mình trong Đêm tình: Giấc thắm tình duyên non gối nước,/Mán sương để lọt ánh sao băng./Hồn hoa chợp mộng thơm hồn gió;/Tóc liễu dừng thơ đón tóc trăng./Muôn điệu tơ lòng run sẽ sẽ,/Nửa vời sóng nhạc giợn lâng lâng./Phòng hương thương kẻ ngồi nương triện/Tình gởi mây xa lệ ngập ngừng. Chính việc dùng thanh điệu của chữ quốc ngữ đã làm cho ngôn ngữ thơ mang đầy tính nghệ thuật, cách gieo vần, hiệp vần đã tạo nhạc điệu trong thơ. Các nhà nghiên cứu ngữ văn còn căn cứ vào thanh điệu để định dạng vần bằng, vần trắc trong câu thơ.

Với việc sử dụng hệ thống chữ quốc ngữ, nhiều từ mới trong tiếng Việt đã được ghi lại bằng kí hiệu là chữ viết. Chính chữ quốc ngữ đã giúp tạo ra những từ mới nhằm hỗ trợ việc diễn đạt tư duy trong chiều sâu của nó. Đặc biệt là các từ tượng thanh và tượng hình. Trong các sáng tác của nhóm thơ Bình Định đầu thế kỷ XX, các tác gia của nhóm thơ này đã vận dụng một cách tài tình các tượng thanh vốn vô cùng đa dạng trong tiếng Việt, đây là cách nói của Hàn Mặc Tử: Trong làn nắng ửng khói mơ tan/Đôi mái nhà tranh lấm tấm vàng/Sột soạt gió trêu tà áo biếc/Trên giàn thiên lý bóng xuân sang (Mùa xuân chín). Trong câu thơ “sột soạt gió trêu tà áo biếc”, với hai âm tiết “sột soạt” nhà thơ đã sử dụng hình thức âm thanh quen thuộc trong giao tiếp hàng ngày, làm tăng thêm sức sống động trong hình ảnh thơ. Sử dung các từ tượng thanh, Chế Lan Viên là người đã để lại dấu ấn đặc biệt: Có đứa trẻ thơ không biết khóc/ Vô tình bỗng nổi tiếng cười ran (Xuân). Âm hưởng của câu thơ “tiếng cười ran” đã tạo lên cảm giác gần gũi với niềm vui của con người; hay câu thơ: Pháo đã nổ đưa xuân về vang động/Vườn đầy hoa ríu rít tiếng chim trong (Xuân về). Với câu thơ này, hình thức ngữ âm chữ quốc ngữ được bộc lộ hết sức độc đáo “xuân về vang động”, “ríu tít tiếng chim trong”. Để diễn tả nỗi buồn của mình Chế Lan Viên viết: Trời xuân vắng. Cỏ cây rên xào xạc (Đêm xuân sầu) hay Những tượng Chàm lở lói rỉ rên than (Trên đường về). Có thể nói, việc sử dụng từ tượng thanh như “rên xào xạc”, “rỉ rên than” trong sáng tác đã mang lại cho thơ ca Việt Nam những “âm thanh lạ”, nó vừa diễn đạt được tâm trạng của nhà thơ, vừa đưa âm thanh của lời nói trong giao tiếp hàng ngày vào nghệ thuật thi ca một cách hiệu quả.

Đối với biện pháp nghệ thuật nhân hóa, chữ quốc ngữ đã được các nhà thơ thuộc nhóm thơ Bình Định đầu thế kỷ XX dùng phổ biến trong các bài thơ. Hàn Mặc Tử trong bài Bẽn lẽn viết:Trăng nằm sóng soải trên cành liễu/Đợi gió đông về để lả lơi/Hoa lá ngây tình không muốn động/Lòng em hồi hộp, chị Hằng ơi./Trong khóm vi vu rào rạt mãi/Tiếng lòng ai nói? Sao im đi?/Ô kìa, bóng nguyệt trần truồng tắm/Lộ cái khuôn vàng dưới đáy khe./Vô tình để gió hôn lên má/Bẽn lẻn làm sao lúc nửa đêm/Em sợ lang quân em biết được/Nghi ngờ tới cái tiết trinh em. Trong bài thơ này, ánh trăng được nhân hóa thành hình ảnh của cô gái. Trăng vốn là vật thể vô tri vô giác nhưng khi đi vào thơ Hàn thì sống động và đầy khao khát với các biểu hiện như “nằm sóng soãi trên cành liễu”, “đợi gió đông về để lả lơi”. Nhà thơ Quách Tấn cũng là người đã sử dụng biện pháp nghệ thuật nhân hóa khá độc đáo, trong bài Bên sông có những câu thơ mang đậm dấu ấn nghệ thuật ấy: Gió rủ canh đi ngàn liễu khóc,/Sông đưa lạnh tới bóng trăng run/Thuyền ai tiếng hát bên kia vẳng?/Ghé lại cho nhau gởi chút buồn; còn trong bài Lòng thuyền, Quách Tấn lại có câu thơ như: Anh buộc đời em, bến buộc thuyền/Nước trồi thuyền trở, bến nằm yên/Một mai anh thả thuyền lơi bến:/Mây nước lòng em lạnh ước nguyền.

Trên thực tế, chữ Quốc ngữ đã mang đến cho người dân Việt Nam những giá trị to lớn ở nhiều phương diện khác nhau. Đặc biệt trong sáng tác của các nhà thơ, nhà văn – những người luôn coi con chữ là lẽ sống của mình thì chữ viết này đã góp phần tạo lên một cuộc “cách mạng” thơ ca thực sự ở nước ta trong những năm nửa đầu thế kỷ XX. Việc sử dụng chữ quốc ngữ trong sáng tác thơ ca của nhóm thơ Bình Định đầu thế kỷ này đã đạt được giá trị nghệ thuật to lớn. Về đại thể, chữ quốc ngữ đã đóng góp cho sáng tác của nhóm thơ Bình Định trên ba phương diện chủ đạo: thứ nhất là về mặt ngữ âm, thứ hai là về mặt ngữ pháp, thứ ba là về mặt từ vựng. Chữ quốc ngữ đã giúp diễn đạt tư duy logic, thể hiện những tư tưởng cách trọn vẹn và hoàn hảo.  Nó có vai trò hết sức quan trọng trong việc mở rộng chức năng của tiếng Việt, là cơ sở để tiếng Việt phát triển lên cao nhất khả năng vốn có của nó. 

Nhìn từ lịch sử sáng tác thơ ca ở nước ta, chúng ta có thể nhìn phân chia theo các giai đoạn sử dụng chữ viết khác nhau: Thứ nhất là giai đoạn chưa có chữ viết, ở giai đoạn này sáng tác thơ ca dân gian chiếm vị trí chủ đạo, các bài thơ đồng thời là các bài hát được sáng tác theo phương thức tập thể và được lưu truyền trong không gian và thời gian bằng hình thức truyền miệng; thứ hai là giai đoạn sáng tác thơ ca bằng chữ Hán; thứ ba là giai đoạn sáng tác thơ ca bằng chữ Nôm; thứ tư là giai đoạn sáng tác thơ ca bằng chữ Quốc ngữ. Trong suốt tiến trình lịch sử thơ ca, có thể nói ngôn ngữ dân gian và chữ quốc ngữ đã nói lên được tất cả các trạng thái cảm xúc khó bộc lộ nhất trong con người qua thơ ca. Việc các nhà thơ thuộc nhóm thơ Bình Định sáng tạo nghệ thuật của mình qua chữ quốc ngữ đã cho thấy rất rõ những ưu điểm tuyệt đối đó.