Tt tin học tự nhiên và CÔng nghệ quốc gia việN ĐỊa chấT

4 - Hoạt động xói lở và bồi tụ bờ sông

Trên cơ sở phân tích các tài liệu ảnh hàng không, bản đồ địa hình ở các thế hệ khác nhau và đặc biệt là qua công tác khảo sát thực địa đã cho thấy hoạt động xói lở bờ và bồi tụ luồng lạch cửa sông xảy ra trên hầu hết phần hạ lưu các thung lũng sông. Tuy nhiên, do đặc điiểm của chế độ động lực, hình thái thung lũng nên sự xói lở và bồi tụ ở hạ lưu sông Trà Bồng, Trà Câu không nghiêm trọng, thêm vào đó, các bờ xói lở ở đây hầu hết đã được đắp kè và chúng đã hạn chế được đáng kể hiện tượng này, giữ cho bờ sông ở trạng thái tương đối ổn định. Hoạt động xói lở bờ biển cũng được quan sát thấy trên hầu hết các đoạn bờ (trừ đoạn bờ tích tụ Mỹ Khê đã được nhắc tới ở trên), song hầu hết chúng đều có tính luân phiên theo mùa khí hậu, xói lở bờ gây tai biến chỉ xảy ra ở các đoạn bờ ven cửa sông. Các đoạn bờ sông, bờ biển có biến động đáng kể được ghi nhận như sau:

Sông Trà Khúc chảy trên một đới đứt gãy lớn, lòng sông được định hướng khá thẳng theo đứt gãy này, tuy nhiên, trong thời gian gần đây, hoạt động xói lở bờ và bồi tụ có nhiều biến động, gây nên những tai biến nghiêm trọng. Có thể đưa ra một số khu vực điển hình sau đây:

Quá trình bồi tụ cửa sông Trà Khúc xảy ra chủ yếu vào mùa khô. Vào mùa này, các doi cát cửa sông được kéo dài về phía cửa, chỉ để một lạch nước rộng 100 -150m (có lúc bị bồi lấp chỉ còn rộng 40- 45m). Hiện tượng kéo dài doi cát cửa sông làm giảm đáng kể động lực dòng chảy ở phía trong và gây nên bồi tụ mạnh các đảo cát trôi. Quá trình này xảy ra đặc biệt mạnh vào đầu và cuối mùa mưa, khi động lực dòng chảy chưa đủ sức phá các doi cát chắn cửa sông, xói lở bờ ở đoạn giáp cửa cũng xảy ra rất nghiêm trọng trong thời gian này.

Các đoạn bờ ở phần hạ lưu sông Vệ đã từng bị xói lở gây tai biến nghiêm trọng vào những năm 80 của thế kỷ XX. Hoạt động xói lở bờ ở đây cũng được phát triển do sự mở rộng của các bãi cát ven bờ lồi khiến trục động lực của dòng chảy ép sát bờ lõm và gây xói lở bờ này. Tuy nhiên, bằng việc xây dựng những kè mỏ hàn và kè bờ nên từ năm 1995 trở lại đây đã hạn chế được nhiều biến động của quá trình này. Mặc dù vậy, một số kè mỏ hàn mới được dân tự xây dựng trong vài năm gần đây dù đã hạn chế được xói lở cục bộ tại vị trí kè song lại gây xói lở bờ sông đối diện. Đây cũng là hiện tượng gây nên sự không hoà thuận giữa nhân dân hai bờ sông này trong nhiều năm nay. Hiện tại, hoạt động xói lở bờ nghiêm trọng nhất đang xảy ra ở đoạn bờ nam gần cửa sông Lở. Tại đây, trước khi cửa Lở được mở thường xuyên (trước 1993), nước sông Vệ khi ra tới sát bờ biển lại phải chảy ngược lên phía bắc theo sông Phú Nghĩa - Phú Thọ dài trên 5 km rồi đổ ra cửa Trà Khúc. Hiện tượng này gây nên sự uốn khúc mạnh lòng sông, tăng cường xâm thực ngang, tạo vách xói lở cao 8 - 10 mét cắt vào đê cát tuổi Pleistocen muộn ở bờ bắc. Hiện tại, sông đã nắn thẳng lòng và đổ ra cửa Lở, dẫn tới sự tăng cường xói lở bờ phải. Tốc độ xói lở này bờ đạt 10- 15 mét /năm, có thể gây những tai biến nghiêm trọng cho khu vực dân cư thuộc các xã Nghĩa An và Đức Lợi, đang tập trung khá đông đúc trên doi cát cửa sông Vệ. Từ năm 1993 trở lại đây, nước sông Vệ được chảy thẳng ra biển qua cửa Lở. Do sự thay đổi trắc diện này trong điều kiện dòng chảy ngắn và dốc đã là một trong những nguyên nhân làm sâu thêm đoạn đáy biển cửa sông, thúc đẩy nhanh hơn quá trình xói lở bờ biển kề cận cửa sông.

Để dự báo nguyên nhân biến động bồi tụ - xói lở, cần nghiên cứu các đặc trưng động lực dòng chảy, cấu trúc địa chất, các quá trình địa mạo và hoat động nhân sinh của khu vực. Trong vùng nghiên cứu, có thể dễ dàng nhận thấy là từ Tích Điền về phía tây, dòng sông Trà Khúc có các khúc uốn phát triển bình thường. Hoạt động xói lở và bồi tụ xẩy ra theo quy luật chung: xói lở bờ lõm, bồi tụ bờ lồi và sự tịnh tiến đỉnh khúc uốn cong xuôi theo chiều dòng chảy. Tuy nhiên do một số đoạn bờ được cấu tạo bởi các đá gốc rắn chắc nên sự dịch chuyển đỉnh khúc uốn tại khu vực nhà máy đường Quảng Ngãi và phía bắc cầu Trà Khúc xẩy ra hết sức chậm chạp, không gây nên biến động trong hoạt động xói lở - bồi tụ. Trái với hai đỉnh khúc uốn trên, đỉnh khúc uốn tại Ngân Giang và Tích Điền được cấu tạo bởi trầm tích Holocen bở rời - và quá trình dịch chuyển đỉnh khúc uốn xuôi theo chiều dòng chảy và giật lùi vào bờ lõm và gây xói lở là tất yếu. Thêm vào đó, việc xây dựng tuyến đê kè ở bờ nam sông từ nhà máy đường Quảng Ngãi tới cầu Trà Khúc và các công trình dân dụng (nhà ở, khách sạn,…) lớn trong phạm vi bãi bồi tại bờ nam cũng làm tăng đáng kể tác nhân gây xói lở ở đây.

Sự phát triển lòng ở đoạn cửa sông Trà Khúc từ Xóm Lăng đến Trường Định xảy ra không theo quy luật chung của dòng chảy: chuyển từ chế độ uốn khúc mạnh sang nắn thẳng lòng và tịnh tiến dòng chảy về phía bắc, gây xói lở bờ mạnh. Hiện tượng này có lẽ liên quan với sự hoạt động tăng cường của khối nâng dạng vòm ở phía nam cửa sông.