Tt tin học tự nhiên và CÔng nghệ quốc gia việN ĐỊa chấT

5. Xói lở và bồi tụ bờ biển

- Đoạn thứ nhất thuộc phạm vi bờ vịnh Dung Quất. Đây là đoạn bờ bồi tụ vũng vịnh với trắc diện bãi biển thoải.

- Đoạn bờ thứ hai kéo dài từ mũi Nam Trâm ở cực đông bắc của khu vực đến cửa Sa Kỳ, thuộc kiểu bờ mài mòn - tích tụ trên đá rắc chắc. Trong phạm vi này, bờ tích tụ chỉ được hình thành trong các cung bờ lõm, trên bờ mài mòn phổ biến các vách cao 15 - 30 dốc đứng, thường xảy ra quá trình đổ lở trên vách này, phần chân vách là nền mài mòn hiện đại. Mặc dù quá trình mài mòn xảy ra thường xuyên với năng lượng địa hình lớn, song nói chung đây là đoạn bờ tương đối ổn định.

- Đoạn bờ thứ ba kéo dài từ cửa Sa Kỳ tới Tân Định ở nam cửa sông Vệ, thuộc kiểu bờ tích tụ - mài mòn - xâm thực vùng cửa sông. Đây là đoạn bờ có mức độ biến động cao nhất vùng. Phần giữa các cửa sông trong đoạn này thường là các bờ tích tụ thoải có thể sử dụng làm các bãi tắm rất tốt như bãi biển Mỹ Khê. Cửa sông Trà Khúc vào mùa mưa lũ được mở rộng trên 500m, song lại bị thu hẹp còn 100 - 200m bởi sự kéo dài các doi cát vào mùa khô. Hiện tượng xói lở bờ biển ở phía bắc cửa sông Vệ vào mùa mưa bão năm 1998 đã phá huỷ trên 40 hộ gia đình tại xóm 1 xã Tân Mỹ (huyện Tư Nghĩa). Bờ bị xói lở mạnh trên chiều dài khoảng 1000m từ cửa Lở về phía bắc. Vách xói lở cắt cả vào bãi triều cao và bãi trên triều vốn đã được ổn định trên 30 năm nay và là nơi đã được dân định cư.

- Đoạn bờ từ Tân Định tới mũi Sa Huỳnh thuộc kiểu bờ tích tụ - mài mòn trên bờ cát. Vào mùa mưa bão, sóng do gió bão đã gây xói lở vào tới bãi trên triều, hình thành các vách dốc vào địa hình gò đụn cát, song vào mùa khô, các đoạn bờ này lại được tích tụ lại, do vậy, nhìn tổng thể đường bờ trong khu vực này tương đối ổn định.

- Đoạn bờ thứ năm từ mũi Sa Huỳnh tới Vĩnh Tuy thuộc kiểu bờ mài mòn - tích tụ. Bờ biển kéo dài phương á kinh tuyến. Đồng thời với các doi cát nối đảo, trên đoạn bờ này còn khá phổ biến các khu vực lộ đá gốc với các vách mài mòn dốc. Hiện tượng xói lở đang xảy ra mạnh.

Hoạt động xói lở các bờ cát đã gây nhiều tổn thất về đất đai và sạt lở các công trình. Do tính chất nghiêm trọng của loại tai biến thiên nhiên này, trong mấy năm trở lại đây, Nhà nước đã đầu tư cho các tổ chức và các nhà khoa học nghiên cứu tìm ra nguyên nhân và giải pháp phòng tránh giảm thiểu thiệt hại. Đến nay, cũng đã có một số công trình nghiên cứu và đưa ra các nguyên nhân xói lở bờ biển ở khu vực miền Trung, trong đó có đoạn bờ Quảng Ngãi và cho toàn bờ biển Việt Nam. Ở mức độ khái quát nhất, các nguyên nhân đều đề cập tới quá trình nội sinh và ngoại sinh, hay đưa ra các nguyên nhân do bão hoặc áp thấp nhiệt đới, sóng, dòng chảy, giao động mực nước, hoạt động nhân sinh. Tuy nhiên, những công trình này vẫn chưa phân tích được cơ chế xói lở gây ra do các nguyên nhân này cũng như sự kết hợp giữa chúng ra sao. Các nhân tố nội sinh, thực chất chỉ giữ vai trò gián tiếp thúc đẩy hay kìm hãm hoạt động xói lở và bồi tụ ở bờ biển cũng như ở các khu vực khác trên bề mặt Trái Đất, còn các nhân tố ngoại sinh thường trực tiếp gây ra hiện tượng này. Ở bờ biển, chính năng lượng sóng và dòng chảy do sóng sinh ra là nguyên nhân trực tiếp gây ra xói lở hoặc bồi tụ. Trong khi đó, nguồn năng lượng sóng tới bờ cũng không đồng nhất theo không gian và thời gian phụ thuộc vào hình thái vùng bờ và độ sâu đáy biển ven bờ. Vì vậy, để xác định rõ được nguyên nhân, đặc biệt là cơ chế của hoạt động xói lở bờ biển, trước hết cần quan sát đầy đủ bức tranh hiện trạng và sự phân bố của chúng với qui mô như thế nào. Với cách nhìn như vậy, thì ngoài những nguyên nhân chung như các nhà khoa học đã đề cập thì ở mỗi đoạn bờ cụ thể sẽ có một hoặc vài nguyên nhân đặc thù riêng.

Qua khảo sát đoạn bờ biển Quảng Ngãi và vùng kề cận, chúng tôi thấy rằng, các đoạn bờ bị xói lở mạnh và đoạn bờ không bị xói lở (hoặc ít xói), thậm chí được bồi tụ nhẹ có sự phân bố xen kẽ nhau, nhưng không bằng nhau, các đoạn bờ bị xói lở luôn có qui mô lớn hơn. Để xem xét vai trò của sóng như thế nào đối với xói lở bờ biển cần dựa trên một số tiền đề sau:

- Do cấu tạo bởi cát và được phát triển trên cấu trúc địa chất có hướng song song với bờ, nên đường bờ biển khu vực nghiên cứu khá thẳng theo hướng chung tây bắc - đông nam, nhưng với một góc so với hương bắc luôn lớn hơn 135^o, đoạn bờ Quảng Ngãi hơi thiên về bắc- nam;

- Độ sâu đáy biển khu vực này thuộc loại trung bình. Phần sát bờ đến độ sâu 10 mét, đáy biển hơi dốc hơn (0,007- 0,01 hoặc lớn hơn), trong khi ven rìa các đồng bằng tích tụ châu thổ (delta) đáy biển gần như nằm ngang, còn bờ đá lại hầu như dốc đứng;

- Hướng sóng tới bờ chiếm ưu thế trong năm là đông - bắc đến đông. Do vậy, hướng sóng tới luôn tạo với hướng đường bờ một góc nhọn làm cho dòng chảy ven bờ do sóng sinh ra luôn có hướng lệch về phía nam đối với các đoạn bờ biển mở (Sơn Trà đến Dung Quất, mũi Ba Làng An đến Sa Huỳnh).

Trên cơ sở những điều vừa nêu, có thể tìm được giải pháp thích hợp và có hiệu quả ngăn chặn xói lở bờ biển. Tuy nhiên, đây là vấn đề phức tạp và có nhiều mối quan hệ, nên khi sử dụng luôn luôn phải thận trọng. Còn kết luận và kiến nghị đưa ra là tiến hành nghiên cứu đồng bộ trên qui mô chung và luôn chú ý đến tính đặc thù của khu vực nghiên cứu trên cơ sở cách tiếp cận hệ thống. Sau đó biện pháp kiểm soát và quản lý xói lở bờ biển mang tính bền vững là cố gắng đưa ra biện pháp phi công trình.

Hiện tượng xói lở bờ biển gây tai biến nghiêm trọng ở cửa Lở (sông Vệ) có nguyên nhân trực tiếp là sự tăng độ sâu của đáy biển, song nguyên nhân sâu xa của hiện tượng cũng được lý giải bởi sự hoạt động tích cực có tính chu kỳ của đứt gãy Sông Vệ. Cũng cần nhận thấy rằng toàn bộ khu vực bị xói lở ở đây đều nằm trong đới biến động cửa sông Vệ. Trên thực tế và ảnh hàng không còn quan sát khá rõ cửa sông Vệ vào năm 1964 đã từng được mở các cửa hiện tại 400m về phía bắc. Không có gì đảm bảo về sự an toàn của khu vực dân cư dày đặc trên một đới xung yếu này. Công tác quy hoạch dựa trên cơ sở khoa học với những nghiên cứu chuyên sâu ở các vùng dọc thung lũng sông và bờ biển sẽ có hiệu quả kinh tế và tránh được những tổn thất do thiên tai gây nên.