Thiên vân quách văn hòa trong thi văn năM 2011 LỜi tựA

Kình là cá voi, được ví với giặc giã.

Bể kình bặt tăm có nghĩa là cá voi ở bể không còn tăm hơi nữa, ý muốn nói đời thái bình, yên ổn, không còn giặc giã cướp bốc.

Công từ tựu trấn yên dinh,

Ngàn lang bạt khói, bể kình bặt tăm.

(Lưu Nữ Tướng).

Hay “Biển khổ”.

Do chữ “Khổ hải 苦 海” của nhà Phật.

Đời sống của con người ở thế gian được Phật ví như là một biển khổ mênh mông vô cùng.

Xem: Khổ hải.

Mênh mang bể khổ sống trôi,

Biết rằng phúc thiện có trời nữa không?

(Hoa Tiên Truyện).

(Thơ Chu Mạnh Trinh).

(Nữ Trung Tùng Phận).

Bởi chữ “Hải yến hà thanh 海 晏 河 清” tức là biển lặng, sông Hoàng Hà trong.

Xét trong lịch sử vào năm thứ ba đời vua Trang Tương Vương, sông Hoàng Hà tự nhiên trong, năm ấy có thánh nhân xuất hiện, tức là vua Hán Cao Tổ được sinh vào năm ấy ở đất Bái.

Bể lặng sông trong ý nói điềm thánh nhân ra đời hoặc đời thái bình thịnh trị.

(Trận Vong Tướng Sĩ).

Hay “Biển mê” là một cảnh giới lầm lạc của chúng sanh, chỉ cõi trần.

Theo Phật, chúng sanh bị nghiệp quả đoạ xuống cõi trần chịu nhiều phiền não, khổ đau. Vì thế, pháp của Phật như một chiếc bè từ đưa chúng sanh vượt qua khỏi biển mê (Hay sông mê) để đến bờ giác ngộ.

Xem: Mê Tân.

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

(Nữ Trung Tùng Phận).

Hay “Biển mê chèo chiếc thuyền tình”.

Biển mê chèo chiếc thuyền tình ý muốn nói chèo chiếc thuyền từ bi, bác ái để cứu vớt những người đang bị chìm đắm trong sông mê biển khổ.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Hay “Biển nọ hoá vườn dâu”.

Bởi câu “Thương hải biến vi tang điền 蒼 海 變 為 桑 田” nghĩa là biển xanh hoá thành ruộng dâu, ý nói một cuộc thay đổi lớn.

Xem: Bể dâu.

(Đạo Sử).

Lấy ý từ chữ “Sơn hải 山 海” là núi và bể, dùng để chỉ sự cao lớn, mênh mông.

Bể non ý nói ân nghĩa sâu rộng.

Khâu sinh cười nói, thưa rằng:

Tình người quyến cố xem bằng bể non.

(Nhị Độ Mai).

Hay “Biển nguyện non ghi”.

Bể nguyện non ghi là chỉ biển mà thề nguyện, lấy núi để khắc ghi trong lòng. Đồng nghĩa với câu “Bể nguyện non thề”.

Nào khi biển nguyện non ghi,

Thác thời đồng huyệt, sống thời đồng khâm.

(Hứa Sử Tân Truyện).

Hay “Biển nguyện non thề”.

Bởi chữ “Hải thệ sơn minh 海 誓 山 盟” tức là chỉ bể mà thề thốt, chỉ núi mà ước nguyền. Nói việc trai gái thề nguyền, hẹn ước nhau trước núi và biển giữ mối duyên keo sơn, bền chặt.

Xem: Hải thệ sơn minh.

(Nhạc Hoa Linh).

Hay “Biển quan”.

Bởi chữ “Hoạn hải 宦 海”, có nghĩa bể hoạn, tức là ra làm quan.

Trường quan lại có nhiều chức vụ rộng như đi trong biển cả, có nhiều gian nan sóng gió, nên người ta mới gọi là “Bể hoạn” hay “Bể quan”.

Xem: Hoạn hải.

Bể quan khơi vượt cánh thuyền,

Thổi đưa ra cũng sức trên trao dùng.

(Hoa Tiên Truyện).

Hay “Biển Sở sông Ngô”.

Tức là bể nước Sở, sông nước Ngô, ý muốn nói khắp các miền đất nước, khắp nơi, khắp chốn.

Một tay gây dựng cơ đồ,

Bấy lâu bể Sở sông Ngô tung hoành!

(Truyện Kiều).

Hay “Biển thảm”.

Thảm là đau xót. Bể thảm là lòng đau đớn chất chứa đầy mênh mông như biển cả.

Xem: Thành sầu.

(Lâm Tuyền Kỳ Ngộ).

Hay “Biển Thánh”.

Bể Thánh là bể học của Thánh hiền. Ngày xưa các Nho sĩ ca tụng đạo Nho, coi đạo học của Thánh hiền rộng lớn như biển cả.

Xem: Bể Thánh rừng Nho.

1.- Bể Thánh:

Rằng ta tuổi trẻ theo đòi,

Mênh mông bể Thánh nào vơi phần nào.

(Hoa Tiên Truyện).

(Gia Huấn Ca).

(Tư Dung Vãn).

2.- Biển Thánh:

Buổi già ước đặng đem thân gởi,

Biển Thánh rán dò lúc tuổi xuân.

(Đạo Sử).

(Thơ Nguyễn Đình Chiểu).

Lấy ý từ câu “Nho lâm học hải 儒 林 學 海”, tức chữ Nho và kinh sách của Thánh hiền nhiều như cây lá trên rừng, nền học sâu rộng như biển cả.

Bể Thánh rừng Nho ý nói kinh sách như rừng, việc học như biển, mà người xưa nghĩ rằng không biết bao giờ mới học cho hết được.

Xem: Rừng Nho biển Thánh

(Thanh Hoá Quan Phong).

Hay “Biển trầm luân”.

Bể trầm luân là biển cả làm chìm đắm con người. Theo giáo lý nhà Phật, cuộc đời đầy dãy những nỗi phiền não, khổ đau mà con người phải chìm đắm mãi trong đó.

(Truyện Kiều).

Hay “Biển trần”.

Theo Phật, bể trần tức là bể trần gian. Ý nói cõi trần gian được xem như là một biển khổ mênh mông không bờ bến.

Trong Huyền Môn Nhựt Tụng có câu: Trần hải man man nhựt thuỷ đông 塵 海 茫 茫 水 日 東, nghĩa là biển trần khổ vơi vơi trời nước, Ánh thái dương giọi trước phương đông (Bài Khai Kinh).

(Truyện Kiều).

Hay “Biển trần khổ” là trần gian như một cái biển khổ mênh mông.

Theo Đạo Phật, nơi cõi trần gian nầy, sự đau khổ của con người dẫy đầy như nước biển mênh mông, lai láng, không bờ, không bến. Bài kệ chuỗi bên Phật có câu: Ái hà thiên xích lãng, Khổ hải vạn trùng ba. Dục thoát luân hồi khổ, Tảo cấp niệm Di Đà 愛 河 千 尺 浪, 苦 海 萬 重 波. 欲 脫 輪 迴 苦, 早急念彌陀 dịch vần: Sông yêu ngàn thước sóng, Biển khổ muôn lượn qua. Luân hồi mong vượt thoát, Mau sớm niệm Di Đà.

Biển trần khổ vơi vơi Trời nước

Ánh Thái Dương giọi trước phương đông.

(Kinh Cúng Tứ Thời).

Hay “Biển trí non nhân”.

Biển trí là sự hiểu biết rộng lớn như biển, tức là trí huệ. Người có trí huệ là người giác ngộ, đắc thành Tiên, Phật. Chỉ cõi Tiên.

Non nhân là lòng thương người cao lớn như núi, đây là lòng từ bi, bác ái của Phật. Chỉ cảnh Phật.

Biển trí non nhân tức là chỉ cõi tiên cảnh Phật.

Trừ trần cấu, xủ phất trần,

Quen bờ biển trí, dựa gần non nhân.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Bởi chữ “Ngọc giai 玉 階” tức bực thềm bằng ngọc, chỉ ngôi vua ngự.

(Ai Tư Vãn).

Do Kinh Thi có câu: Quan quan thư cưu, tại hà chi châu. Yểu điệu thục nữ, Quân tử hảo cầu 關 關 雎 鳩, 在 河 之 洲. 窈 窕 淑 女, 君 子 好 逑, nghĩa là đôi chim thư cưu cất tiếng kêu hòa nhã trên bãi sông. Người thục nữ dịu dàng, sánh đôi rất tốt với người quân tử.

Xem: Quan thư.

Thể lòng dãi bến Hà châu,

Đợi nhau trên Bộc trong dâu ru mà.

(Hoa Tiên Truyện).

Do từ chữ “Khổ hải 苦 海” là bể khổ mà ra.

Bến khổ chỉ cõi trần gian là nơi đầy dẫy sự phiền não, khổ đau. Theo Phật, muốn thoát khỏi bến khổ phải lấy trí tuệ (Bát nhã) làm con thuyền đưa sang bờ giác.

Cao Ðài đứng chủ cả sanh linh,

Bến khổ bầu Tiên rưới thế tình.

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

(Nữ Trung Tùng Phận).

Do chữ “Lũng Đầu thuỷ 隴 頭 水”, tức là bến nước ở trên triền núi Lũng Sơn.

Lũng Sơn là tên dãy núi cao dài từ tỉnh Thiểm Tây đến tỉnh Cam Túc, là một cửa ải hiểm yếu về phía tây đất Quan Trung. Dưới chân núi có cửa quan, gọi là Lũng Quan. Trên núi, có nhiều ngọn nước tụ lại rồi chảy xuống núi, gọi là Lũng Đầu thuỷ. Dân gian có bài ca rằng: Lũng đầu lưu thuỷ, minh thanh u yết. Dao kiến Tần xuyên, can trường đoạn tuyệt 隴 頭 流 水, 鳴 聲 幽 咽. 遙 見 秦 川, 肝 腸 斷 絕, nghĩa là Lũng Đầu nước chảy, tiếng kêu róc rách. Xa trông đến ngọn sông Tần, ruột gan đứt từng đoạn.

Trần Đào đời Đường có bài thơ “Lũng Tây Hành”, vịnh sự đi đánh xứ Lũng Tây: Thệ tảo Hung Nô bất cố thân, Ngũ thiên điêu cẩm táng Hồ trần. Khả liên Vô Định hà biên cốt, Do thị xuân khuê mộng lý nhân 誓 掃 匈 奴 不 顧 身, 五 千 貂 錦 葬 胡 塵. 可 憐 無 定 河 邊 骨, 猶 是 春 閨 夢 里 人, nghĩa là thề lấy thân đem quét rợ Hung Nô, cho nên năm ngàn quân mũ gấm lông điêu thảy chôn lấp ở đất Hồ. Thương thay chết đã thành đống xương bên sông Vô Định, mà hồn còn tưởng sống cứ về thăm vợ ở chốn phòng xuân.

(Chinh Phụ Ngâm Khúc).

Dịch nghĩa từ chữ “Mê tân 迷 津”. Từ của nhà Phật, chỉ cảnh giới lầm lạc và mê muội của chúng sanh.

Xem: Mê tân.

Nghĩ thân phù thế mà đau,

Bọt trong bể khổ, bèo ngoài bến mê.

(Cung Oán Ngâm Khúc).

(Hoa Tiên Truyện).

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

(Nữ Trung Tùng Phận).

Do tục ngữ có câu: “Gái mười hai bến nước, trong nhờ đục chịu” để ví thân phận người con gái như con thuyền, nổi lênh đênh giữa biển xã hội mênh mông, đang tìm những bến nước ghé đậu. Nếu may thì sẽ gặp bến nước trong thì hưởng sự tốt đẹp, nếu rủi gặp bến nước đục thì phải chịu lắm nhọc nhằn khổ cực.

Xem: Mười hai bến nước.

Bến nước gái mơ màng trong đục,

Đếm mười hai họa phúc khó lừa.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Bởi chữ “Ngân hà 銀 河” tức là con sông do muôn vạn ngôi sao chi chít trên bầu trời tạo thành một dãy dài trông như một con sông bạc, được gọi là “Ngân Hà”, hay Bến Ngân.

Xem: Ngân hà.

Khác gì ả Chức chị Hằng,

Bến Ngân sùi sụt cung trăng chốc mòng.

(Chinh Phụ Ngâm Khúc).

Tức là bến sông Ô, một con sông mà Sở Bá Vương Hạng Võ bị thất trận quân Hán, phải tự đâm cổ chết. Sau nàng Ngu Cơ, người thiếp yêu quý của Hạng Vương cũng tự sát chết, được chôn ở bến Ô Giang. Vùng đó nhân thế mà mọc ra một thứ cỏ thơm người ta gọi là cỏ “Ngu mỹ nhân”.

(Thơ Tản Đà).

Bến ở sông Phì Thuỷ 淝 水, một con sông ở tỉnh An Huy có hai nhánh chảy hiệp lại một.

Phì Thuỷ là nơi quân của Bồ Kiên đánh với Tần thua nặng, quân lính chết mười phần hết chín, thây chất thành núi, máu chảy thành sông.

Non Kỳ quạnh quẽ trăng treo,

Bến Phì gió thổi đìu hiu mấy gò.

(Chinh Phụ Ngâm Khúc).

Tức bến sông Tương. Do chữ “Tương Giang 湘 江”, chỉ sự thương nhớ giữa trai và gái, hay sự ly biệt giữa đôi lứa.

Do tích trong “Tình Sử” đời nhà Châu, Lương Ý yêu chàng Lý Sinh, sau phải xa nhau, nên có làm bài thơ “Tương Giang” (Sông Tương).

Xem: Sông Tương.

(Đạo Sử).

Đồng nghĩa với bền chí.

Bền gan là giữ vững được lòng dạ, không nao núng, không đổi thay trước việc khó khăn, trở ngại.

Gắng chí tập lần thân cực nhọc,

Bền gan tu luyện mới là nên.

(Đạo Sử).

Chứng bệnh của vua Tề Tuyên Vương đời Chiến Quốc, tức là bệnh ham mê sắc đẹp phụ nữ.

Khi Tuyên Vương nước Tề tiếp kiến Mạnh Tử và hỏi về công việc trị nước. Mạnh Tử khuyên vua Tề nên thi hành vương chính. Tề Tuyên Vương cho điều đó rất hay, nhưng nhà vua tự nhận mình không thể đem thi hành được vì có nhược điểm là ham mê nữ sắc.

Tai nghe nhưng mắt chưa nhìn,

Bệnh Tề Tuyên đã nổi lên đùng đùng.

(Cung Oán Ngâm Khúc).

Bi hoài nghĩa là thương xót và nhớ trông.

(Hạnh Thục Ca).

Bi hoan là đau đớn và vui vẻ lẫn lộn, tức nói cảnh buồn vui thay đổi.

(Ai Tư Vãn).

Bi hùng là loài gấu. Bi: Tên một loại gấu. Xem: Hùng bi.

(Thiên Nam Ngữ Lục).

Bi là đau thương. Thiết là tự mình chịu lấy.

Bi thiết là tự mình chịu lấy việc đau thương.

Ðèn có biết, dường bằng chẳng biết,

Lòng thiếp riêng bi thiết mà thôi.

(Chinh Phụ Ngâm Khúc).

Bi thu là thương xót cho mùa thu, bởi vì cảnh sắc mùa thu tiêu điều, sầu thảm. Xưa nay, các thi nhân thường cảm khái về mùa thu.

Thơ Đỗ Phủ đời nhà Đường có câu: Vạn lý bi thu thường tác khách 萬 里 悲 秋 常 作 客, tức là thương cho mùa thu thường làm khách xa muôn dặm.

Ai ngờ tiếng dế than ri rỉ,

Giọng bi thu gọi kẻ cô phòng.

(Cung Oán Ngâm Khúc).

Bởi trong Kinh Thi nói chiêm bao mà thấy gấu là điềm sinh trai, chiêm bao mà thấy rắn là điềm sinh gái.

Xem: Bi hùng.

Cùng Giải thị duyên vầy loan phụng,

Roi Thiết gia chư ứng bi xà.

(Kim Thạch Kỳ Duyên).

Bì tiên là cây roi làm bằng da thú.

(Truyện Kiều).

Do câu “Phong ư bỉ, sắc ư thử” 豐 於 彼, 嗇 於 此, nghĩa là dồi dào bên nầy, keo kiệt bên kia. Nghĩa bóng: “Được bề nầy mất bề nọ”.

Xem: Phong sắc.

Lạ gì bỉ sắc tư phong,

Trời xanh quen thói má hồng đánh ghen.

(Truyện Kiều).

Hay “Bĩ cực thới lai”.

Bĩ thái vốn là hai quẻ của Dịch: Bĩ là cùng, thái là thông. Vận mệnh của con người khi gặp hết sức xấu thì tốt sẽ trở lại, tức là hết suy tới thịnh, hết bĩ tới thái, theo đúng cơ trời vận chuyển.

(Lục Vân Tiên).

(Truyện Phan Trần).

Quẻ bĩ và quẻ thái.

Theo nguyên lý Dịch học, trời đất giao hoà thông suốt với nhau gọi là thái, nếu không giao thông được như thường gọi là bĩ.

Vận số con người bị xấu gọi là bĩ, vận số tốt gọi là thái. Hai chữ nầy dùng để nói về vận số khi cùng khi thông, lúc suy lúc thịnh.

(Lục Súc Tranh Công).

(Truyện Phan Trần).

(Gia Huấn Ca).

(Thơ nguyễn Công Trứ).

Người chết đi, tên tuổi còn truyền lại mãi mãi cho đời sau gọi là bia danh. Chữ bia danh thường được dùng cho kẻ mang tiếng xấu.

Thác đà mất kiếp, tiếng còn bia danh.

(Lục Vân Tiên).

Dịch chữ “Truỵ lệ bi 墜 淚 碑”, tức là tấm bia làm cho người ta rơi nước mắt.

Do điển Dương Hổ đời nhà Tống, là một vị quan thanh liêm và rất thương yêu dân chúng. Sau khi ông mất, mọi người thương tiếc mới dựng bia ở núi Nghiên, là nơi lúc sinh thời Dương Hổ thường đến đó ngồi chơi. Người đi ngang qua lại, nhìn thấy tấm bia đều ứa nước mắt, nên người đương thời mới gọi là “Bia truỵ lệ”.

Cầu kia ai gọi Tân Đình,

Chiếc bia truỵ lệ rành rành bên sông.

(Tự Tình Khúc).

Bích câu tức ngòi biếc, là tên một phường của thành Thăng long, sau thuộc làng Yên Trạch, huyện Thọ Xương Hà Nội. Khi Hà Nội làm thành phố thì Bích câu đã lọt vào thành phố Cát Linh, có đền Tú Uyên và hồ Tú Uyên. Sau binh lửa năm 1946, đền đã bị phá, chỉ còn trơ có bức tường. Nay Hà nội đã có một phố mang tên là phố Bích câu tức là phố Graffeuil trước.

(Bích Câu Kỳ ngộ).

Biên ải là ải quan ở nơi biên giới, tức là chỗ đất hiểm trở giáp giới giữa hai nước.

(Hoa Tiên Truyện).

Biên cương là chỉ đất đai giáp nhau giữa hai nước.

(Kinh Thế Đạo).

(Đạo Sử).

(Nữ Trung Tùng Phận).

Biên địa như biên cương, tức là vùng đất giáp giới giữa hai nước.

(Nhạc Hoa Linh).

Biên đình là đất của triều đình, nơi đó giáp giới giữa hai quốc gia.

(Truyện Kiều).

(Nữ Trung Tùng Phận).

Nhà người có tội bị bắt, gia sản bị tịch biên, tức là nhà nước ghi chép vào sổ sách tài sản của người có tội rồi tài sản và nhà cửa bị niêm phong lại.

(Nhị Độ Mai).

(Nữ Tú Tài).

Biên phòng là canh phòng, gìn giữ nơi biên giới của quốc gia.

(Trận Vong Tướng Sĩ).

Biên quan tức là cửa ải ngoài biên cảnh, nơi giáp giới giữa hai nước.

Xem: Biên ải.

Ai hay những việc chẳng ngờ,

Lời biên quan báo, thực là không sai.

(Nhị Độ Mai).

Biên thành là thành trì nơi biên giới, tức là chỗ đất hiểm trở giáp giới giữa hai nước.

Xem: Biên ải.

Hồng quần nhẹ bước chinh yên,

Đuổi ngay Tô Định dẹp tan biên thành.

(Quốc Sử Diễn Ca).

(Hoa Tiên Truyện).

Biên thuỳ là chỗ đất biên giới giữa hai nước.

(Quốc Sử Diễn Ca).

(Truyện Kiều).

(Hoa Tiên Truyện).