Thiên vân quách văn hòa trong thi văn năM 2011 LỜi tựA

Ải lang 隘 狼 là phân chó sói ở nơi biên ải, chỉ nơi biên ải có giặc giã xảy ra.

Ải lang vắng khói chỉ sự an bình, yên ổn, không có loạn lạc hay giặc giã.

Xem: Ải lang.

(Dương Từ Hà Mậu).

Bởi chữ “Ải nhạn 隘 雁”, tức là một cái cửa ải trên núi Nhạn Môn Sơn, tỉnh Sơn Tây, Trung Quốc.

Ải nhàn dùng để chỉ chung các cửa ải hiểm yếu.

Xem: Ải nhạn.

(Truyện Phan Trần).

Một cái cửa ải trên núi Nhạn Môn Sơn, tỉnh Sơn Tây, Trung Quốc.

Ải này được đặt ở vị trí cao nhất của dải Nhạn Môn Sơn, nhờ thế núi nên ải này rất hiểm trở.

Nghĩa bóng: Chỉ chung các cửa ải hiểm yếu.

(Hồng Đức Quốc Âm).

Am theo đời nhà Hán, chùa dựa triều nhà Lương, ý chỉ những lề thói mê tín dị đoan, những điều tà đạo.

Đời Hán, vua Hán Võ Đế tôn sùng đạo Nho, rất tin theo đạo thần tiên hay đạo Lão, lại chuộng việc xây dựng đền đài. Còn đời Lương Võ Đế cũng trọng đạo Nho, về sau lại sùng tín Phật giáo, cho xây dựng chùa chiền khắp mọi nơi.

Lửa Tần tro Hạng vừa nguôi dấu,

Am Hán chùa Lương lại réo đầy.

(Ngư Tiều Vấn Đáp).

Bởi chữ “Vân am 雲 庵”, tức là cái am nhỏ, ở nơi tĩnh mịch, cách biệt với người đời.

Am mây chỉ ngôi chùa nhỏ.

Xem: Am vân.

(Lục Vân Tiên).

(Truyện Kiều).

(Hứa Sử Tân Truyện).

Tức là “Vân am 雲 庵”, một cái am được dựng nơi hẻo lánh, tĩnh mịch, có ý cách biệt với người đời. Dùng để chỉ ngôi chùa nhỏ

(Dương Từ Hà Mậu).

Am tự là một cái chùa nhỏ trong có bày trí tượng Phật để thờ phụng.

(Dương Từ Hà Mậu).

(Lục Vân Tiên).

(Nữ Trung Tùng Phận).

Làm cho nước nhà trong ngoài được yên ổn gọi là an bang.

Xem: An bang tế thế.

Người trung trực lo âu nợ nước,

Hưởng lộc vua tìm chước an bang.

(Kinh Sám Hối).

Làm cho đất nước được yên ổn, và dân chúng được an cư lạc nghiệp gọi là “An bang tế thế”.

(Nữ Trung Tùng Phận).

(Đạo Sử).

An biên là làm cho yên ổn nơi biên giới.

(Nhị Độ Mai).

An đổ là yên vách, nghĩa rộng dùng để chỉ vào trong lúc được yên vách, mọi người đều yên ổn, vững vàng làm ăn, không sợ gì quấy phá.

(Văn Tế Nghĩa Sĩ).

Tên một nhân vật đời nhà Tần, tức là An Kỳ Sinh, bán thuốc ngoài biển, được người đời gọi là Thiên Tuế Công. Xem: An Kỳ Sinh.

(Bích Câu Kỳ Ngộ).

An Kỳ Sinh hiệu là Bảo Phác Tử, người đất Lang Da đời Tần. Ông là học trò của Hà Thượng Trượng nhân, là một người bán thuốc ngoài bãi biển, được người đời gọi là Thiên Tuế Công.

(Thập Giới Cô Hồn).

An phận là sống yên theo số phận, tức là vui lòng với số mệnh mình mà trời đã dành sẵn cho.

Tô Thức có câu: Hồ bất an kỳ phận đản thính vật sở dụ? 胡 不 安 其 分, 但 聽 物 所 誘?, nghĩa là sao chẳng an lấy phận, để ngoại vật dụ lấy mình?

Một là an phận chờ duyên.

Hai là thong thả sách đèn cũng vui.

(Truyện Phan Trần).

(Nữ Trung Tùng Phận).

An phận thủ thường là sống yên ổn theo số phận và giữ những việc bình thường.

Xem “An thường thủ phận”.

Sao không an phận thủ thường,

Đến khi hoạ tới, ai thương được nào.

ÁN NÂNG NGANG MÀY

Án nâng ngang mày là dâng cơm nước đưa ngang mày để tỏ lòng kính trọng chồng.

Do điển nàng Mạnh Quang rất kính trọng chồng là Lương Hồng, khi dâng cơm lên cho chồng, nàng nâng mâm cơm cao ngang mày.

Xem: Mạnh Quang.

(Truyện Phan Trần).

Án ngọc là cái bàn có khảm ngọc dùng làm án thư cho các vị quan phủ ngày xưa. Ngày nay, chữ “Án ngọc” dùng để nói cái bàn viết quý giá.

(Truyện Phan Trần).

Án phê là cái bàn của các quan ngồi để phê duyệt giấy tờ.

(Truyện Kiều).

Án tấu là xét duyệt về văn chương, hay xem xét việc hình sự để tâu trình lên nhà vua.

(Nhị Độ Mai).

Án tuyết là cái bàn, nơi đó có ánh sáng tuyết rọi vào để đọc sách.

Do tích Tôn Khang người đời Tấn ham học, dốc lòng dồi mài kinh sử, nhà nghèo, mùa đông không có dầu đốt, phải mượn ánh tuyết rọi vào để học. Về sau, Tôn Khang trở nên người danh vọng.

Nghĩa bóng: Nghèo mà chăm học.

Xem: Tôn Khang.

Án tuyết mười thu uổng độc thư,

Kéo còn lọt lọt chữ Tương Như.

(Quốc Âm Thi Tập).

(Tây Sương).

(Thơ Tản Đà).

Hay “Yến Tử”.

Tức Án Anh, người nước Tề đời Xuân Thu, tự là Bình Trọng, làm quan Đại phu, siêng năng lo việc nước. Án Tử là người nổi tiếng tiết kiệm, bữa ăn ông không hai lần ăn thịt, mặc áo hồ cừu trong suốt ba mươi năm. Án Tử là người nổi danh khắp thiên hạ. Ông có để lại một quyển sách tựa là “Án Tử Xuân Thu 晏 子 春 秋”, do người đời góp nhặt những công việc ông đã làm, cùng những lời can gián hằng ngày của ông.

Trái cân Án Tử không rơi dấu,

Cuốn sách Đào Công chẳng hết tuồng.

(Dương Từ Hà Mậu).

Áng là đám hay một bãi rộng, tập hợp nhiều thứ nhiều loại.

Áng công danh là những gì có thể giúp người ta tạo nên công nghiệp hay danh phận.

Tang bồng là cái nợ,

Đứng làm trai chi sợ áng công danh.

(Thơ Nguyễn Công Trứ).

Hay chòm mây, cụm mây đều do chữ “Phiến vân 片 雲”, lấy từ điển tích Địch Nhơn Kiệt là một người con có hiếu, làm quan ở Tinh Châu. Hằng ngày, ông nhớ nhà, nhìn về đám mây trắng ở núi Thái Hàng mà than rằng: Dưới áng mây đó là chỗ cha mẹ ta ở!

Nghĩa bóng: Chỉ quê nhà.

Xem: Thái Hàng.

(Truyện Kiều).

Do hai từ “Anh hùng” và “Hào kiệt” ghép nên để chỉ kẻ tài giỏi, có sức mạnh hơn người.

(Truyện Kiều).

(Lục Vân Tiên).

(Kinh Thế Đạo).

Anh hoa là những gì tốt đẹp biểu lộ ra ngoài. Ý chỉ tốt đẹp rực rỡ.

(Truyện Kiều).

Anh là cái gì tốt đẹp nhứt trong các loài hoa. Hùng là vật xuất sắc nhứt trong loài thú.

Theo sách Hoài Nam, Anh hùng có bốn bậc: Anh trí quá muôn người. Tuấn tài trí hơn ngàn người. Hào tài trí hơn trăm người. Kiệt tài trí hơn mười người.

Anh hùng tiếng đã gọi rằng,

Giữa đường dẫu thấy bất bằng mà tha.

(Truyện Kiều).

(Lục Vân Tiên).

(Nữ Trung Tùng Phận).

(Phương Tu Đại Đạo).

Anh linh là cái khí anh hoa, đẹp đẽ và linh thiêng tự trời sinh cho chung đúc lại. Chữ “Anh linh” còn có nghĩa là sự thiêng liêng của anh hồn người đã chết.

(Cai Vàng Tân Truyện).

(Cổ Tháp Linh Tích).

(Dương Từ Hà Mậu).

Anh nhi là đứa bé mới sinh. Đồng nghĩa với anh hài hay hài nhi.

(Nữ Trung Tùng Phận).

Anh phong là phong tục tập quán tốt đẹp đã có từ lâu đời.

(Nữ Trung Tùng Phận).

(Đạo Sử).

(Ngụ Đời).

Anh quân tức là vị vua thông minh, sáng suốt, tài trí hơn người, an trị được thiên hạ. Đồng nghĩa với chữ “Minh quân 明 君”.

(Hoa Điểu Tranh Năng).

Anh tuấn là người có dáng đẹp đẽ, thông minh và tài giỏi hơn người.

(Thánh Thi Hiệp Tuyển).

Anh thư dùng để chỉ người đàn bà tài giỏi, anh hùng, như bà Trưng, bà Triệu được xưng tụng là “Anh thư nữ kiệt 英 姐 女 傑”.

(Nữ Trung Tùng Phận).

(Nữ Trung Tùng Phận).

(Phương Tu Đại Đạo).

Anh vũ là một loại chim học được tiếng nói của con người, tục gọi là chim vẹt.

Anh vũ châu là bãi chim vẹt, bãi này ở sông Trường Giang, phía tây nam huyện Hán Dương, tỉnh Hồ Bắc. Cuối đờ Đông Hán, Hoàng Tổ làm thái thú miền Giang Hạ, con trưởng của Tổ tên là Xạ mở tiệc thết đãi tân khách, có người dâng con chim anh vũ (vẹt), nhân đó Nễ Hành làm bài phú, và từ đấy, bãi sông mang tên nầy. Sau Nễ Hành bị Hoàng Tổ giết cũng được chôn ở đây.

Trong Đường thi, bài Hoàng Hạc Lâu của Thôi Hiệu có câu: Tình xuyên lịch lịch Hán dương thụ, Phương thảo thê thê Anh vũ châu 晴 川 歷 歷 漢 陽 樹, 芳 草 淒 淒 鸚 鵡 洲.

Hán Dương sông tạnh, cây bày,

Bãi xa Anh Vũ xanh đầy cỏ non.

(Thơ Dịch, Tản Đà).

Thái dương 太 陽 là Mặt trời. Theo sự phân tích về âm dương, mặt trời được người xưa quan niệm là dương, nên gọi là Thái dương; còn mặt trăng là âm nên gọi là Thái âm.

Ánh Thái dương, ánh sáng mặt trời, là nguồn sống của mọi sinh vật và cũng là nguồn sáng phá tan những bóng tối bao trùm trên quả địa cầu nầy. Ánh Thái dương mọc ở phương Đông còn được hiểu Đạo đến từ phương Đông (Đạo xuất ư Đông 道 出 於 東), đem giáo pháp tiêu trừ, xóa tan những bóng tối khổ đau và tội lỗi của chúng sanh, và mang đến ánh sáng hạnh phúc cho nhơn loại ở cõi trần gian nầy.

Biển trần khổ vơi vơi Trời nước

Ánh Thái Dương giọi trước phương đông.

(Kinh Cúng Tứ Thời).

1.- Ao cá bị vạ lây bởi lửa cháy thành.

Do câu “Thành môn thất hoả, ương cập trì ngư 城 門 失 火, 禍 及 池 魚” nghĩa là cửa thành lửa cháy, cá trong ao bị lây. Bởi vì muốn tưới tắt lửa thành, phải múc cạn nước ao. Chỉ việc vô cớ bị vạ lây.

2.- Sách Lã Thị Xuân Thu chép: Tư Mã Hoàn có một hạt châu rất quý. Trong khi bị tội, ông bỏ chạy trốn, vua cho người chạy theo hỏi hạt châu, thì ông cho biết ném xuống ao cá rồi. Vì vậy, người ta tát cạn ao cá để tìm hạt châu. Hạt châu tìm chẳng thấy, nhưng cá bị khô nước mà chết lây.

(Truyện Trê Cóc).

Ao của nhà Hán.

Hán sử viết: Xích tử lộng giáp binh ư hoàng trì chi trung 赤 子 弄 甲 兵 於 皇 池 之 中, là trẻ con đùa bỡn áo giáp đồ binh khí ở trong ao hoàng trì, ý nói giặc giả chẳng ra gì, chỉ như bọn trẻ con đùa nghịch.

Làn nước phẳng, kình chìm ngạc lặn,

ao Hán còn mấy trẻ reo hò.

(Tụng Cảnh Tây Hồ).

Bởi nghĩa từ câu “Kim thành thang trì 金 城 湯 池” tức là thành bằng vàng, ao quanh thành chứa nước sôi.

Ao nóng thành vàng dùng để nói sự kiên cố, bền vững của thành trì.

Xem: Kim thang.

(Hoài Nam Khúc).

Đối với người nông dân, ao và ruộng là thứ tạo ra cơm áo để nuôi sống con người. Riêng đối với người học trò lấy cái nghiên làm ao, lấy chữ nghĩa thay ruộng để sau này tạo ra tiền tài có điều kiện để mưu sinh.

(Tự Tình Khúc).

Tức là áo tang. Theo Kinh Lễ, ngày xưa các vị Thánh hiền chế ra các loại quần áo mặc khi có tang để phân biệt cấp bực của tang chế, như áo trảm thôi, áo tư thôi, do đó mà gọi là “Áo chế”.

(Phạm Công Cúc Hoa).

Sở dĩ người ta gọi áo tang bằng “Áo gai” là vì áo tang thường dùng các loại vải to sợi như gai thô, nên mới gọi là “Áo gai”.

(Ai Tư Vãn).

Bởi câu thành ngữ “Ý cẩm hoàn hương 衣 錦 還 鄉” tức là mặc áo gấm trở về làng.

Thơ Lý Bạch đời nhà Đường có viết: “Công thành ý cẩm hoàn” 功 成 衣 錦 還, nghĩa là khi được thành công, mặc áo gấm về làng.

Nghĩa thường: Khi được vinh hoa phú quý, ăn mặc rạng rỡ để trở về làng quê.

Xem: Ý cẩm hoàn hương.

Rõ ràng áo gấm về quê,

Vó câu lỏng khấu bánh xe êm bồ.

(Hoa Tiên Truyện).

Một sĩ tử khi bảng hổ đã đề danh thì được vinh quy bái tổ, tức là nhà vua sẽ ban cho áo gấm để mặc về làng quê làm vinh hiển từ đường.

Xem: Áo gấm về quê.

Cũng đừng áy náy lòng quê,

Bao giờ áo gấm mặc về mới cam.

(Truyện Phan Trần).

Hoàn hương 還 鄉 là trở về làng cũ.

Khi được vinh hoa phú quý, người ta thường hay mặc áo gấm để trở về quê xưa để cúng lạy ông bà và cũng làm rạng ỡ tổ tiên, gọi là vinh quy bái tổ.

Hơn thiệt thôi đừng ai oán nữa,

Bỏ ngày áo gấm lại hoàn hương.

(Truyện Vương Tường).

Áo giáp là loại áo của các vị tướng ngày xưa mặc có kết vảy sắt để đỡ tên đạn, đao kiếm, còn gọi là “Chiến bào 戰 袍” nghĩa là áo chiến.

(Chinh Phụ Ngâm Khúc).

Áo Hồ là áo của rợ Hồ.

Ngày xưa khi cống các mỹ nhân sang Hồ, thì các mỹ nhân đó đều phải ăn mặc y phục theo lối rợ Hồ.

Áo Hồ đưa lại một rương,

Dạy cho nương tử cải trang xuất hành.

(Nhị Độ Mai).

Do chữ “Hồng liên y 紅 蓮 衣”.

Sen là biểu tượng của Phật giáo, nên áo màu sen đỏ là áo của các vị sư nữ. Áo hồng sen, nói chung là chỉ những nhà tu hành.

Xe vàng lẫn áo hồng sen,

Hết phen sầu não, tới phen vui mừng.

(Truyện Phan Trần).

Tức là áo Lã Vọng, cơm Hàn Tín.

Do tích thời hàn vi, Lã Vọng phải mặc áo tơi ngồi câu cá trên sông Vị; Hàn Tín đói phải nhờ cơm bà Phiếu mẫu cho ăn.

Áo Lã cơm Hàn ý nói gặp cảnh nghèo khó phải lo toan về cơm áo.

(Ngọc Kiều Lê).

Tức là áo của Lão Lai Tử, một trong hai mươi bốn người con hiếu.

Lão Lai là người nước Sở, thời Xuân Thu thờ cha mẹ rất có hiếu. Năm ông bảy mươi, không muốn cha mẹ buồn vì thấy ông tuổi đã già, nên thường mặc áo sặc sở nhảy múa trước sân, rồi vờ ngã, khóc như trẻ con để làm vui cho cha mẹ.

Xem: Lão Lai Tử.

(Quan Âm Thị Kính).

Bởi chữ “Mãng bào 蟒 袍”. Mãng là một loại rắn lớn, bào là áo.

Mãng bào là loại áo của các quan có thêu hình con mãng. Theo quan chế đời Thanh, vua và Hoàng Thái tử mặc Long bào (Áo thêu rồng), còn Hoàng tử, Hoàng thân và các quan từ nhứt phẩm cho đến thất phẩm đều mặc áo Mãng bào. Hoàng tử, Hoàng thân thêu chín con mãng đều là năm móng. Các quan khác, tuỳ theo phẩm tước thêu từ một đến năm con mãng, nhưng chỉ thêu bốn móng mà thôi.

Ở Việt Nam, vua, Hoàng thân và các quan không mặc Mãng bào, chỉ mặc Long bào: Vua và Hoàng thân thêu rồng năm móng, còn các quan rồng bốn móng.

(Tự Thuật Ký).

Áo nhung do chữ “Nhung y 戎 衣” là tiếng đồng nghĩa với áo giáp, dùng để chỉ chung các loại áo của tướng tá hay quân lính mặc khi ra trận.

(Chinh Phụ Ngâm Khúc).

Bởi chữ “Thuỳ y 垂 衣” là rủ áo, tức vua ở ngôi cai trị không làm gì cả, ý muốn nói đường lối chính trị của vua hợp với lòng trời, lòng người nên thiên hạ được thái bình thịnh trị.

Xem: Thuỳ y.

Thương sinh bốn bể chiêu an,

Hoàng cực chín lần áo rủ.

(Cung Trung Bảo Huấn).

Áo nhuộm màu nâu và màu sồng (Màu dà, tức màu nâu tối). Hai loại màu nầy được Phật giáo chọn để nhuộm quần áo cho các tăng ni mặc thường ngày, nhằm để tỏ ý không cần đẹp, tiết kiệm và thể hiện hạnh tốt của người tu hành: Phế đời hành đạo.

(Thơ Trần Tế Xương).

Áo thôi ma là áo quần đẻ cho người tang chế mặc.

(Nhị Độ Mai).

Dịch nghĩa chữ “Bạch y thương cẩu 白 衣 蒼 狗”.

Thơ của Đỗ Phủ có câu: Thiên thượng phù vân như bạch y, Tu du hốt biến vi thương cẩu 天 上 浮 雲 如 白 衣, 須 臾 忽 變 為 蒼 狗, nghĩa là trên trời mây nổi như áo trắng, phút chốc biến thành con muông đen (Chó xanh). Chỉ sự thay đổi biến hoá vô thường.

Phù vân một đoá bay đi,

Khi thì áo trắng, khi thì muông đen.

(Quan Âm Thị Kính).