Taøi lieäu thuyeát minh xuyeân Vieät

Danh só Ñaïi thaàn töï Hi Phaàn, hieäu Kì Xuyeân, bieät hieäu Ñoän Am. Luùc nhoû coù teân laø Thieäu, con oâng Nguyeãn Haïnh vaø baø Trònh Thò Maàu. Queâ oâng ôû tænh Gia Ñònh nay thuoäc tænh Long An.

Naêm 1849, oâng ñoå cöû nhaân ñoàng khoa vôùi Phan Vaên Trò. Naêm 1851, ñi thi laïi tröôït. Vì nhaø ngheøo oâng phaûi nhaäm chöùc huaán ñaïo ôû An Giang. Naêm 1856, noäi caùc ñeà cöû oâng thaêng Haøn Laâm Vieän tu soaïn veà kinh laøm vieäc ôû Noäi caùc. Taïi ñaây oâng tham gia bieân soaïn boä Khaâm Ñònh nhaân söï Kim giaùm (1857). Naêm 1859, giaëc Phaùp chieám Gia Ñònh, oâng veà Nam toøng quaân ñaùnh giaëc döôùi söï chæ huy cuûa Thoáng ñoác quaân vuï Toân Thaát Hieäp.

Naêm 1861, oâng lui veà Taân An lieân laïc vôùi Phan Vaên Ñaït, Trònh Quang Nghi tham gia choáng Phaùp ôû ñòa phöông. Naêm 1862, sau khi Phaùp chieám 3 tænh mieàn Ñoâng Nam Boä, oâng ra ôû Bình Thuaän roài nhaäm chöùc Ñoác hoïc Vónh Long. Thôøi gian naøy oâng tích cöïc lo vieäc giuùp nhaân daân vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long trong vieäc giaùo duïc. Naêm 1866, khi xaây xong Vaên Mieáu, oâng vieát baøi kyù taïi Vaân Xöông Caùc. Naêm sau, oâng cuøng Phan Thanh Giaûn caûi taùng Töû só Voõ Tröôøng Toaûn veà Ba Tri vì cho raèng ñaát Hoøa Höng laø ñaát cuûa Phaùp.

Sau ñoù oâng ra tò ñòa ôû Bình Thuaän laàn thöù hai roài laõnh chöùc Aùn saùt Khaùnh Hoøa. Naêm sau, 1868, laïi ñöôïc ñieàu veà kinh giöõ chöùc Bieän lyù Boä Hình. Ñeán cuoái naêm ñöôïc cöû laøm Boá chính tænh Quaûng Ngaõi. Naêm 1871, oâng bò trieàu ñình keát toäi xöû aùn sô suaát, laïi theâm bò Leâ Doaõn vu caùo neân bò caùch chöùc, baét giam vaø xöû tröôïng. Nhôø Thöôïng thö Boä Coâng laø Nguyeãn Bính vaø baïn beø, nhaát laø nhaân daân Quaûng Ngaõi heát söùc minh oan, oâng môùi ñöôïc giaûm toäi vaø löu duïng laøm vieäc ôû Sôû Kieåm Bieân laàu taøng thö Hueá. Naêm 1873, oâng caùo quan veà nghæ taïi Nuùi Coá tænh Bình Thuaän laäp Thi xaõ, môû tröôøng hoïc.

Naêm 1876, oâng ñöôïc thaêng laøm Haøn Laâm Vieän tröù taùc, laõnh chöùc Tö nghieäp Quoác Töû Giaùm. Taïi ñaây oâng cuøng Buøi Öôùc, Hoaøng Duïng Taân kieåm laïi boä Khaâm Ñònh Vieät söû thoâng giaùm cöông muïc. Naêms au ñöôïc thöïc thuï chöùc Tö nghieäp, roài ñoåi laøm Thò giaûng Hoïc só ôû Vieän Haøn Laâm. Sung chöùc Doanh ñieàn söù ôû Bình Thuaän. Cuoái naêm naøy, lónh chöùc Boá chính tænh Bình Thuaän.

Baáy giôø oâng beänh nhieàu, beänh thöôøng taùi phaùt, nhieàu luùc thoå huyeát, nhöng oâng vaãn taän tuïy phuïc vuï daân nöôùc. Naêm 1878, oâng xin nghæ daøi haïn ôû traïi Nuùi Coá. Tuy ñaõ nghæ vieäc coâng, nhöng trong thôøi gian naøy oâng vaãn cuøng vôùi caùc quan ñòa phöông giaûi quyeát moät soá vaán ñeà tranh chaáp giöõa ngöôøi Kinh vaø ngöôøi Thöôïng ôû Bình Thuaän, ñoàng thôøi saép ñaët cho ñoàng baøo trong Nam ra tò ñòa ôû Phan Thieát, laäp Ñoàng Chaâu Xaõ. Taïi ñaây, oâng laäp moät nhaø hoïc coù teân Ngoaï Du Saøo. Naêm 1881, oâng ñöôïc trieàu ñình sung chöùc Ñieàn Noâng phoù söù, kieâm laõnh chöùc Ñoác hoïc Bình Thuaän. Ñeán naêm 1884, oâng maát höôûng döông 57 tuoåi.

Caùc taùc phaåm cuûa oâng: Khaùm ñònh nhaân söï kim giaùm, Döôõng chính luïc, Vieäc söû thoâng giaùm cöông muïc khaûo löôïc, Kyø xuyeân Coâng ñaëc, Ñoän Am thi taäp, Ñoän Am vaên taäp.

Caùch trung taâm Phan Thieát khoaûng 5km veà höôùng Ñoâng Baéc treân ñöôøng xuoáng khu du lòch Muõi Neù baïn coù theå deã daøng nhìn thaáy cuïm thaùp ñöùng söøng söûng traàm maëc treân ñænh ñoài, caïnh Laàu OÂng Hoaøng, ñoù laø thaùp Poâshanö. Ñaây laø cuïm thaùp qua bao bieán ñoåi cuûa thôøi gian vaø thaêng traàm cuûa lòch söû vaãn coøn toàn taïi khaù nguyeân veïn veû nguyeân sô cuûa noù so vôùi moät soá cuïm thaùp khaùc ôû Bình Thuaän, nhö nhoùm thaùp PoDam (Phuù Laïc-Tuy Phong); nhoùm thaùp Baø Chaâu Reá (Haøm Phuù- Haøm Thuaän Baéc)… Hieän nay, ñang coù nhieàu yù kieán khaùc nhau veà thôøi gian xaây döïng thaùp, coù yù kieán cho raèng thaùp ñöôïc xaây döïng giöõa theá kyû VIII ñeán giöõa theá kyû IX, coù yù kieán thì cho raèng vaøo khoaûng theá kyû XV, yù kieán khaùc laïi cho raèng vaøo khoaûng theá kyû XVI ñeán XVIII.

Nhöng duø ñöôïc xaây döïng vaøo thôøi gian naøo thì thaùp cuõng laø baèng chöùng veà söï taøi hoa trí tueä maø baøn tay kheùo leùo cuûa oâng cha thöôû tröôùc trong ngheä thuaät kieán truùc. Cuõng nhö nhieàu cuïm thaùp khaùc raûi raùc treân daõi ñaát mieàn Trung, thaùp Poshanö ñöôïc xaây döïng töø gaïch ñoû vôùi moät loaïi chaát keát dính ñaëc bieät maø nhòeàu giaû thieát hieän nay cho raèng ñoù laø nhöïa thöïc vaät. Thaùp hình vuoâng, ba taàng, caøng leân phía treân caøng nhoû laïi, goàm maët chính vaø ba maët phuï, cöûa thaùp hình voøm cuoán vôùi nhieàu kieåu thoa vaên tinh teá vaø phong phuù thuoäc phong caùch ngheä thuaät cuøng vôùi cuïm thaùp Hoøa Lai. Cuïm thaùp goàm 3 caùi, moät thaùp lôùn vaø hai thaùp nhoû ñeàu quay maët veà phía Ñoâng, maø theo quan nieäm cuûa ngöôøi Chaêm laø höôùng cuûa caùc thaàn linh. Phía trong, chính giöõa thaùp ngöôøi ta ñaët beä thôø Linga – Yoni baèng ñaù trôn, bieåu töôïng cuûa cô quan sinh duïc nam – nöõ, vaät linh thieâng nhaát trong caùc ñeàn thôø cuûa nhöõng ngöôøi theo ñaïo Hindu.

Thaùp thôø baø Poshanö, con gaùi cuûa vua Po Parachanh trò vì vöông quoác coå Champa khoaûng vaøo theá kyû XIV. Poshanö laø moät coâng chuùa coù coâng lôùn trong vieäc toå chöùc höôùng daãn nhaân daân vuøng Tuy Phong, Baéc Bình, Haøm Thuaän Baéc ngaøy nay saûn xuaát noâng nghieäp, khai phaù ñaát röøng laøm raãy, troàng luùa nöôùc, troàng boâng deät vaûi, xaây döïng caùc coâng trình thuûy lôïi. Baø cuõng laø ngöôøi ñaõ ñònh ra nhieàu quy taéc trong quan heä, giao tieáp, ñoái xöû tieán boä trong gia ñình vaø xaõ hoäi cuûa trieàu ñình trong thôøi kyø ñoù. Vì theá, ngaøy nay ñoàng baøo moãi khi ñeán thaùp ñeàu caàu xin baø cho saûn xuaát ñöôïc muøa, ñôøi soáng aám no, gia ñình yeân oån, haïnh phuùc.

Theo truyeàn thuyeát daân toäc Chaêm, lòch söû ra ñôøi cuûa Thaùp gaén lieàn vôùi caâu chuyeän tình ñaày haïnh phuùc nhöng cuõng raát thöông ñau giöõa coâng chuùa Poshanö vaø laõnh chuùa Po Sahaniempar. Chuyeän keå raèng: Vöôït qua bao caám ñoaùn haø khaéc cuûa luaät tuïc toân giaùo Chaêm thôøi baáy giôø, coâng chuùa Poshanö ñaõ ñem loøng yeâu thöông vaø quyeát ñònh keát toùc se duyeân vôùi laõnh chuùa Po Sahaniempar, moät ngöøôi theo ñaïo Hoài ôû vuøng Ma Laâm. Trong nhöõng ngaøy chung soáng haïnh phuùc, hoï ñaõ cuøng nhau xuoáng vuøng Phuù Haøi (Phan Thieát) vaän ñoäng nhaân daân xaây thaùp treân ñoài Bianneh (Muõi Neù).

Thaùi töû PoDam, em ruoät cuûa Poshanö töø laâu ñaõ khoâng muoán chò mình laáy moät ngöôøi choàng ngoaïi ñaïo. Nhaân moät chuyeán haønh höông veà AÁn Ñoä cuûa Po Sahaniempar theo luaät Hoài giaùo, PoDam ñaõ baøy möu chia reõ hai ngöôøi. Chaøng Po Sahaniempar sau thôøi gian haønh höông trôû veà khoâng thaáy vôï ra ñoùn theo lôøi heïn öôùc, cho raèng baø ñaõ phaûn boäi neân töø boû ra ñi veà phía Nam mang theo trong loøng moät moái haän, khi Poshanö tìm ñeán ñeå noùi lôøi thanh minh, thì oâng ñaõ trao göûi traùi tim tình yeâu cho naøng Chargo ngöôøi daân toäc Raêglaây ôû vuøng Nuùi OÂng – Taùnh Linh.

Nhöõng naêm thaùng cuoái ñôøi, baø Poshanö ñaõ soáng moät mình thanh thaûn taïi Bianneh.

Ngöôøi Chaêm ñôøi sau taïc töôïng Baø vaø thôø trong thaùp. Ngaøy xöa, haøng naêm cöù ñeán muøa Kateâ, ñoàng baøo laïi töïu veà beân thaùp thaép höông töôûng nieäm vaø vui chôi, muùa haùt beân Baø, ñoùn möøng naêm môùi.

Sau naêm 1975 ñeán nay, Thaùp Baø Poshanö ñöôïc nhieàu laàn truøng tu baûo toàn vôùi söï ñoùng goùp coâng söùc vaø trí tueä cuûa caùc chuyeân gia trong vaø ngoaøi nöôùc vaø ñaõ ñöôïc Nhaø nöôùc coâng nhaän Di tích lòch söû vaên hoùa.

Hieän nay, haèng ngaøy thaùp vaãn môû cöûa ñoùn du khaùch thaäp phöông ñeán chieâm ngöôõng veû ñeïp coå kính coøn nhieàu bí aån chöa ñöôïc khaùm phaù maø nhöõng ngheä nhaân vaø nhöõng ngöôøi thôï xaây döïng Chaêmpa ñaõ mang theo vaøo coõi vónh haèng. Hoï cuõng ñeán ñeå töôûng nhôù ñeán baäc tieàn boái ñaõ coù coâng vaän ñoäng xaây döïng thaùp, ñoùng goùp vaøo kho taøng vaên hoùa Vieät Nam moät taùc phaåm kieán truùc nhö moät boâng hoa ñeïp: Baø Poshanö.

Phan Thieát ñang bieán ñoåi töøng ngaøy, nhöõng toøa nhaø cao taàng, nhöõng coâng trình kieán truùc hieän ñaïi ñaõ ñang vaø seõ moïc leân. Nhöng cuõng nhö bao coâng trình kieán truùc lòch söû khaùc, thaùp Baø Poshanö seõ vaãn maõi maõi toàn taïi, ñöôïc naâng niu toân troïng nhö tình ñoaøn keát cuûa caùc daân toäc anh em qua bao theá heä ñaõ ñoùng goùp coâng söùc goùp phaàn laøm neân moät thaønh phoá ñaày höông saéc vaên hoùa cuûa hoâm nay vaø cuûa caû mai sau.

Laàu OÂng Hoaøng

Laàu OÂng Hoaøng laø moät ngoâi bieät thöï ñöôïc xaây döïng töø naêm 1910, do moät coâng töôùc ngöôøi Phaùp teân De Montpensier ñeán Phan Thieát ñeå saén baén voi, tröôùc böùc tranh tuyeät taùc thieân nhieân daønh cho vuøng bieån Phan Thieát, oâng ñaõ xin pheùp xaây moät bieät thöï treân ngoïn ñoài laøng Ngoïc Laâm, Phuù Haøi, ñoàng baøo Phan Thieát goïi laø “Laàu Oâng Hoaøng”. Coâng trình ñöôïc xaây hình nguõ giaùc, vôùi caùc trang thieát bò ñeàu baèng goã, boán beà loäng gioù. Tröôùc 1942 ñaây laø moät ñieåm raát noåi tieáng trong giôùi treû Phan Thieát ñeán tham quan thöûông nguyeät. Ñaây cuõng laø moät trong nhöõng ñòa ñieåm ñöôïc moïi ngöôøi nhaéc ñeán nhieàu trong thô vaên qua chuyeän tình cuûa Haøn Maëc Töû vaø Moäng Caàm, nhöng ñoái vôùi ngöôøi daân Phan Thieát, Laàu OÂng Hoaøng khoâng chæ coù vaäy. Thaùng 2/1946, Phaùp taùi chieám thò xaõ Phan Thieát, ñöa moät trung ñoäi ra choát giöõ Phuù Haøi, luùc ñaàu ôû khu nhaø tröôøng, döôùi chaân ñoài. Thaùng 10/1946, ñòch chuyeån leân, caûi taïo khu nhaø nghæ thaønh ñoàn vaø ñoùng cheát luoân ôû ñaáy.

Laàu OÂng Hoaøng naèm treân moät ñieåm cao, deã quan saùt thuaän lôïi veà maët quaân söï, aùn ngöõ vaø phoøng thuû höôùng Ñoâng thò xaõ. Taây vaø Nam laø doác ñöùng, caây gai chaèng chòt, ñaù lôûm chôûm raát khoù ñi, höôùng Baéc vaø Ñoâng Baéc thoai thoaûi deã tieáp caän. Chæ coù moät con ñöôøng ñoäc ñaïo chaïy töø höôùng Baéc voøng sang phía Ñoâng môùi vaøo ñöôïc khu ñoàn. Phuù Haøi laø vuøng trung taâm cuûa xaõ Taân Daân, daân soá khoaûng 5000 ngöôøi, ña phaàn soáng ngheà bieån, ñôøi soáng coù khaù hôn caùc vuøng khaùc trong xaõ. Phuù Haøi bò ñòch chieám ñoùng, toå chöùc boä maùy tay sai khaù chaët cheõ. Nhöng chính quyeàn khaùng chieán ôû ñòc phöông cuõng nhö caùc ñoaøn theå cöùu quoác vaãn bí maät hoaït ñoäng toát, nhaát laø phong traøo hoaït ñoäng thanh nieân raát tích cöïc. Keû ñòch naém ñöôïc nhöng chöa coù cô sôû ñeå ñaùnh phaù, chuùng ñang tìm aâm möu thuû ñoaïn löøa gaït.

Ñeâm 16/4/1947 (aâm lòch) chuùng bí maät phuïc kích caùc ngoõ ñöôøng töø xoùm vaøo ñoàn, roài cho lính caûi trang thaønh boä ñoäi veä quoác quaân vaøo baùo tin cho ñoàng chí uyû vieân quaân söï xaõ laø boä ñoäi oâng Chaâu ñaùnh Laàu OÂng Hoaøng, ñeà nghò cho thanh nieân ôû xoùm leân giuùp söùc thu doïn, mang chieán lôïi phaåm. Phaán khôûi, maát caûnh giaùc ñoàng chí uyû vieân quaân söï nhanh choùng baùo tin vaø taäp hôïp thanh nieân chaïy leân ñoàn. Vöøa chaïy ra khoûi xoùm thì bò baén laøm 6 ngöôøi cheát, 5 ngöôøi bò thöông. Nhaân daân raát caêm phaãn boïn ñòch, mong boä ñoäi veà ñaùnh ñoàn traû thuø cho ñoàng baøo vaø caøng tích cöïc uûng hoä khaùng chieán.

Theo chuû tröông cuûa Tænh uyû Bình Thuaän laø ñaåy maïnh hoaït ñoäng nhaèm hoã trôï cho phong traøo du kích chieán tranh phaùt trieån, xaây döïng thöïc löïc chính trò cuûa ñòa phöông, ñeå boài döôõng vaø phaùt trieån ñôn vò. Ban chæ huy Trung ñoaøn 82 giao nhieäm vuï cho C2 (ñaïi ñoäi Hoaøng Hoa Thaùm) tieâu dieät cho ñöôïc Laàu OÂng Hoaøng, ñöa phong traøo chieán tranh du kích cuûa ñòa phöông tröïc tieáp laø xaõ Taân Daân phaùt trieån leân böôùc môùi. Traû thuø cho ñoàng baøo Phuù Haøi bò ñòch gieát haïi ngaøy 16/4/1947 vöøa qua. Nhaän meänh leänh chieán ñaáu cuûa Ban chæ huy trung ñoaøn 82 vôùi yeâu caàu laø “phaûi ñaùnh thaéng”. Ban chæ huy ñaïi ñoäi Hoaøng Hoa Thaùm ñaõ cöû ngay moät boä phaän chuaån bò chieán tröôøng ñeå tieán haønh ñieàu tra, nghieân cöùu naém ñòch. Moät maët xeùt laïi tình hình cuûa ñôn vò khaû naêng trang bò, khaû naêng taùc chieán… Ban chæ huy ñaïi ñoäi quyeát ñònh:

-Toå chöùc moät löïc löôïng tinh goïn caûi trang só quan binh lính ñòch, coù löïc löôïng tieáp chieán hoã trôï, ñi thaúng vaøo Laàu OÂng Hoaøng baát ngôø noå suùng tieâu dieät ñòch. Laøm chuû chieán tröôøng baét tuø binh, thu vuõ khí, ñaùnh nhanh thu vuõ khí nhanh. Tích cöïc taän thu chieán lôïi phaåm nhaát laø vuõ khí ñaïn döôïc ñeå boài döôõng löïc löôïng ta.

Ñeå baûo ñaûm cho chieán ñaáu thaéng lôïi, Ban chæ huy ñaïi ñoäi quyeát ñònh toå chöùc thaønh 3 boä phaän, trong ñoù:

Boä phaän thöù nhaát laø boä phaän chuû coâng. Goàm 10 ñoàng chí ñöôïc choïn töø caùc trung ñoäi leân vaø hai chieán só quoác teá (Ñöùc, Taây Ban Nha), caûi trang só quan Phaùp (moät quan Ba, moät quan Moät), soá anh em coøn laïi ñoùng lon ñoäi, cai vaø lính) do ñoàng chí Ngoïc tieåu ñoäi tröôûng chæ huy, ñoàng chí AÙnh chæ huy phoù. Trang bò 5 tieåu lieân vaø suùng tröôøng, coù nhieäm vuï laøm ñôn vò tuaàn tieåu cuûa ñòch töø ñoàn Kim Ngoïc xuoáng kieåm tra, ñi thaúng vaøo coång gaùc phía Taây cuûa ñoàn ñöa thö cuûa caáp treân cho teân ñoàn tröôûng. Trong luùc ñoù, anh em nhanh choùng trieån khai ñoäi hình, chieám giöõ caùc muïc tieâu quan troïng, saün saøng noå suùng tieâu dieät ñòch.

Ngaøy 13/6/1947 Ban chæ huy traän ñaùnh cho trinh saùt baùm ñoàn, baùm cô sôû ñeå naém tình hình dieãn bieán cuûa ñòch vaø chuaån bò baûo ñaûm ñöôøng haønh quaân. 18h ngaøy 13/6 toaøn ñôn vò haønh quaân, 21h ñeán vò trí phaân quaân thöù nhaát, coøn nhieàu thôøi gian, ñoàng chí ñaïi ñoäi tröôûng cho anh em nghæ taïi choã vaø daën doø caùc boä phaän, ñoäng vieân quyeát taâm chieán ñaáu.

5h5’ ñaïi ñoäi tröôûng cho boä phaän chuû yeáu xuaát phaùt ñi vaøo coång phuï phía Taây. Ban chæ huy ñaïi ñoäi theo trinh saùt vaøo vò trí chæ huy (nhaø cô sôû ôû xoùm). Boä phaän chuû yeáu ñi ñaàu laø moät toå lính nguïy (caûi trang), ñeán hai só quan Taây (caûi trang) löïc löôïng coøn laïi ñi sau. Trong ñoàn luùc naøy boïn ñòch cuõng ñaõ thöùc daäy, ñi qua ñi laïi. 5h10’ boä phaän chuû yeáu ñeán voïng gaùc.

Teân lính gaùc thaáy roõ coù quan Ba ñeán, voäi boàng suùng chaøo. Quan Ba phaát tay roài ñi thaúng vaøo ñoàn, caû tieåu ñoäi nhanh choùng vaøo chieám caùc vò trí quan troïng. Chæ huy ta ra leänh cho teân lính gaùc vaøo baùo ngay ñoàn tröôûng coù quan Ba ñeán kieåm tra, cho lính taäp hôïp, khoâng mang suùng. Thaáy coù quan Taây ñeán, teân lính gaùc laät ñaät chaïy vaøo baùo ñoàn tröôûng. Teân ñoàn tröôûng coøn ñang nguû bò keâu daäy, chöa kòp maët quaân phuïc, voäi böôùc ra thì thaáy coù quan Ba tröôùc maët, haén voäi chaøo. Quan ba leänh cho teân ñoàn tröôûng taäp hôïp ñeå kieåm tra vaø ñöa cho haén böùc thö. Teân ñoàn tröôûng cho taäp hôïp lính theo yeâu caàu cuûa ta vaø haén môû thö ra xem. Moät tình huoáng baát ngôø xaûy ra laø khi löïc löôïng ta tieán vaøo chieám khu nhaø lôùn thì ñoàng chí AÙnh chaïm maët teân ñoäi An (Ñoäi An laø teân lính khoá xanh ñoàn GI (Phan Thieát), khi ta giaønh ñöôïc chính quyeàn (8/1945) lính khoá xanh ñaàu haøng, moät soá teân gia nhaäp löïc löôïng ta ôû Bình Thuaän, trong ñoù coù teân An. Do chòu khoå khoâng ñöôïc teân An chaïy veà ñaàu haøng ñòch laø lính paït- ti- daên ôû ñoàn Laàu OÂng Hoaøng. Ñoàng chí AÙnh vaø teân ñoäi An tröôùc ôû cuøng moät ñônvò neân quen bieát nhau). Sau nhöõng giaây luùng tuùng ñoàng chí AÙnh traán lónh vaø böôùc ñeán tröôùc maët teân ñoäi An vaø khoáng cheá noù ngay “maøy im laëng tao tha cheát, maøy laøm loä tao seõ baén ngay”. Teân ñoäi An bò khoáng cheá chaët ñeán giôø noå suùng.

Ñöùng keà quan Ba vaø quan Moät laø ñoàng chí Ngoïc ñeà phoøng baát traéc. Teân ñoàn tröôûng xem thö bieát mình bò löøa toan choáng cöï lieàn bò moät loaït tieåu lieân cuûa quan Moät baén cheát ngay taïi choã. Luùc naøy laø 5h30’. Boïn ñòch trong ñoàn keå caû boïn lính ñang taäp hôïp bieát bò ta taán coâng, beøn chaïy veà vò trí ñeå choáng cöï. Nhöng ñaõ muoän, taát caû caùc vò trí ñeàu coù löïc löôïng cuûa ta chieám giöõ, queùt töøng loaït tieåu lieân vaøo ñaùm lính. Vöøa ñaùnh anh em vöøa goïi boïn ñòch ñaàu haøng. Nhieàu teân ñòch cheát ngay taïi choã, nhieàu teân ngoan coá chaïy ñeán haàm ñaïi lieân ñònh duøng hoûa löïc naøy ñeå choáng laïi, nhöng toå chieám giöõ ñaïi lieân ñaõ tieâu dieät chuùng, moät vaøi teân soáng soùt xeù raøo bung chaïy veà phía bieån, trong ñoù coù teân ñoäi An.

Nghe suùng ôû ñoàn noå, trung ñoäi tröôûng Buøi Vaên Myõ leänh cho trung ñoäi vaän ñoäng vöôït ñöôøng chaïy thaúng vaøo coång chính phoái hôïp vôùi boä phaän chuû yeáu tieâu dieät boïn ñòch choáng cöï. Boïn soáng soùt thaáy coù löïc löôïng beân ngoaøi vaøo ñoâng bieát khoâng theå choáng cöï ñöôïc ñaønh giô tay xin haøng. Cuoäc chieán ñaáu dieãn ra trong voøng 15’, ta hoaøn toaøn laøm chuû ñoàn.

Sau 15’ chieán ñaáu, ta gieát taïi choã 20 teân, laøm bò thöông 12 teân, baét 3 teân, thu 22 suùng caùc loaïi (moät khaåu ñaïi lieân Vicker, 3 khaåu trung lieân, 5 khaåu tieåu lieân, 16 suùng tröôøng), 10 thuøng ñaïn, 11 thuøng löïu ñaïn, hai maùy voâ tuyeán ñieän, moät maùy chuïp hình, moät oáng nhoøm vaø nhieàu quaân trang quaân duïng. Ta hoaøn toaøn voâ söï.

Traän caûi trang taäp kích Laàu OÂng Hoaøng tieâu dieät goïn quaân ñòch, laøm chuû chieán tröôøng, baét tuø binh, thu vuõ khí laø traän ñaùnh xuaát saéc gaây ñöôïc tieáng vang lôùn ôû Bình Thuaän vaø caû vuøng cöïc Nam Trung boä luùc baáy giôø. Sau chieán thaéng nhaân daân ñòa phöông raát vui möøng phaán khôûi, phong traøo toøng quaân nhaäp nguõ, uûng hoä khaùng chieán caøng soâi noåi, maïnh meõ.

Muõi Neù - Döøa Haøm Tieán - Baõi Ñaù OÂng Ñòa

Naèm caùc Phan Thieát 24km veà höôùng Ñoâng Baéc. Baõi bieån Muõi Neù noåi tieáng trong laàn Nhaät thöïc ngaøy 24/10/1995, vì ôû ñaây coù theå nhìn thaáy roõ nhaát. Muõi Neù neân thô vôùi moät beân laø bieån xanh bieác, moät beân laø caùt traéng mòn maøng oùng aû ñöôïc ñieåm xuyeán nhöõng haøng döøa lôi laû, nhìn xa xa nhö moät taám nhung eâm vôùi maùi toùc theà phieâu laõng. Taám thaûm nhung hay coøn ñöôïc bieát ñeán vôùi teân goïi Raëng döøa Haøm Tieán naøy keùo daøi gaàn 10km.

Baõi ñaù OÂng Ñòa laø moät thaéng caûnh ñöôïc taïo neân bôûi söï phoái hôïp giöõa caùc gheành ñaù loâ nhoâ vôùi nhöõng laøn nöôùc trong xanh taïo neân moät böùc tranh eâm ñeàm vaø phoùng khoaùng. Traûi daøi baõi bieån vôùi nhöõng ngoïn soùng suûi boït roài vôõ ra quanh nhöõng moûm ñaù goà gheà, ñen truõi vaø coù nhöõng hình thuø kyø dò.

Moäng Caàm: “Taùm möôi tö tuoåi vaãn chöa giaø”(PHAÏM XUAÂN TUYEÅN)

Vaøo nhöõng naêm ñaàu cuûa theá kyû XX, moät caëp vôï choàng son, ngöôøi nguyeân quaùn tænh Quaûng Ngaõi ñaõ ñuøm tuùm nhau ñeán thaønh phoá Vinh, tænh Ngheä An vì sinh keá. Ngöôøi choàng laø thaày kyù Huyønh Quang Laâm queâ ôû huyeän Ñöùc Phoå, ngöôøi vôï laø baø Leâ Thò Phuïng queâ ôû Thu Xaø.

Muøa haï naêm Ñinh Tî 1917, baø Phuïng sinh haï moät beù gaùi vaø ñöôïc choàng ñaët teân laø Huyønh Thò Ngheä. Keå töø naêm cha maát (1926), coâ beù Ngheä theo meï veà queâ ngoaïi Thu Xaø vaø sau ñoù theo caäu lôùn Leâ Quang Thuaàn vaøo Muõi Neù hoïc hoä sinh, roài veà Phan Thieát giuùp dì uùt Leâ Ngoïc Söông, vaø caäu uùt Leâ Quang Löông (töùc nhaø thô Bích Kheâ) troâng coi tröôøng Hoàng Ñöùc. Thôøi gian naøy, vaøo khoaûng naêm 1933-1935, coâ beù Huyønh Thò Ngheä ngaøy naøo, nay ñaõ laø coâ thieáu nöõ xuaân thì, coù buùt danh Moäng Caàm, thích laøm thô ñaêng baùo vaø ñöôïc nhaø thô Haøn Maëc Töû (luùc aáy ñang phuï traùch trang vaên chöông cuûa moät soá baùo ôû Saøi Goøn) göûi thö laøm quen. Roài hai ngöôøi gaëp nhau.

Ñaõ hôn moät laàn baø Moäng Caàm thoå loä vôùi toâi, cuõng nhö tröôùc ñoù, naêm 1961, vôùi Giaùo sö Ñoã Vaên Coân, töùc nhaø vaên Chaâu Haûi Kyø, caâu chuyeän töông töï theá naøy: “…Toâi keå caâu chuyeän quen bieát trong muïc ñích trau luyeän vaên chöông cho caäu toâi nghe. Caäu toâi cho pheùp vieát thö cho Haøn Maëc Töû. Thö töø ñi laïi maät thieát trong maáy thaùng thì moät chieàu thöù baûy noï, vaøo khoaûng thaùng tö, naêm… Haøn Maëc Töû ra Phan Thieát. Anh möôïn ñoø ñi Muõi Neù tìm ñeán beänh xaù. Toâi ñang laøm thuoác cho beänh nhaân, oâng phu nhaø thuoác vaøo ñöa moät danh thieáp … toâi baûo oâng phu ra thöa chôø toâi moät chuùt. Toâi laøm thuoác cho ngöôøi beänh xong ñi ra thì thaáy moät chaøng thanh nieân maëc aâu phuïc xoaøng xænh, ñang ñöùng ôû cöûa beänh xaù… Haøn Maëc Töû xin caäu toâi saün coù ñoø, cho pheùp toâi ñi Phan Thieát chôi, luoân tieän nhôø giôùi thieäu ñeå gaëp Bích Kheâ maø anh haèng mong öôùc tìm gaëp. Caäu toâi baèng loøng. Vaø toái hoâm ñoù, chuùng toâi xuoâi ñoø veà Phan Thieát. Gaëp hoâm coù traêng, nhöng chuùng toâi khoâng ngoài treân mui thuyeàn ñeå ngaém soâng nöôùc maø ngoài trong khoang ñeå noùi chuyeän. Haøn Maëc Töû khoâng ñeïp nhöng nhoû nheï deã thöông… Ñoø ñeán Phan Thieát, toâi ñöa Haøn Maëc Töû ñeán tröôøng Hoàng Ñöùc, caäu Bích Kheâ toâi daïy ôû ñaây. ÔÛ ñoù suoát buoåi saùng chuû nhaät, chieàu laïi aûnh ñaùp chuyeán taøu suoát trôû veà Saøi Goøn. Sau ngaøy aáy, caäu toâi baûo toâi ra daïy ôû tröôøng Hoàng Ñöùc. Leõ ñoù maø Haøn Maëc Töû ra vaøo thöôøng, thöù baûy naøo anh cuõng vaøo Phan Thieát, chieàu chuû nhaät laïi vaøo. Moät dòp chieàu thöù baûy chôi Laàu Oâng Hoaøng, anh thoå loä moái tình vôùi toâi… Tuy vaäy chuùng toâi vaãn thaân maät giao thieäp hai naêm nhö theá”.

…Naêm 1936, Haøn Maëc Töû mang beänh nan y, töø Saøi Goøn trôû veà Quy Nhôn trò beänh. Coøn Moäng Caàm vaâng theo yù meï vaø caùc caäu lôùn trôû veà Quaûng Ngaõi laáy choàng. Tröôùc söï theå ñau thöông naøy, Moäng Caàm ñaõ vieát leân nhöõng vaàn thô:

Em ñi ñöôøng em, anh ñöôøng anh

Tình nghóa ñoâi ta chaúng troïn laønh

Muoán gaëp nhau chaêng trong giaác moäng

Xuaân tình ñaønh göûi nöôùc non xanh.

…

Caû naêm chæ coù moät laàn xuaân

Nhaø pheâ bình Traàn Thanh Maïi, trong saùch “ Haøn Maëc Töû – thaân theá – thi vaên” vieát naêm 1941 taïi An Cöïu – Hueá, ñaõ beânh vöïc cho Moäng Caàm nhö sau:

“Caùi thôøi kì ñaøn baø thuû tieát thôø moät choàng chöa cöôùi, boû traêm naêm vì moät lôøi theà öôùc, thôøi kyø aáy ñaõ qua, nay chæ naèm trong pho saùch luaân lyù.

Phöông chi, ngoaøi ra coøn coù bieát bao nhieâu lí do ñeå bieän baïch cho söï ñi laáy choàng cuûa Moäng Caàm. Moãi moät chöùng beänh cuûa Haøn Maëc Töû cuõng ñuû giuùp noùi nhieàu cho naøng roài”.

Coøn Haøn Maëc Töû, nhaø thô ñau ñôùn toät cuøng vì beänh taät laïi theâm haän saàu neân coù nhöõng vaàn thô:

Vaø nhaø thô meänh yeåu ñaõ “tham lam” muoán phaûi coù ngöôøi ñeïp ñeán thaêm vieáng moä phaàn. Haøn Maëc Töû vieát trong “Caåm Chaâu Duyeân”:

…Moät mai kia ôû beân kia khe nöôùc ngoïc

Vôùi sao söông anh naèm cheát nhö traêng

Khoâng tìm thaáy naøng tieân moâ ñeán khoùc

Ñeán hoân anh vaø röûa veát thöông taâm…

Vaø baø Moäng Caàm cuõng xoùt thöông thay cho nöõ só Mai Ñình (maát 26-10-1999), ngöôøi baïn thô cuûa dì Ngoïc Söông laïi yeâu quí Haøn Maëc Töû voâ vaøn, ñeán phaûi ghen vôùi baø qua baøi thô “Phaân bì vôùi Moäng Caàm”:

…Moäng Caàm hôõi! Naøng laø tieân rôùt xuoáng

Hay laø vì tinh tuù giaùng traàn gian!

Dieãm phuùc thay sung söôùng bieát bao vaøn

Ñaày ñuû quaù, naøng thöông chaêng keû thieáu?

Toâi laø keû thieáu nhieàu vaø thieáu laém

Ñaõ ra ngöôøi haønh khaát baáy laâu nay

Maø ngöôøi ñôøi toaøn ban vò chua cay!…

Trong 10 naêm (1990-2000) vì dôøi ñoåi choå ôû, vì beänh giaø, maø cuõng laø theo yeâu caàu cuûa nhöõng ngöôøi con gaùi thöông quyù meï mình, baø Moäng Caàm ñaõ taïm bieät caùi quaùn cheø vöôøn cuûa coâ Moäng Ñöùc (con aùp uùt), soá 300 Traàn Höng Ñaïo, P. Laïc Ñaïo, Tp. Phan Thieát, vaø caû nhaø vöôøn coâ gaùi uùt Moäng Ñoan taïi xaõ Phong Naãm, Phan Thieát, hieän nay vaøo ôû caùi quaùn ñaëc saûn noåi tieáng mang baûng hieäu Moäng Caàm cuûa ngöôøi con gaùi thöù Moäng Ñaøo ôû Xa loä Nam Saøi Goøn, soá B18/4A Nguyeãn Vaên Linh, xaõ Bình Höng, Bình Chaùnh, TP. Hoà Chí Minh.

Vaø trong bao ñeâm traêng saùng, xung quanh laø höông thôm toûa ra töø vöôøn caây caûnh, baø töï ru mình treân chieác voõng beân hieân nhaø vaø ngaâm nga thô Haøn Maëc Töû vaø thô cuûa mình. Roài bao giôø cuõng vaäy, baø keát thuùc baèng 4 caâu thô töï traøo, tröôùc khi boû vaøo mieäng nhai mieáng traàu cau môùi nhö töï thöôûng cho mình:

Taùm möôi tö tuoåi vaãn chöa giaø

Thô vaãn coøn duyeân, yù ñaäm ñaø

Trôøi ñaát vaãn coøn, ta vaãn treû

Ñôøi tuy soùng gioù vaãn ngaâm nga…

(Moäng Caàm – 2001)