S¸ch ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc Hoµng thÞ kim quÕ

C¸c téi ph¹m vÒ ma tuý ®­îc quy ®Þnh t¹i ch­¬ng XVIII ( tõ §iÒu 192 ®Õn §iÒu 201 BLHS n¨m 1999 víi nh÷ng téi trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp liªn quan ®Õn ma tuý, gåm cã: téi trång c©y thuèc phiÖn hoÆc c¸c lo¹i c©y kh¸c cã chøa chÊt ma tuý; téi s¶n xuÊt tr¸i phÐp chÊt ma tuý; téi tµng tr÷, vËn chuyÓn, mua b¸n tr¸i phÐp hoÆc chiÕm ®o¹t chÊt ma tuý; téi tµng tr÷, vËn chuyÓn, mua b¸n hoÆc chiÕm ®o¹t tiÒn dïng vµo viÖc s¶n xuÊt tr¸i phÐp chÊt ma tuý vv… Thùc chÊt, hµnh vi s¶n xuÊt, bu«n b¸n ma tuý kh«ng kh¸c g× hµnh vi giÕt ng­êi, v« ®¹o ®øc v× nã cã kh¶ n¨ng lµm háng c¶ mét thÕ hÖ, ¶nh h­ëng kh«ng nhá tíi t­¬ng lai ®Êt n­íc. S¶n xuÊt, bu«n b¸n ma tuý lµ hµnh vi gieo mÇm cho téi ¸c v× cã mét sè l­îng rÊt lín ng­êi ph¹m ph¸p lµ con nghiÖn ma tuý, s½n sµng giÕt ng­êi, c­íp tµi s¶n, trém c¾p… ®Ó cã tiÒn tho¶ m·n c¬n nghiÖn. Nh÷ng hiÖn t­îng tiªu cùc trong x· héi hiÖn nay ®Òu lµ sù biÓu hiÖn cña vi ph¹m ®¹o ®øc x· héi vµ ph¸p luËt. Nh÷ng quan niÖm vÒ ®¹o ®øc vî chång, tr¸ch nhiÖm cña cha mÑ ®èi víi con c¸i còng cã nh÷ng thay ®æi. Còng v× ®ång tiÒn mµ x¶y ra nhiÒu vô anh em ruét thÞt tranh giµnh tµi s¶n, nhµ cöa ®Êt ®ai dÉn ®Õn chÐm giÕt lÉn nhau.

Trªn thùc tÕ, kh«ng ph¶i tõ ®Çu ng­êi ph¹m téi ®· cã ý ®Þnh thùc hiÖn téi ph¹m mµ lµ nhiÒu khi lµ hËu qu¶ l©u dµi cña sù thay ®æi c¸ch sèng, m«i tr­êng sèng trong c¬ chÕ thÞ tr­êng. V× lîi nhuËn kh«ng Ýt nh÷ng ng­êi c«ng t¸c b¶o vÖ ph¸p luËt ®· tiÕp tay cho bän téi ph¹m, thËm chÝ cã ng­êi ®øng ra lµm ®­êng d©y vËn chuyÓn bu«n b¸n nh­ trong c¸c vô ¸n: Vò Xu©n Tr­êng, L· ThÞ Kim Oanh vv...V× ®ång tiÒn mµ nhiÒu c¸n bé Nhµ n­íc ®· mãc ngoÆc lµm l¬ ®Ó cho téi ph¹m hµnh hoµnh lµm thÊt tho¸t cña Nhµ n­íc hµng ngµn tØ ®ång. Tõ n¨m 2001 ®Õn nay, lùc l­îng C«ng an ®· liªn tôc ph¸t hiÖn, ®iÒu tra thªm nhiÒu vô tham nhòng lín trong lÜnh vùc ®Çu t­ x©y dùng, g©y thiÖt h¹i ®Æc biÖt nghiªm träng cho tµi s¶n cña Nhµ n­íc nh­ vô Thuû cung Th¨ng Long – Hµ Néi, vô tham «, cè ý lµm tr¸i t¹i C«ng ty DÞch vô kü thuËt dÇu khÝ Vietsopetro, vô ®iÖn kÕ ®iÖn tö cña C«ng ty §iÖn lùc thµnh phè Hå ChÝ Minh.

VÒ mÆt kh¸ch quan hµnh vi hîp ph¸p kh«ng thÓ tr¸i quy ®Þnh ph¸p luËt. Hµnh vi hîp ph¸p vÒ mÆt chñ quan thÓ hiÖn ë ý thøc, th¸i ®é ®èi víi viÖc thùc hiÖn c¸c quy ph¹m ph¸p luËt. MÆt chñ quan cña hµnh vi hîp ph¸p còng ®a d¹ng, ®Æc biÖt lµ vÒ ®éng c¬, môc ®Ých thùc hiÖn hµnh vi, kh¸c nhau vÒ th¸i ®é t©m lý ®èi víi hµnh vi, hµnh ®éng hay kh«ng hµnh ®éng vµ ®èi víi hËu qu¶ cña chóng. Sù tù ý thøc vÒ bæn phËn, tr¸ch nhiÖn tr­íc x· héi, nhËn thøc vÒ sù cÇn thiÕt cña quy ®Þnh ph¸p luËt trªn c¬ së c¸c lîi Ých vËt chÊt, tinh thÇn; c¸c thãi quen xö sù theo ph¸p luËt; sù r¨n ®e cña viÖc ¸p dông c¸c chÕ tµi; ¶nh h­ëng m¹nh mÏ cña m«i tr­êng xung quanh vv... chÝnh lµ nh÷ng yÕu tè ®an xen hçn hîp trong c¬ chÕ t©m lý – x· héi cña hµnh vi hîp ph¸p.

Hµnh vi hîp ph¸p lµ hµnh vi phï hîp lîi Ých x· héi cña c¸c c¸ nh©n, tæ chøc. Tuy vËy, kh«ng ph¶i bÊt kú mét hµnh vi phï hîp lîi Ých x· héi nµo còng ®Òu ®­îc coi lµ hµnh vi hîp ph¸p bëi lÏ, cã nh÷ng hµnh vi tuy phï hîp lîi Ých x· héi nh­ng do c¸c quy ph¹m x· héi kh¸c ®iÒu chØnh mµ kh«ng hoÆc hiÖn t¹i ch­a ®­îc c¸c quy ph¹m ph¸p luËt ®iÒu chØnh. Trong viÖc h×nh thµnh vµ thùc hiÖn nh÷ng hµnh vi h­íng thiÖn, mü, Ých, c¸c lo¹i ph­¬ng tiÖn ®iÒu chØnh x· héi kh¸c cã vai trß v« cïng quan träng, ®Æc biÖt lµ ®¹o ®øc truyÒn thèng vµ ®¹o ®øc tiÕn bé cña nh©n lo¹i.

Sù hiÓu biÕt ph¸p luËt cña c¸ nh©n cã ý nghÜa ®Æc biÖt quan träng trong c¬ chÕ h×nh thµnh c¸c hµnh vi phï hîp ph¸p luËt. T­¬ng tù nh­ trong c¬ chÕ tu©n theo c¸c chuÈn mùc x· héi kh¸c: ®¹o ®øc, t«n gi¸o, chÝnh v× vËy mµ c¸c thiÕt chÕ x· héi rÊt coi träng viÖc truyÒn b¸ b»ng c¸ch nµy hay c¸ch kh¸c c¸c chuÈn mùc x· héi cho c¸c c¸ nh©n. C¸ nh©n nhiÒu khi vÉn tù lùa chän c¸ch xö sù tr¸i ph¸p luËt mét c¸ch cã ý thøc d­íi sù t¸c ®éng m¹nh mÏ cña c¸c quy t¾c x· héi kh¸c ®Æc biÖt lµ tõ ph­¬ng diÖn t×nh c¶m tõ bæn phËn ®¹o ®øc trong tr­êng hîp viÖc vi ph¹m ph¸p luËt ®ã kh«ng bÞ coi lµ tr¸i ®¹o ®øc.

Trong mäi lÜnh vùc quan hÖ x· héi, lu«n diÔn ra nh÷ng hµnh vi hîp ph¸p, hîp ®¹o ®øc vµ nh÷ng hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt, t¹o nªn nh÷ng vïng s¸ng tèi v« cïng ®a d¹ng. Quan s¸t cuéc sèng lµng quª thêi hiÖn ®¹i, chóng ta ®· thÊy phÇn nµo tÝnh phøc t¹p cña c¸c quan hÖ ph¸p luËt d©n sù, ®Êt ®ai; h«n nh©n vµ gia ®×nh ¹²⁵, trong ®ã ®an xen c¶ hµnh vi tÝch cùc ph¸p luËt vµ tÝch cùc ®¹o ®øc, nh÷ng hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt, vi ph¹m ®¹o ®øc. NhiÒu quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ hé tÞch kh«ng thùc hiÖn ®­îc v× sù t¸c ®éng m¹nh mÏ cña c¸c phong tôc, tËp qu¸n nh­ tËp qu¸n thñy canh, tËp qu¸n sau ba n¨m míi ®Æt tªn con… ¹²⁶.

Hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt còng v« cïng ®a d¹ng, ngoµi c¸c lçi cè ý, v« ý th«ng th­êng, nhiÒu khi c¸c hµnh vi ®ã cßn b¾t ®Çu tõ viÖc lîi dông s¬ hë cña ph¸p luËt, cña c¬ chÕ qu¶n lý ®Ó l¸ch luËt, lµm nh÷ng viÖc ph­¬ng h¹i ®Õn ng­êi kh¸c nh­ng nhiÒu khi l¹i kh«ng tr¸i luËt (nhÊt lµ c¸c luËt thñ tôc), ng­êi bÞ thiÖt h¹i vÒ mÆt ph¸p lý nhiÒu khi kh«ng thÓ chøng minh lµ m×nh bÞ oan ®­îc. L¹i cã ng­êi lu«n t×m c¸ch l¹ng l¸ch, bÎ cong ph¸p luËt, ®i vßng qua ph¸p luËt... Sù quan t©m, ®an xen sù thê ¬, l·nh ®¹m, sù tÝch cùc sö dông ph¸p luËt ®óng ph¸p luËt chen lÉn víi sù ng¹i ngïng v× sî va ch¹m; sù l¹m dông ph¸p luËt ®Ó lµm ®iÒu sai tr¸i vv… T­ duy ph¸p lý míi, tiÕn bé chen lÉn víi sù dÉm ch©n, tr× nÝu, nuèi tiÕc cña t­ duy ph¸p lý cò ®· t¹o nªn nh÷ng lùc c¶n ®èi víi viÖc thùc hiÖn, x©y dùng ph¸p luËt.

Tõ ph­¬ng diÖn ®¹o ®øc cña hµnh vi, cã thÓ kh«ng tr¸i quy ®Þnh ph¸p luËt nµo cô thÓ nh­ng ®· tr¸i víi lÏ c«ng b»ng, l­¬ng t©m, ®¹o ®øc. C¸c yÕu tè tiªu cùc sÏ lµm cho x· héi suy tho¸i, ph¸p luËt kÐm hiÖu qu¶ vµ hiÖu lùc thùc tÕ nh­: bÖnh v« chÝnh phñ; b¶o thñ, ®éc ®o¸n; lÖ lµng, bÖnh gia ®×nh chñ nghÜa, ®Þa ph­¬ng chñ nghÜa; bÖnh tuú tiÖn; lèi sèng thùc dông, chñ nghÜa c¸ nh©n vÞ kû; lèi sèng l¹nh lïng ¹²⁷... Sù thê ¬ tr­íc ph¸p luËt tuy kh«ng ph¶i lµ hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt nh­ng l¹i rÊt dÔ dÉn ®Õn hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt mét c¸ch v« t×nh hoÆc cè ý, lµm ®iÒu tr¸i ph¸p luËt mµ vÉn t­ëng m×nh kh«ng vi ph¹m. Ng­îc l¹i víi hiÖn t­îng thê ¬ tr­íc ph¸p luËt cã ng­êi lîi dông nh÷ng s¬ hë cña ph¸p luËt ®Ó vi ph¹m ph¸p luËt. ë ®©y kh«ng cßn ranh giíi gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt mµ béc lé mét nh©n c¸ch thiÕu v¨n ho¸ hoÆc ph¶n v¨n ho¸.

Trong lÜnh vùc kinh doanh hiÖn nay còng vËy, tr¸ch nhiÖm ph¸p lý vµ tr¸ch nhiÖm x· héi cña c¸c doanh nghiÖp ®ang lµ vÊn ®­îc d­ luËn x· héi rÊt quan t©m vµ còng lµ th­íc ®o hiÖu qu¶ phôc vô x· héi cña doanh nghiÖp, gãp phÇn t¹o nªn uy tÝn cña th­¬ng hiÖu doanh nghiÖp. Nãi ®Õn tr¸ch nhiÖm ph¸p lý vµ tr¸ch nhiÖm x· héi cña c¸c doanh nghiÖp trong c¬ chÕ thÞ tr­êng lµ nãi ®Õn vÊn ®Ò ph¸p luËt, vÊn ®Ò ®¹o ®øc vµ v¨n ho¸ kinh doanh. Ho¹t ®éng kinh doanh cña c¸c doanh nghiÖp ph¶i ®¸p øng ®­îc c¸c yªu cÇu cña ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc kinh doanh. Nh÷ng yªu cÇu ®ã kh«ng chØ trong quan hÖ víi kh¸ch hµng, b¹n hµng mµ cßn ®èi víi chÝnh nh÷ng ng­êi lao ®éng lµm viÖc trong doanh nghiÖp. Sù c¹nh tranh kh«ng nh÷ng vÒ gi¸ c¶, chÊt l­îng s¶n phÈm mµ cßn c¹nh tranh c¶ vÒ nguån nh©n lùc.

T¨ng c­êng tr¸ch nhiÖm x· héi lµ mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn c¬ b¶n ®¶m b¶o cho sù c¹nh tranh lµnh m¹nh ®ã. T¹i c¸c n­íc ph­¬ng T©y trong lÜnh vùc kinh doanh c¸c tiªu chÝ ®¹o ®øc kinh doanh ®­îc quan t©m thiÕt lËp. §¹o ®øc cña doanh nghiÖp ®­îc thÓ hiÖn qua c¸c yÕu tè: c«ng b»ng, tr¸ch nhiÖm x· héi, mÉu mùc, lßng tin lÉn nhau, t«n träng ng­êi kh¸c. Kh¸i niÖm ®¹o ®øc th­¬ng tr­êng ®· cã nÒn mãng tõ hµng ngh×n n¨m tr­íc víi nh÷ng ý t­ëng b¶n ®Çu cña triÕt gia lçi l¹c ng­êi Hy l¹p Arixt«t. ¤ng cho r»ng nhiÖm vô chÝnh cña ng­êi thñ lÜnh kh«ng ph¶i lµ gia t¨ng quyÒn lùc cña m×nh tr­íc cÊp d­íi mµ lµ t¹o ra nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Ó tÊt c¶ c¸c c¸n bé d­íi quyÒn cña m×nh cã thÓ thÓ hiÖn ®­îc mäi n¨ng lùc cña m×nh ë møc cao nhÊt ¹²⁸. Nh÷ng t­ t­ëng cña Arixt«t vÒ vÊn ®Ò nµy cho tíi nay vÉn cßn mang tÝnh thêi sù. Mét doanh nghiÖp muèn x©y dùng ®­îc mét th­¬ng hiÖu tèt, mét vÞ thÕ lín trªn thÞ tr­êng ®ã kh«ng ph¶i lµ ®iÒu ®¬n gi¶n. ViÖn ®¹o ®øc kinh doanh quèc tÕ ("International Business Ethics Institute") ë Hoa Kú ®· tõng x©y dùng bèn c«ng viÖc mµ c¸c c«ng ty cÇn thùc hiÖn, cñng cè vµ gia t¨ng uy tÝn cho th­¬ng hiÖu cña m×nh, bao gåm, trung thùc víi c¸c nhµ ®Çu t­ vµ ng­êi tiªu dïng; gia t¨ng tinh thÇn tr¸ch nhiÖm vµ lîi Ých cña c¸c nh©n viªn, gi¶m biÕn ®éng ®éi ngò c¸n bé, t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng; øng xö thËt ®µng hoµng víi luËt ph¸p th× míi cã thÓ t¹o dùng t­¬ng lai l©u dµi vµ bÒn ch¾c cho h·ng... ¹²⁹.

VÊn ®Ò næi cém mµ c¶ x· héi quan t©m vµ lªn ¸n lµ bªn c¹nh nh÷ng hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt vµ vi ph¹m ®¹o ®øc cña nhiÒu doanh nghiÖp nh­: lõa ®¶o, bu«n lËu, trèn thuÕ, s¶n xuÊt hµng gi¶, bu«n b¸n hµng gi¶... lµ hµnh ®éng tiÕp tay bao che cña kh«ng Ýt c¸n bé cã chøc, cã quyÒn cho nh÷ng hµnh vi trªn mÆc dï hä biÕt rÊt râ. Vi ph¹m trong lÜnh vùc qu¶ng c¸o còng liªn quan ®ång thêi víi ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc. Qu¶ng c¸o chøa ®ùng rÊt nhiÒu vÊn ®Ò ®¹o ®øc. Nh×n tõ khÝa c¹nh ®¹o ®øc, nhiÒu c©u hái ®· n¶y sinh liªn quan ®Õn tÝnh nh©n ®¹o cña nhiÒu lo¹i h×nh qu¶ng c¸o, ®Æc biÖt lµ t×nh tr¹ng qu¶ng c¸o trµn lan nh»m vµo trÎ em. Mèi quan t©m lín nhÊt vÒ mÆt ®¹o ®øc ®èi víi viÖc qu¶ng c¸o nh»m vµo ng­êi lín lµ kh¶ n¨ng cã thÓ kiÓm so¸t hµnh vi. Nh÷ng môc tiªu ®¹o ®øc cña qu¶ng c¸o, ®Æc biÖt lµ t×nh tr¹ng l·ng phÝ vµ chi phÝ hiÖu qu¶, h×nh thøc kh«ng thÓ chÊp nhËn, rÊt cÇn ®­îc x¸c minh. Lõa g¹t trong qu¶ng c¸o ®­îc coi lµ mét h×nh thøc thuyÕt phôc phi lý. Tr¾ng trîn trong qu¶ng c¸o lõa g¹t, sù lõa g¹t ®­îc ®­a ra víi dông ý kiÓm so¸t hµnh vi cña ®èi t­îng bÞ qu¶ng c¸o, vµ v× vËy rÊt ®¸ng phª ph¸n vÒ mÆt ®¹o ®øc.

Nh÷ng khÝa c¹nh ®¹o ®øc trong Marketing, trong sè nhiÒu vÊn ®Ò ®¹o ®øc liªn quan ®Õn ho¹t ®éng marketing, vÊn ®Ò g©y nhiÒu tranh c·i nhÊt lµ tr¸ch nhiÖm cña ng­êi s¶n xuÊt vÒ sù an toµn cña s¶n phÈm vµ vÒ nh÷ng thiÖt h¹i ng­êi tiªu dïng ph¶i chÞu vÒ tµi chÝnh hay th©n thÓ do c¸c s¶n phÈm h­ háng g©y ra¹³⁰. C¸c biÖn ph¸p marketing phi ®¹o ®øc nh­ marketing lõa g¹t, lõa g¹t trong marketing còng t­¬ng tù nh­ lõa g¹t trong qu¶ng c¸o. Nãi chung, c¸c biÖn ph¸p marketing bÞ coi lµ lõa g¹t khi ng­êi tiªu dïng bÞ ®­a ®Õn t×nh tr¹ng cã nh÷ng niÒm tin sai lÇm vÒ mét s¶n phÈm. C¬ së ®¹o ®øc cña lý thuyÕt “tr¸ch nhiÖm hîp ®ång” lµ ®¶m b¶o sù trung thùc trong c¸c ho¹t ®éng th­¬ng m¹i. B¸n ra mét s¶n phÈm mµ ng­êi s¶n xuÊt biÕt lµ nguy hiÓm, nh­ng kh«ng b¸o tr­íc cho kh¸ch hµng, lµ mét h×nh thøc lõa g¹t, do nh÷ng th«ng tin quan träng ®· bÞ che ®Ëy hay tr×nh bµy sai lÖch.

Nãi ®Õn kinh doanh, tr­íc hÕt lµ nãi ®Õn viÖc ®Çu t­ cho s¶n xuÊt, bu«n b¸n vµ ph©n phèi c¸c hµng ho¸ vµ dÞch vô nh»m môc ®Ých kiÕm lêi. Kh«ng thu ®­îc lîi nhuËn ®Ó tõ ®ã võa thùc hiÖn t¸i ®Çu t­, võa ®¶m b¶o lîi Ých thiÕt th©n cho c¶ ng­êi qu¶n lý vµ ng­êi lao ®éng th× kinh doanh kh«ng thÓ tån t¹i vµ ph¸t triÓn. Nh­ng kiÕm lêi b»ng c¸ch nµo th× l¹i cã nhiÒu c¸ch kh¸c nhau. Trong thùc tÕ, cã nh÷ng c¸ch kiÕm lêi b»ng sù bãc lét qu¸ møc lao ®éng cña ng­êi lµm c«ng, cã c¸ch kiÕm lêi b»ng c¸ch khai th¸c bõa b·i c¸c tµi nguyªn m«i tr­êng, g©y « nhiÔm m«i tr­êng vµ ph¸ vì sù c©n b»ng sinh th¸i. L¹i cã c¸ch kiÕm lêi b»ng lµm hµng gi¶, bu«n lËu, trèn thuÕ, lõa ®¶o, ®Çu c¬, ®èi víi c¶ trong vµ ngoµi n­íc. Nh­ng còng cã c¸ch kiÕm lêi b»ng nhanh nh¹y n¾m b¾t th«ng tin, ra søc c¶i tiÕn kü thuËt vµ c«ng nghÖ, tiÕt kiÖm nguyªn liÖu vµ nhiªn liÖu, quan t©m thÝch ®¸ng ®Õn ®êi sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn cña ng­êi lµm c«ng, båi d­ìng vµ ph¸t huy tiÒm n¨ng s¸ng t¹o cña hä trong viÖc t¹o ra nh÷ng hµng ho¸ vµ dÞch vô cã chÊt l­îng tèt, h×nh thøc ®Ñp vµ gi¸ c¶ hîp lý ®¸p øng nhu cÇu cña thÞ tr­êng… Ba c¸ch kiÕm lêi ®Çu tiªn lµ nh÷ng biÓu hiÖn cña lèi kinh doanh chôp, giËt, thiÕu v¨n ho¸, v« ®¹o ®øc, kh«ng thÓ tån t¹i l©u bÒn. Cßn c¸ch kiÕm lêi thø t­ thÓ hiÖn nh÷ng mÆt ­u viÖt cña ph­¬ng thøc kinh doanh cã v¨n ho¸. Nã ®¶m b¶o kÕt hîp ®­îc c¶ c¸i ®óng, c¸i tèt, c¸i ®Ñp, vèn lµ nh÷ng gi¸ trÞ cèt lâi cña v¨n ho¸, víi c¸i lîi lµ môc ®Ých trùc tiÕp cña kinh doanh.

Tuy vËy, kh«ng ph¶i trong mäi tr­êng hîp, vi ph¹m ph¸p luËt nµo còng ®Òu ®ång thêi lµ vi ph¹m ®¹o ®øc vµ ng­îc l¹i, kh«ng ph¶i bÊt kú vi ph¹m ®¹o ®øc nµo còng ®Òu ®ång thêi lµ vi ph¹m ph¸p luËt. Tuy cã mèi quan mËt thiÕt song kh«ng cã sù ®ång nhÊt hoµn toµn gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc. Sù kh¸c biÖt nµy sÏ ®­îc tr×nh bÇy cô thÓ ë c¸c phÇn tiÕp theo. Cã nh÷ng hµnh vi mµ vÒ mÆt ®¹o ®øc bÞ coi lµ vi ph¹m, nh­ng kh«ng bÞ coi lµ vi ph¹m ph¸p luËt, vµ chØ bÞ lªn ¸n vÒ ®¹o ®øc. Ch¼ng h¹n, khi cã ly h«n mét phÝa vî hoÆc chång cã ®¬n kiÖn vÒ di s¶n thõa kÕ xuÊt ph¸t tõ lßng tham vµ cã c¶ sù gian dèi, sù ph¶n béi trong t×nh c¶m, sù “kh«ng biÕt ®iÒu” trong xö sù vv... Nh­ng ph¸p luËt chØ c¨n cø vµo c¸c quy ®Þnh trong ®iÒu luËt, mÆc dï khi ¸p dông ph¸p luËt, nhµ n­íc cã tÝnh ®Õn c¸c yÕu tè ngoµi luËt song luËt vÉn lµ chñ yÕu, lµ c¬ së. XÐt vÒ nguyªn t¾c, ®iÒu ®ã lµ cÇn thiÕt ®Ó x¸c lËp trËt tù ®óng theo quan ®iÓm cña nhµ n­íc trªn c¬ së nh÷ng ®iÒu kiÖn, hoµn c¶nh x· héi vµ ý kiÕn cña x· héi. §©y cã thÓ coi nh­ lµ mét trong nh÷ng giíi h¹n, h¹n chÕ kh«ng thÓ nµo kh¾c phôc ®­îc cña ph¸p luËt. Vµ do vËy, nhiÖm vô th­êng trùc cña ®¹o ®øc lµ ph¶i bæ khuyÕt mét c¸ch tèi ®a nhÊt cho sù h¹n chÕ tÊt yÕu nµy cña ph¸p luËt.

T­¬ng quan gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc ®­îc biÓu hiÖn rÊt râ nÐt trong c¸c quan hÖ d©n sù, vÝ nh­ trong lÜnh vùc hîp ®ång d©n sù, còng cã thÓ xÈy ra t×nh tr¹ng t­¬ng tù. Theo ®ã, sù tù nguyÖn tháa thuËn, tù nguyÖn biÓu ®¹t ý chÝ cña c¸c bªn chØ cã gi¸ trÞ khi “môc ®Ých vµ néi dung cña sù tháa thuËn Êy kh«ng vi ph¹m ®iÒu cÊm cña ph¸p luËt, kh«ng tr¸i ®¹o ®øc x· héi”. Trªn thùc tÕ, kh«ng ph¶i bao giê môc ®Ých vµ néi dung còng phï hîp víi nhau. Cã nh÷ng tr­êng hîp néi dung kh«ng vi ph¹m ph¸p luËt, ®¹o ®øc nh­ng môc ®Ých l¹i tr¸i víi ph¸p luËt, ®¹o ®øc nh­ hîp ®ång vay tµi s¶n tu©n thñ c¸c ®iÒu kiÖn vÒ hîp ®ång nh­ng môc ®Ých vay ®Ó bu«n lËu, ®Ó bu«n hµng cÊm, ma tuý… HoÆc tr­êng hîp môc ®Ých cho vay gióp cho bªn khã kh¨n trang tr¶i nî nÇn hoÆc vay ®Ó kinh doanh nh­ng néi dung kh«ng phï hîp víi ph¸p luËt, ®¹o ®øc nh­ vay víi møc l·i suÊt cao hoÆc giao dÞch d©n sù d­íi h×nh thøc mua b¸n, tÆng cho, göi gi÷ cã tÝnh chÊt h×nh thøc ®Ó che dÊu, hîp ph¸p ho¸ nguån gèc tµi s¶n bÊt hîp ph¸p. §iÒu 122 Bé luËt d©n sù n¨m 2005 quy ®Þnh, ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña giao dÞch d©n sù bao gåm : ng­êi tham gia giao dÞch cã n¨ng lùc hµnh vi d©n sù; môc ®Ých vµ néi dung cña giao dÞch kh«ng vi ph¹m ®iÒu cÊm cña ph¸p luËt, kh«ng tr¸i ®¹o ®øc x· héi; ng­êi tham gia giao dÞch hoµn toµn tù nguyÖn. §iÒu 128 quy ®Þnh vÒ giao dÞch d©n sù v« hiÖu do vi ph¹m ®iÒu cÊm cña ph¸p luËt, tr¸i ®¹o ®øc x· héi.

Vi ph¹m ph¸p luËt vµ vi ph¹m ®¹o ®øc cã mçi liªn hÖ mËt thiÕt, trong rÊt nhiÒu tr­êng hîp, vi ph¹m ph¸p luËt lµ kÕt qu¶ cña c¶ chuçi hµnh vi vi ph¹m ®¹o ®øc cña c¸ nh©n hoÆc sù t¸c ®éng cña m«i tr­êng thiÕu v¨n ho¸ vµ ®¹o ®øc. Trong sè c¸c nguyªn nh©n dÉn ®Õn hµnh vi ph¹m téi cña trÎ em cã yÕu tè m«i tr­êng gia ®×nh, m«i tr­êng häc ®­êng vµ m«i tr­êng bÌ b¹n. TrÎ em sèng trong nh÷ng gia ®×nh mµ bè mÑ lµ nh÷ng ng­êi sèng thiÕu nh©n c¸ch, coi th­êng ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt dÔ cã kh¶ n¨ng r¬i vµo con ®­êng téi lçi ë møc cao h¬n nh÷ng ®øa trÎ kh¸c. Mét thùc tr¹ng ®¸ng b¸o ®éng vµ lo ng¹i, trong 12.340 trÎ vÞ thµnh niªn bÞ khëi tè trªn cã 3.051 em ®ång ph¹m víi ng­êi lín tuæi, chiÕm 24,72%, trong ®ã ®ång ph¹m víi cha, mÑ lµ 117 em¹.

Trong ®Êu tranh phßng, chèng vi ph¹m ph¸p luËt bao hµm mét tÊt yÕu lµ ®Êu tranh phßng, chèng nh÷ng sù suy tho¸i vÒ ®¹o ®øc c¸ nh©n, ®¹o ®øc nhãm trong c¸c lÜnh vùc ph¸p luËt. NÕu chØ thuÇn tuý sö dông c¸c biÖn ph¸p ph¸p lý mµ bá qua hoÆc coi nhÑ c¸c biÖn ph¸p gi¸o dôc ®¹o ®øc th× sÏ kh«ng bao giê cã hiÖu qu¶. LÜnh vùc ®Êu tranh phßng chèng tham nhòng lµ mét vÝ dô. NÕu chØ cã c¸c chÕ tµi xö ph¹t nghiªm kh¾c, kÓ c¶ víi mét c¬ chÕ ph¸p lý t­¬ng øng kh«ng th«i còng ch­a ®ñ ®Ó phßng ngõa vµ h¹n chÕ lo¹i téi ph¹m b¨ng ho¹i nÒn t¶ng ®¹o ®øc x· héi nµy. BiÖn ph¸p ®¹o ®øc trong lÜnh vùc nµy ®­îc biÓu hiÖn ë d­ luËn céng ®ång x· héi lªn ¸n, kiÓm so¸t b»ng nh÷ng c¬ chÕ thÝch hîp vµ sù rÌn luyÖn, sù “tu th©n” cña b¶n th©n mçi c¸ nh©n con ng­êi nhµ n­íc. Sù t¸c ®éng cña d­ luËn x· héi ®èi víi lo¹i vi ph¹m nµy hoµn toµn cã thÓ thùc hiÖn ®­îc b»ng nhiÒu c¸ch thøc, nhiÒu kªnh kh¸c nhau, vÝ nh­ th«ng qua c¸c ph­¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng, cÇn ph¶i cã nhiÒu bé phim vÒ ®Ò tµi nµy h¬n n÷a. BiÖn ph¸p kÕt hîp ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc trong ®Êu tranh phßng, chèng tham nhòng chÝnh lµ sù huy ®éng ®ång bé c¸c lo¹i søc m¹nh cña nhµ n­íc, d­ luËn céng ®ång, x· héi vµ cña l­¬ng t©m con ng­êi.

Sù tån t¹i cña tr¸ch nhiÖm x· héi ®­îc quy ®Þnh bëi nh÷ng tiÒn ®Ò kh¸ch quan vµ chñ quan nhÊt ®Þnh. TiÒn ®Ò kh¸ch quan ®­îc thÓ hiÖn ë b¶n chÊt x· héi cña con ng­êi vµ tÝnh ®­îc ®iÒu chØnh, ®­îc trËt tù ho¸ cña c¸c quan hÖ x· héi b»ng c¸c quy ph¹m x· héi kh¸c nhau. Ph­¬ng diÖn chñ quan cña tr¸ch nhiÖm x· héi, ®ã chÝnh lµ tù do ý chÝ cña con ng­êi, thÓ hiÖn sù lùa chän c¸ch xö sù cña hä trong nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi nhÊt ®Þnh, khi hä lùa chän c¸ch xö sù tr¸i víi yªu cÇu cña c¸c quy ph¹m x· héi t­¬ng øng, mµ lÏ ra hä cã thÓ lùa chän theo c¸ch kh¸c phï hîp h¬n th× hä ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ hµnh vi cña m×nh. Tù do lµ c¬ së cña tr¸ch nhiÖm vµ tr¸ch nhiÖm chØ ®Æt ra cho mét ng­êi khi hä cã tù do ý chÝ.¹³⁴

VÒ nguyªn t¾c, t­¬ng øng víi mçi lo¹i quy ph¹m x· héi lµ cã mét d¹ng tr¸ch nhiÖm x· héi, cã bao nhiªu d¹ng quy ph¹m x· héi lµ cã bÊy nhiªu d¹ng tr¸ch nhiÖm x· héi. Song ®iÒu ®ã còng kh«ng cã nghÜa lµ mçi mét lo¹i quy ph¹m x· héi chØ ®­îc ®¶m b¶o thùc hiÖn b»ng mét lo¹i tr¸ch nhiÖm t­¬ng øng. Quan ®iÓm xem xÐt toµn diÖn, kh¸ch quan vÒ ph¸p luËt vµ vai trß thùc tÕ cña nã lµ ph¶i ®Æt ph¸p luËt vµo trong mèi quan hÖ víi c¸c quy ph¹m x· héi kh¸c, víi c¸c d¹ng tr¸ch nhiÖm x· héi kh¸c, vµ ®iÒu ®ã cho phÐp kÕt hîp nh÷ng kh¶ n¨ng cña ph¸p luËt víi kh¶ n¨ng cña c¸c quy ph¹m x· héi kh¸c, h¹n chÕ ®­îc nh÷ng h¹n chÕ, ®iÓm yÕu cña ph¸p luËt. Trong viÖc thùc hiÖn c¸c quy ph¹m ph¸p luËt, cã c¶ sù tham gia cña c¸c quy ph¹m, c¸c nguyªn t¾c ®¹o ®øc vµ ng­îc l¹i.

HÖ thèng c¸c d¹ng tr¸ch nhiÖm x· héi bao gåm: tr¸ch nhiÖm chÝnh trÞ, tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc, tr¸ch nhiÖm ph¸p lý, tr¸ch nhiÖm trong néi bé c¸c tæ chøc x· héi ( cã thÓ gäi lµ tr¸ch nhiÖm kû luËt trong c¸c tæ chøc x· héi t­¬ng øng), tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc nghÒ nghiÖp, tr¸ch nhiÖm tr­íc c¸c céng ®ång d©n c­ theo c¸c quan niÖm, chuÈn mùc cña tËp qu¸n, phong tôc, quy ­íc cña céng ®ång. Trong thùc tÕ, mét ng­êi khi bÞ truy cøu, bÞ ¸p dông c¸c biÖn ph¸p tr¸ch nhiÖm ph¸p lý th× còng Ýt nhiÒu cã liªn quan ®Õn c¸c d¹ng tr¸ch nhiÖm x· héi kh¸c nh­ tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc, tr¸ch nhiÖm chÝnh trÞ, ®oµn thÓ...Tr¸ch nhiÖm x· héi ®­îc thÓ hiÖn trong c¸c lÜnh vùc kh¸c nhau vµ cã nh÷ng h×nh thøc thÓ hiÖn rÊt phong phó. Tr¸ch nhiÖm chÝnh trÞ ®­îc thÓ hiÖn trong lÜnh vùc ho¹t ®éng chÝnh trÞ x· héi. Tr¸ch nhiÖm ph¸p lý ®­îc x¸c ®Þnh xuÊt ph¸t tõ yªu cÇu cña c¸c quy ph¹m ph¸p luËt.

Tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc vµ tr¸ch nhiÖm ph¸p luËt cã nhiÒu ®iÓm t­¬ng ®ång c¶ trªn nghÜa tÝch cùc vµ nghÜa tiªu cùc. §ã lµ tr¸ch nhiÖm cña c¸ nh©n, tæ chøc vÒ hµnh vi cña m×nh trong c¸c quan hÖ x· héi. C¶ hai lo¹i tr¸ch nhiÖm nµy ®Òu x¸c ®Þnh bæn phËn cña mçi c¸ nh©n ph¶i t«n träng lîi Ých cña ng­êi kh¸c, nghÜa vô tr­íc céng ®ång vµ x· héi, nh÷ng ®iÒu nªn lµm vµ nh÷ng ®iÒu ph¶i tr¸nh, kh«ng ®­îc phÐp lµm. Khi g©y ra hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt hay vi ph¹m ®¹o ®øc, c¸ nh©n ph¶i g¸nh chÞu hËu qu¶ bÊt lîi d­íi nh÷ng h×nh thøc, møc ®é kh¸c nhau, nh÷ng biÖn ph¸p xö lý vÒ mÆt ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc. Nh×n chung, c¶ trong hai lo¹i tr¸ch nhiÖm nµy, c¸ nh©n bÞ ¸p dông ®Òu ph¶i chÞu nh÷ng thiÖt h¹i nhÊt ®Þnh vÒ tinh thÇn, danh dù, uy tÝn, t×nh c¶m. Tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc lµ mét lÜnh vùc réng lín nhÊt cña c¸c mèi quan hÖ gi÷a c¸ nh©n, tËp thÓ, céng ®ång vµ x· héi. Trong ph¹m vi tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc, vÊn ®Ò tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc nghÒ nghiÖp ®ang ®­îc d­ luËn x· héi ®Æc biÖt quan t©m, kh«ng chØ riªng lÜnh vùc nghÒ t­ ph¸p hay hµnh chÝnh mµ xÐt theo nghÜa réng lµ mäi lÜnh vùc nghÒ nghiÖp.

Trong ®iÒu kiÖn phøc t¹p, ®a d¹ng cña c¸c lo¹i quan hÖ x· héi, c¸c lo¹i ho¹t ®éng x· héi mµ con ng­êi tham gia, nÕu kh«ng x©y dùng nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc nghÒ nghiÖp th× sÏ dÉn ®Õn nhiÒu ¶nh h­ëng xÊu cho con ng­êi vµ x· héi. Tr¸ch nhiÖm c¸ nh©n vÒ nh÷ng hµnh vi cña m×nh kh«ng chØ cÇn thiÕt trong nh÷ng quan hÖ cã tÝnh chÊt giao dÞch th­¬ng m¹i, d©n sù, hµnh chÝnh mµ c¶ trong nh÷ng lÜnh vùc ngoµi “quan hÖ hîp ®ång” khi mµ c¸ nh©n ®­îc tù do ho¹t ®éng. Cã nhiÒu lÜnh vùc x· héi hiÖn ®ang lµ t©m ®iÓm cña sù quan t©m ®Æc biÖt nh­ trËt tù, an toµn giao th«ng, s¶n xuÊt, chÕ biÕn vµ kinh doanh c¸c mÆt hµnh l­¬ng thùc, thùc phÈm, thuèc ch÷a bÖnh. Nh÷ng lÜnh vùc trùc tiÕp liªn quan ®Õn søc khoÎ, tÝnh m¹ng con ng­êi. Ph¶i nh©n réng søc m¹nh cña céng ®ång, x· héi trong viÖc lªn ¸n nh÷ng hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc. §ång thêi còng cÇn x©y dùng m«i tr­êng thuËn lîi cho viÖc thùc hµnh nh÷ng hµnh vi hîp ph¸p, hîp ®¹o ®øc. Mét sù thËt ®¸ng buån lµ t×nh h×nh vi ph¹m giao th«ng kh«ng gi¶m mµ nguyªn nh©n chñ yÕu lµ do ý thøc chÊp hµnh luËt lÖ giao th«ng yÕu kÐm cña nh÷ng ng­êi tham gia giao th«ng. T¹i sao cã thÓ lµm ng¬ hay qu¸ gi¶n ®¬n vÒ nh÷ng c¸i chÕt ngay ë thêi b×nh?. Nh­ vËy, vÊn ®Ò kh«ng chØ cßn lµ tr¸ch nhiÖm vÒ ph¸p luËt n÷a mµ tr­íc hÕt lµ tr¸ch ®¹o ®øc, lµ vÊn ®Ò ®¹o ®øc, lµ l­¬ng t©m cña con ng­êi tr­íc nh÷ng ng­êi kh¸c mçi khi tham gia giao th«ng.

Kh«ng riªng g× lÜnh vùc giao th«ng, lÜnh vùc s¶n xuÊt, cung øng c¸c mÆt hµng thiÕt yÕu hµng ngµy cho cuéc sèng con ng­êi còng ®ang bÞ ®e do¹ bëi sù sa sót vÒ ®¹o ®øc, l­¬ng t©m vµ sù vi ph¹m tr¾ng trîn ph¸p luËt. ChÊt l­îng hµng ho¸, dÞch vô lu«n bÞ ®e däa, ®Æc biÖt lµ ®èi víi chÊt l­îng thùc phÈm. An toµn vÖ sinh thùc phÈm lµ mét trong rÊt nhiÒu vÊn ®Ò liªn quan ®Õn quyÒn ®­îc an toµn cña ng­êi tiªu dïng. Ch­a bao giê, vÊn ®Ò vÖ sinh an toµn thùc phÈm l¹i trë nªn bøc xóc, thu hót sù quan t©m cña x· héi nh­ hiÖn nay. T×nh h×nh qu¶n lý vÖ sinh an toµn thùc phÈm ë n­íc ta ®ang ph¶i ®èi mÆt víi nhiÒu th¸ch thøc: ThÞ tr­êng thùc phÈm tr«i næi, t×nh tr¹ng « nhiÔm thùc phÈm còng nh­ ngé ®éc thùc phÈm vµ c¸c bÖnh l©y truyÒn qua thùc phÈm ngµy cµng cã xu h­íng gia t¨ng. Ng­êi s¶n xuÊt, kinh doanh, cung cÊp hµng ho¸ dÞch vô nhiÒu khi v× nh÷ng c¸i lîi tr­íc m¾t mµ quªn c¶ l­¬ng tri, ®¹o ®øc, bÊt chÊp c¶ tÝnh m¹ng, søc khoÎ l©u dµi cña c¸c thÕ hÖ hiÖn t¹i vµ t­¬ng lai. Ng­êi tiªu dïng nhiÒu khi d­êng nh­ kh«ng cßn biÕt ¨n g×, uèng g× bëi ë ®©u thùc phÈm, rau qu¶ còng bÞ ng©m tÈm c¸c ho¸ chÊt ®éc h¹i; gia sóc, gia cÇm ®­îc nu«i b»ng c¸c lo¹i thøc ¨n t¨ng träng cã kh¶ n¨ng g©y bÖnh, kÓ c¶ c¸c c¨n bÖnh hiÓm nghÌo. Còng nh­ trong lÜnh vùc trËt tù, an toµn giao th«ng, ®©y lµ ph¹m trï cña ®¹o ®øc, cña tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc chø kh«ng chØ lµ tr¸ch nhiÖm ph¸p luËt.

§¹o ®øc lµ ph­¬ng tiÖn ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi cã ph¹m vi réng lín, cã vai trß chi phèi m¹nh mÏ hµnh vi vµ ý thøc cña con ng­êi. Nh­ c¸c d¹ng tr¸ch nhiÖm x· héi kh¸c, tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc còng ®­îc hiÓu, ®­îc ¸p dông theo hai nghÜa: tÝch cùc vµ tiªu cùc. Theo nghÜa tÝch cùc, tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc th­êng ®­îc hiÓu nh­ bæn phËn, nghÜa vô ®¹o ®øc cña c¸ nh©n ®èi víi gia ®×nh, céng ®ång vµ x· héi. C¨n cø ®Ó xem xÐt, ®¸nh gi¸ tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc cña mét ng­êi lµ dùa vµo c¸c chuÈn mùc, c¸c quan niÖm, nguyªn t¾c nhÊt ®Þnh cña ®¹o ®øc x· héi. §Æc thï cña tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc ®­îc thÓ hiÖn ë chç, ®¹o ®øc gãp phÇn tÝch cùc trong viÖc ®¶m b¶o thùc hiÖn tÊt c¶ c¸c d¹ng quy ph¹m x· héi kh¸c: ph¸p luËt, chÝnh trÞ, tËp qu¸n, phong tôc, quy ph¹m cña c¸c tæ chøc x· héi, quy ph¹m thÈm mü...C¸c d¹ng tr¸ch nhiÖm x· héi kh¸c khã cã thÓ cã vai trß ®ã ®­îc. C¸c quy ph¹m, c¸c nguyªn t¾c ®¹o ®øc ®­îc ®¶m b¶o thùc hiÖn tr­íc hÕt bëi søc m¹nh cña tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc. Ngoµi ra, c¸c d¹ng tr¸ch nhiÖm x· héi kh¸c, ®Æc biÖt lµ tr¸ch nhiÖm ph¸p lý còng cã t¸c ®éng to lín ®èi víi viÖc ®¶m b¶o thùc hiÖn tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc. VÝ dô, b»ng nh÷ng quy ®Þnh cña ph¸p luËt vÒ chÕ ®é gi¸m hé ®­¬ng nhiªn vµ gi¸m hé ®­îc cö, ph¸p luËt ®· gãp phÇn quan träng vµo viÖc b¶o vÖ, ph¸t huy nh÷ng chuÈn mùc, nguyªn t¾c ®¹o ®øc truyÒn thèng tèt ®Ñp.

Tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc, theo nghÜa th«ng th­êng, nghÜa tÝch cùc thÓ hiÖn t×nh c¶m tù gi¸c cña con ng­êi ®èi víi ng­êi kh¸c vµ x· héi, phï hîp víi ý chÝ, nguyÖn väng cña x· héi vµ ®­îc thÓ hiÖn ë l­¬ng t©m con ng­êi. Nhê cã l­¬ng t©m mµ con ng­êi g¹t bá ®­îc nh÷ng c¸i xÊu, c¸i ¸c, h­íng tíi c¸i tèt, c¸i thiÖn, nhê cã l­¬ng t©m mµ con ng­êi ý thøc ®­îc bæn phËn cña m×nh tr­íc céng ®ång x· héi. Khi xem xÐt tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc, cÇn xem xÐt ®Õn l­¬ng t©m - yÕu tè bªn trong cña hµnh vi c¸ nh©n. L­¬ng t©m còng cã vai trß ®iÒu chØnh ý thøc vµ hµnh vi c¸ nh©n. Khi con ng­êi ®Ó mÊt l­¬ng t©m, tøc lµ ®· tù ®¸nh mÊt m×nh, trë thµnh kÎ hµnh ®éng kh«ng cã ý thøc, cã thÓ sÏ gieo tai ho¹ cho ng­êi kh¸c vµ x· héi: "c¸i ®¸ng sî kh«ng ph¶i lµ ng­êi chÕt mµ lµ nh÷ng kÎ ®· chÕt vÒ l­¬ng t©m, nh­ng thÓ x¸c cña hä vÉn cßn sèng".¹³⁵ Trong c«ng t¸c ®Êu tranh phßng, chèng vi ph¹m ph¸p luËt, vi ph¹m ®¹o ®øc, cÇn ph¶i khai th¸c søc m¹nh cña viÖc ®¸nh thøc l­¬ng t©m con ng­êi chø kh«ng chØ ®¬n thuÇn dùa vµo søc m¹nh cña chÕ tµi ph¸p luËt vµ chÕ tµi – d­ luËn x· héi. Nh­ng ®Ó ®¸nh thøc l­¬ng t©m l¹i ph¶i sö dông ®Õn nhiÒu lo¹i biÖn ph¸p kh¸c nhau.

Tr¸ch nhiÖm ph¸p lý lµ mét d¹ng ®Æc biÖt cña tr¸ch nhiÖm x· héi, song vÒ nguyªn t¾c, tr¸ch nhiÖm ph¸p lý kh«ng lo¹i trõ tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc, tr¸ch nhiÖm x· héi, kh«ng bÞ thay thÕ, kh«ng lµ sù bæ sung ®¬n gi¶n cho c¸c d¹ng tr¸ch nhiÖm x· héi kh¸c. Trong khoa häc ph¸p lý, tr¸ch nhiÖm ph¸p lý còng nh­ thuËt ng÷ tr¸ch nhiÖm nãi chung ®­îc hiÓu theo nghÜa réng - nghÜa tÝch cùc vµ theo nghÜa tiªu cùc. Tr¸ch nhiÖm ph¸p lý theo nghÜa tÝch cùc lµ bæn phËn, nghÜa vô cña chñ thÓ ph¸p luËt, theo ®ã, chñ thÓ ph¸p luËt ph¶i thùc hiÖn ®Çy ®ñ nh÷ng nghÜa vô ph¸p lý, ph¶i hµnh ®éng víi ý thøc tinh thÇn tr¸ch nhiÖm nh»m ®¹t kÕt qu¶ tèt nhÊt. Trong chõng mùc nhÊt ®Þnh, tr¸ch nhiÖm ph¸p lý theo nghÜa réng, nghÜa tÝch cùc cßn ®­îc hiÓu lµ nghÜa vô ph¸p lý cña chñ thÓ. Cã thÓ xem tr¸ch nhiÖm ph¸p luËt theo nghÜa tÝch cùc nh­ lµ tr¸ch nhiÖm ph¸p lý "kÐo dµi" - mét tr¹ng th¸i tr¸ch nhiÖm kÐo dµi cña chñ thÓ tr¸ch nhiÖm ®èi víi nghÜa vô ph¸p lý cña m×nh. Lo¹i tr¸ch nhiÖm nµy xuÊt hiÖn tõ khi c¸ nh©n b¾t ®Çu nhËn nhiÖm vô cña m×nh, chø kh«ng ph¶i khi mµ hä kh«ng thùc hiÖn nh÷ng nghÜa vô ®ã. Nãi mét c¸ch kh¸c, theo nghÜa tÝch cùc, tr¸ch nhiÖm ®­îc hiÓu nh­ nghÜa vô, bæn phËn, thÓ hiÖn ý thøc cña c¸ nh©n tr­íc x· héi, tr­íc nhµ n­íc. Theo nghÜa tÝch cùc, cã thÓ nãi, tr¸ch nhiÖm ph¸p lý gÇn víi ý thøc ph¸p luËt, tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc.

Theo nghÜa hÑp, nghÜa tiªu cùc, vµ còng lµ nghÜa truyÒn thèng x­a nay, tr¸ch nhiÖm ph¸p lý ®­îc hiÓu lµ tr¸ch nhiÖm ph¶i g¸nh chÞu hËu qu¶ bÊt lîi cña chñ thÓ vi ph¹m ph¸p luËt b»ng c¸c biÖn ph¸p c­ìng chÕ nhµ n­íc ®­îc quy ®Þnh trong c¸c chÕ tµi ph¸p luËt. §ã chÝnh lµ b¶n chÊt cña tr¸ch nhiÖm ph¸p lý, thÓ hiÖn sù lªn ¸n, ph¶n øng cña nhµ n­íc ®èi víi nh÷ng chñ thÓ cã hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt. ViÖc truy cøu tr¸ch nhiÖm ph¸p lý ®­îc thùc hiÖn trªn c¸c c¨n cø vµ tr×nh tù, thñ tôc ph¸p lý nghiªm ngÆt.