Sù h×nh thµnh ph¸p luËt trong lÞch sö

Ph¸p luËt xuÊt hiÖn nh­ mét tÊt yÕu kh¸ch quan. Vµo giai ®o¹n cuèi cña x· héi nguyªn thñy, do sù ph¸t triÓn cña lùc l­îng s¶n xuÊt ®· lÇn l­ît ®­a ®Õn ba lÇn ph©n c«ng lao ®éng x· héi lín, chÕ ®é t­ h÷u ®­îc h×nh thµnh vµ cïng víi nã lµ sù ph©n chia x· héi thµnh c¸c giai cÊp ®èi lËp nhau vÒ quyÒn lîi. C¸c tËp qu¸n, quy t¾c x· héi nguyªn thuû vÉn cßn tån t¹i song rÊt nhiÒu trong sè ®ã ®· trë nªn bÊt lùc, kh«ng ®ñ søc ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi trong nh÷ng ®iÒu kiÖn míi gi÷a c¸c giai cÊp ®èi kh¸ng nhau vÒ quyÒn lîi. Trong t×nh h×nh ®ã, xuÊt hiÖn nhu cÇu bøc xóc lµ ph¶i h×nh thµnh mét hÖ thèng quy t¾c xö sù míi thÓ hiÖn ý chÝ vµ b¶o vÖ lîi Ých cña giai cÊp thèng trÞ. Ph¸p luËt ra ®êi chÝnh lµ ®Ò ®¸p øng nhu cÇu ®ã.

Tuy vËy, ph¸p luËt ra ®êi kh«ng chØ thuÇn tuý tõ nhu cÇu cai trÞ cña nhµ n­íc, kh«ng chØ lµ c«ng cô b¶o vÖ giai cÊp thèng trÞ mÆc dï ®ã lµ phÇn chñ yÕu. Ph¸p luËt xuÊt hiÖn cßn ®Ó ®¸p øng nhu cÇu ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi cña con ng­êi, cñng cè, x¸c lËp trËt tù x· héi, thiÕu trËt tù ®ã, kh«ng mét céng ®ång, mét x· héi nµo cã thÓ tån t¹i ®­îc.

TiÒn ®Ò x· héi cña ph¸p luËt n»m ngay chÝnh trong c¸c ph­¬ng thøc ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi, qu¶n lý x· héi tiÒn giai cÊp, ®Æc biÖt lµ tõ c¸c quy t¾c ®¹o ®øc, tËp qu¸n, tÝn ng­ìng cã tõ x· héi nguyªn thuû. Nh­ vËy, còng nh­ nhµ n­íc, ph¸p luËt lµ mét hiÖn t­îng lÞch sö , nã chØ xuÊt hiÖn trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh vÒ kinh tÕ, x· héi vµ chÝnh trÞ. §ã chÝnh lµ tiÒn ®Ò kinh tÕ- sù h×nh thµnh chÕ ®é t­ h÷u, tiÒn ®Ò x· héi- sù ph©n ho¸ giai cÊp vµ ®Êu tranh giai cÊp s©u s¾c ®· dÉn ®Õn sù ra ®êi cña nhµ n­íc vµ ph¸p luËt. Quan ®iÓm biÖn chøng cña häc thuyÕt M¸c - Lª nin vÒ nguån gèc cña ph¸p luËt ®ång thêi còng kh¼ng ®Þnh vÒ nguyªn nh©n x· héi, vai trß ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi ngay tõ buæi b×nh minh cña ph¸p luËt. Trong lÞch sö cßn tån t¹i mét sè quan ®iÓm kh¸c vÒ nguån gèc cña ph¸p luËt. Ch¼ng h¹n, theo thuyÕt thÇn häc, ph¸p luËt còng nh­ nhµ n­íc lµ do Chóa Trêi, Th­îng ®Õ ®Æt ra. Cßn theo thuyÕt ph¸p luËt tù nhiªn - ph¸p luËt lµ tæng thÓ nh÷ng quyÒn tù nhiªn cña con ng­êi, g¾n liÒn víi b¶n chÊt bÈm sinh cña con ng­êi, cã tõ khi míi sinh ra. ThuyÕt linh c¶m l¹i cho r»ng ph¸p luËt lµ nh÷ng linh c¶m cña con ng­êi vÒ nh÷ng c¸ch xö sù hîp lý.

Mçi d©n téc ë c¸c khu vùc ®Þa lý kh¸c nhau sÏ cã nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c nhau trong sù h×nh thµnh ph¸p luËt. Nh­ng sù h×nh thµnh ph¸p luËt ë c¸c khu vùc ®Þa lý kh¸c nhau bao giê còng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm mang tÝnh quy luËt chung. VÒ c¬ b¶n, ph¸p luËt ®­îc h×nh thµnh th«ng qua c¸c con ®­êng – c¸c ph­¬ng thøc chñ yÕu sau ®©y: tËp qu¸n ph¸p, tiÒn lÖ ph¸p vµ v¨n b¶n ph¸p luËt.

TËp qu¸n ph¸p (ph¸p luËt tËp qu¸n), ®ã lµ viÖc nhµ n­íc thõa nhËn c¸c tËp qu¸n ®· tõng tån t¹i tr­íc cã gi¸ trÞ ph¸p lý, mang tÝnh b¾t buéc chung, ®­îc ®¶m b¶o thùc hiÖn b»ng søc m¹nh c­ìng chÕ nhµ n­íc. VÒ nguyªn t¾c, ®ã lµ nh÷ng tËp qu¸n kh«ng tr¸i víi lîi Ých cña nhµ n­íc. C¸ch thøc thõa nhËn tËp qu¸n còng kh¸c nhau ë mçi quèc gia, vµo c¸c thêi kú lÞch sö kh¸c nhau nh­: tuyªn bè thõa nhËn c¸c tËp qu¸n nhÊt ®Þnh, thõa nhËn d­íi d¹ng nguyªn t¾c chung, thõa nhËn b»ng c¸ch im lÆng ®Ó tËp qu¸n ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi nhÊt ®Þnh. Cßn khi ®· ®­a c¸c tËp qu¸n vµo trong c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt th× c¸ch lµm cã phÇn phøc t¹p h¬n nh­ chuyÓn ho¸ néi dung cña c¸c tËp qu¸n vµo trong c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt, quy ®Þnh c¸c chÕ tµi xö lý ®èi víi viÖc vi ph¹m tËp qu¸n v.v...

TiÒn lÖ ph¸p - lµ nh÷ng quyÕt ®Þnh cña c¸c c¬ quan hµnh chÝnh, cña c¬ quan t­ ph¸p vÒ nh÷ng vô viÖc cô thÓ ®­îc nhµ n­íc thõa nhËn cã gi¸ trÞ ph¸p lý b¾t buéc ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vô viÖc t­¬ng tù x¶y ra sau ®ã.

V¨n b¶n ph¸p luËt do nhµ n­íc x©y dùng vµ ban hµnh. Ho¹t ®éng lËp ph¸p cña c¸c nhµ n­íc ®­îc thùc hiÖn trong suèt c¶ qu¸ tr×nh l©u dµi, nh÷ng c«ng tr×nh lËp ph¸p ®Çu tiªn – nh÷ng bé luËt cæ cña c¸c nhµ n­íc lµ biÓu hiÖn sinh ®éng cña nÒn v¨n minh ph¸p lý nh©n lo¹i nh­ c¸c bé luËt Manu, H¨mmurabi, bé luËt La m· vv....Tuy nhiªn, ®©y thùc chÊt lµ nh÷ng bé Tæng luËt bëi cã sù tÝch hîp cña nhiÒu lo¹i quy ph¹m x· héi nh­ tËp qu¸n, ®¹o ®øc, t«n gi¸o; quy ph¹m ph¸p luËt do nhµ n­íc ban hµnh. Do hoµn c¶nh lÞch sö, nhiÒu quèc gia ph¶i mÊt hµng tr¨m n¨m míi cã nh÷ng bé luËt thµnh v¨n chÝnh thøc. C«ng cô qu¶n lý x· héi cña nhµ n­íc, ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi chñ yÕu dùa vµo tËp qu¸n, ®¹o ®øc, t«n gi¸o, ®iÒu hµnh b»ng mÖnh lÖnh trùc tiÕp cña nhµ n­íc.

Nh×n chung, tuy cïng nh÷ng nguyªn nh©n xuÊt hiÖn, song qu¸ tr×nh h×nh thµnh ph¸p luËt diÔn ra chËm ch¹p, phøc t¹p vµ l©u dµi h¬n so víi sù h×nh thµnh nhµ n­íc. Vµ xÐt vÒ céi nguån lÞch sö, sù h×nh thµnh ph¸p luËt kh«ng ph¶i tõ h­ v« mµ chÝnh lµ tõ c¬ së cña c¸c lo¹i quy t¾c ®iÒu chØnh x· héi kh¸c ®Æc biÖt lµ ®¹o ®øc. LuËt ph¸p giai ®o¹n ®Çu cña c¸c nhµ n­íc thùc chÊt lµ sù pha trén, giao thoa gi÷a c¸c lo¹i quy ph¹m x· héi ®· cã tõ tr­íc khi nhµ n­íc xuÊt hiÖn. C¸c quy t¾c do chÝnh nhµ n­íc ®Æt ra chØ lµ mét bé phËn hîp thµnh cña ph¸p luËt thöa xa x­a. LÞch sö cho biÕt l¹i, ng­êi th­îng cæ còng ®· biÕt ®Õn nh÷ng quy t¾c tËp qu¸n, ®¹o ®øc, biÕt ®Õn nh÷ng chÕ tµi h×nh ph¹t nh­ ®uæi ra khái céng ®ång, tö h×nh, ®¸nh ®Ëp v...®èi víi nh÷ng thµnh viªn nhiÒu lÇn vi ph¹m nh÷ng quy t¾c ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi. Cã thÓ thÊy râ vÊn ®Ò nµy qua c¸c bé luËt tôc cña ®ång bµo c¸c d©n téc T©y nguyªn, ®Æc biÖt lµ luËt tôc £®ª.

Nghiªn cøu luËt tôc ®ång bµo c¸c d©n téc T©y nguyªn, ®Æc biÖt lµ LuËt tôc £ ®ª, M’ N«ng sÏ cho chóng ta biÕt râ thªm vÒ hÖ thèng c¸c quy t¾c x· héi cña mét x· héi tiÒn giai cÊp. LuËt tôc £ ®ª cã ph¹m vi ®iÒu chØnh réng, bao qu¸t tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc quan hÖ x· héi, thÓ hiÖn lîi Ých chung cña céng ®ång, nh­ vÒ c¸c téi cña ng­êi tr­ëng bu«n, vi ph¹m lîi Ých céng ®ång, vÒ h«n nh©n – gia ®×nh; vÒ téi gian d©m, vÒ c¸c téi ph¹m nghiªm träng; vÒ quan hÖ së h÷u, vÒ x©m ph¹m th©n thÓ ng­êi kh¸c vv....LuËt tôc cã hÖ thèng c¸c chÕ tµi c­ìng chÕ ®èi víi ng­êi vi ph¹m. §Æc biÖt lµ c¬ chÕ gi¶i quyÕt c¸c tranh chÊp, xö lý ng­êi cã hµnh vi vi ph¹m cña luËt tôc rÊt ®éc ®¸o, phï hîp víi ®iÒu kiÖn kh¸ch quan vµ chñ quan t¹i c¸c bu«n lµng nh­ toµ ¸n phong tôc, cuéc häp bu«n lµng, vai trß cña c¸c giµ lµng; ng­êi xö kiÖn (P«khatk¬®i ) vv...¹⁴⁴

§¹o ®øc cã ­u thÕ h¬n ph¸p luËt trong viÖc ®iÒu chØnh nh÷ng quan hÖ x· héi vÒ t×nh c¶m trong c¸c mèi quan hÖ x· héi mµ xem ra lµ tÊt c¶ vÒ nguyªn t¾c, tõ nh÷ng quan hÖ kinh tÕ, v¨n ho¸, chÝnh trÞ; t«n gi¸o; khoa häc vv... Vµ, ®Êy còng chÝnh lµ c¸i "v­¬ng quèc" riªng cña ®¹o ®øc. Mét mÆt th× ®¹o ®øc ®iÒu chØnh mét ph¹m vi réng lín c¸c quan hÖ x· héi h¬n lµ ph¸p luËt. MÆt kh¸c, ®¹o ®øc kh«ng ®iÒu chØnh hÕt c¸c quan hÖ x· héi mµ chØ ®iÒu chØnh nh÷ng quan hÖ x· héi trùc tiÕp thÓ hiÖn tÝnh chÊt hµnh vi cña con ng­êi, nh÷ng hµnh vi cã thÓ ®¸nh gi¸ ®­îc tõ ph­¬ng diÖn ®¹o ®øc, theo quan ®iÓm ®¹o ®øc. VÝ nh­ t×nh c¶m b¹n bÌ nh÷ng lóc khã kh¨n, ho¹n n¹n, t×nh ng­êi trong c¸c quan hÖ x· héi, t×nh yªu th­¬ng ®ång lo¹i. Nh÷ng hµnh vi kh«ng thÓ ®¸nh gi¸ (hoÆc khã ®¸nh gi¸) theo c¸c tiªu chÝ ®¹o ®øc, vÒ c¬ b¶n, kh«ng thuéc lÜnh vùc ®iÒu chØnh cña ph¸p luËt.

Kh«ng ph¶i bÊt kú mét sù kh«ng tu©n thñ quy ph¹m ®¹o ®øc nµo còng lµ vi ph¹m ph¸p luËt. Sù kh«ng trung thùc, sù h»n thï, sù l·nh ®¹m, sù gian dèi, ®­îc ®¸nh gi¸ kh¸c nhau ë ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc. Tr­íc hÕt, ®ã lµ nh÷ng vi ph¹m ®¹o ®øc. §èi víi ph¸p luËt chØ cã ý nghÜa khi nh÷ng hµnh ®ã cã tÝnh chÊt vµ møc ®é nghiªm träng vµ ®­îc quy ®Þnh mét c¸ch cô thÓ, chÆt chÏ trong c¸c ®iÒu luËt.

CÇn ph©n biÖt nghÜa vô ®¹o ®øc víi nghÜa vô ph¸p lý. NghÜa vô ®¹o ®øc lµ sù phï hîp gi÷a lý trÝ vµ t×nh c¶m cña c¸ nh©n víi nh÷ng nhu cÇu ®¹o ®øc cña x· héi. NghÜa vô ®¹o ®øc lµ sù thÓ hiÖn t×nh c¶m cña con ng­êi, phï hîp víi ý chÝ, nguyÖn väng cña x· héi. Nã cã nguån gèc tõ bªn trong, trë thµnh ®éng c¬ th«i thóc con ng­êi ý thøc tr¸ch nhiÖm tr­íc ng­êi kh¸c vµ tr­íc x· héi. Chñ thÓ cña nghÜa vô ®¹o ®øc hµnh ®éng theo tiÕng gäi cña l­¬ng t©m, cña sù c«ng b»ng, b¸c ¸i vµ kh¸t väng, sÏ ®­îc phôc vô, cèng hiÕn cho x· héi.

Trªn thùc tÕ còng rÊt Ýt nh÷ng lÜnh vùc quan hÖ x· héi n»m ngoµi nh÷ng h×nh thøc ph¸p lý, tøc n»m ngoµi sù ®iÒu chØnh cña ph¸p luËt. Nh÷ng quan hÖ x· héi ®­îc thuÇn tuý ®iÒu chØnh b»ng c¸c quy ph¹m x· héi kh¸c nh­, tËp qu¸n, t«n gi¸o, ®¹o ®øc, truyÒn thèng cã thÓ nãi lµ rÊt Ýt. TÊt c¶ c¸c mèi quan hÖ x· héi ®Òu ®­îc ®¸nh gi¸ tõ ph­¬ng diÖn cña c¸c ph¹m trï ®¹o ®øc. H×nh thøc ph¸p lý cña c¸c mèi quan hÖ cña con ng­êi tøc nh÷ng mèi quan hÖ cña con ng­êi vÒ së h÷u, vÒ tinh thÇn vµ vÒ quyÒn lùc chÝnh trÞ. Tõ ®ã nãi lªn ph¹m vi t¸c ®éng réng cña c¸c quy ph¹m ph¸p luËt. Ph¸p luËt ®iÒu chØnh mét ph¹m vi réng lín c¸c quan hÖ x· héi vµ chØ ®Ó l¹i trong sù tù do mét sè rÊt Ýt c¸c quan hÖ x· héi, nh­ quan hÖ trong t×nh yªu, t×nh b¹n, t­¬ng trî, gióp ®ì nhau, trong c¸c tr¹ng th¸i cña suy t­ d»n vÆt.

Sù kh¸c biÖt gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc ®­îc thÓ hiÖn ë sù kh¸c biÖt vÒ ph¹m vi t¸c ®éng cña chóng. Kh«ng ph¶i bÊt kú mét quy ph¹m ph¸p luËt nµo còng ®Òu lµ quy ph¹m ®¹o ®øc vµ ng­îc l¹i. Nh÷ng vÊn ®Ò nh­: tinh thÇn tËp thÓ, lßng yªu n­íc, yªu lao ®éng, trung thµnh, t×nh yªu, bæn phËn, sù khiªm tèn, t×nh b¹n, gi¶n dÞ, sù quan t©m, lßng nh©n hËu vÞ tha, thuû chung, thËt thµ, dòng c¶m, sù lÞch sù, l­¬ng t©m, h¹nh phóc, danh dù, ch©n thùc... tÊt c¶ chóng kh«ng hoµn toµn chØ chÞu sù ®iÒu chØnh cña ph¸p luËt, kh«ng cã thÓ hoµn toµn ®­îc t¸c ®éng bëi ph¸p luËt. §ång thêi kh«ng ph¶i bÊt kú mét quy ph¹m ph¸p luËt nµo còng ®Òu cã mèi quan hÖ trùc tiÕp víi c¸c nguyªn t¾c ®¹o ®øc. Bëi lÏ, quy ph¹m ph¸p luËt cô thÓ h¬n, chi tiÕt h¬n ®¹o ®øc, ph¸p luËt ®iÒu chØnh nh÷ng lÜnh vùc mµ ë ®ã, ®¹o ®øc chØ t¸c ®éng ë møc ®é chung nhÊt.

Nh­ vËy, khi xÐt ®Õn ph¹m vi ®iÒu chØnh cña ®¹o ®øc, theo chóng t«i, ph¶i võa lµm râ nh÷ng lÜnh vùc quan hÖ x· héi mµ ®¹o ®øc ®iÒu chØnh mét c¸ch "thuÇn tuý" t­¬ng ®èi, võa ph¶i lµm râ tÝnh phæ qu¸t, tÝnh tæng hîp cña ®¹o ®øc, ®¹o ®øc cã kh¶ n¨ng chi phèi, xen kÏ vµo tÊt c¶ c¸c mèi quan hÖ x· héi. §iÒu ®Êy còng lµ dÔ hiÓu, bëi v× ®¹o ®øc ®­îc vËn ®éng dùa trªn nh÷ng ph¹m trï nh­ thiÖn, ¸c, l­¬ng t©m, danh dù, trung thùc, bæn phËn, nh©n phÈm, tr¸ch nhiÖm c¸ nh©n... Nh÷ng ph¹m trï nµy lµ nh÷ng tiªu chÝ tæng hîp ®Ó ®¸nh gi¸ hµnh vi cña con ng­êi trong tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc quan hÖ x· héi. Nh­ ®· ®Ò cËp, ph¸p luËt t¸c ®éng tr­íc hÕt lµ trong lÜnh vùc së h÷u vµ quyÒn lùc chÝnh trÞ. Nh­ng chÝnh nh÷ng quan hÖ x· héi ®ã còng kh«ng thÓ biÖt lËp víi sù ®iÒu chØnh cña ®¹o ®øc. §ång thêi, sù t¸c ®éng cña ph¸p luËt còng ®i v­ît ra khái nh÷ng giíi h¹n cña nh÷ng quan hÖ vÒ së h÷u vµ chÝnh trÞ. Do ®ã ®iÒu cÇn nhÊn m¹nh lµ: ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc kh«ng cã mét kh«ng gian c¸ch biÖt, mµ bao giê còng ho¹t ®éng trªn mét "mÆt trËn chung" cña c¸c mèi liªn hÖ x· héi. tõ ®ã, chóng cã nh÷ng ®iÓm chung thèng nhÊt vµ liªn hÖ mËt thiÕt víi nhau.

Trong hÖ thèng ph¸p luËt th­êng cã nh÷ng quy ph¹m ph¸p lý- kü thuËt, hoÆc nh÷ng quy ph¹m vÒ thñ tôc, tr×nh tù ph¸p lý, tr×nh tù x¸c lËp c¸c biªn b¶n ph¸p lý... kh«ng cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn "®¹o ®øc". Cã thÓ nãi, c¸c quy ph¹m ph¸p luËt kÓ trªn mang tÝnh "trung lËp" ®èi víi ®¹o ®øc. ThÕ nh­ng, viÖc thùc hiÖn c¸c quy ph¹m ®ã trong cuéc sèng l¹i kh«ng thÓ kh«ng cã liªn quan Ýt nhiÒu ®Õn ®¹o ®øc!. Mét c¸ch cô thÓ h¬n, cã nh÷ng lÜnh vùc quan hÖ x· héi mµ ph¸p luËt ®iÒu chØnh nh­ng l¹i kh«ng thuéc ph¹m vi ®iÒu chØnh cña ®¹o ®øc (ch¼ng h¹n, trong lÜnh vùc bÝ mËt quèc gia, luËt lÖ giao th«ng, tiªu chuÈn vÒ ph¹m vi hµnh lang an toµn gi÷a ®­êng s¾t vµ khu d©n c­, tr×nh tù, thñ tôc cÊp giÊy phÐp kinh doanh...). Tuy vËy, viÖc thùc hiÖn vµ ¸p dông nh÷ng quy ph¹m ph¸p luËt cña c¸c c¬ quan nhµ n­íc cã thÈm quyÒn vµ cña mäi c¸ nh©n vÒ c¸c vÊn ®Ò nªu trªn l¹i Ýt nhiÒu liªn quan ®Õn ®¹o ®øc. VÝ dô: hµnh vi phãng nhanh, v­ît Èu vÒ ph­¬ng diÖn ph¸p lý lµ sù vi ph¹m c¸c qui ®Þnh ph¸p lý - kü thuËt vÒ an toµn giao th«ng tuy kh«ng vi ph¹m trùc tiÕp ®Õn mét quy t¾c ®¹o ®øc nµo ( xÐt trªn ph­¬ng diÖn néi dung, trong ®¹o ®øc kh«ng cã quy t¾c nµo vÒ giao th«ng ) song xÐt vÒ tÝnh chÊt, ®©y còng thuéc ph¹m trï ®¹o ®øc, thÓ hiÖn ý thøc tr¸ch nhiÖm, bæn phËn ®¹o ®øc cña mçi ng­êi khi tham gia giao th«ng ®èi víi søc khoÎ, tÝnh m¹ng cña ng­êi kh¸c kÓ c¶ ®èi víi b¶n th©n m×nh. Bëi lÏ, hµnh vi vi ph¹m luËt lÖ giao th«ng cña c¸c c¸ nh©n ®· cã ¶nh h­ëng xÊu ®Õn søc khoÎ, tÝnh m¹ng, c¸c lîi Ých kh¸c cña c¸ nh©n vµ x· héi. NÕu nh­ con ng­êi ta cã ý thøc tr¸ch nhiÖm l­¬ng t©m tr­íc ng­êi kh¸c vÒ hµnh vi cña m×nh khi tham gia giao th«ng, ch¾c ch¾n anh ta sÏ k×m chÕ kh«ng phãng nhanh, l¹ng l¸ch, v­ît Èu. Khi vi ph¹m x¶y ra, viÖc nhµ n­íc ¸p dông c¸c biÖn ph¸p xö lý t­¬ng øng còng thÓ hiÖn quan ®iÓm ®¹o ®øc. VÝ dô, hµnh vi v­ît ®Ìn ®á ë c¸c n­íc kh¸c nhau sÏ bÞ xö ph¹t kh¸c nhau phô thuéc vµo nhiÒu yÕu tè x· héi trong ®ã cã yÕu tè ®¹o ®øc.

§¹o ®øc ®ång thêi võa ®iÒu chØnh tÊt c¶ c¸c quan hÖ x· héi, võa ®iÒu chØnh ë khÝa c¹nh nh÷ng hµnh vi, quan hÖ cã liªn quan ®Õn ®¹o ®øc con ng­êi, ®¹o ®øc x· héi, cã thÓ ®­îc ®¸nh gi¸ tõ ph­¬ng diÖn ®¹o ®øc. Ch¼ng h¹n, ho¹t ®éng xÐt xö cña thÈm ph¸n, th¸i ®é, c¸ch gi¶i quyÕt vµ kÕt luËn cña thÈm ph¸n còng ®­îc ®¸nh gi¸ b»ng c¸c chuÈn mùc, nguyªn t¾c cña ®¹o ®øc con ng­êi nãi chung vµ ®¹o ®øc ng­êi thÈm ph¸n nãi riªng. VËy ®Æt ra c©u hái: ph¹m vi ®iÒu chØnh cña ph¸p luËt réng h¬n hay cña ®¹o ®øc réng h¬n?. §¹o ®øc cã ph¹m vi ®iÒu chØnh réng h¬n ph¸p luËt nÕu ®øng trªn gãc ®é xem ®¹o ®øc lµ mét yÕu tè tinh thÇn kh«ng t¸ch rêi b¶n th©n hµnh vi cña con ng­êi, kh«ng thÓ thiÕu ®­îc trong ®êi sèng cña mçi con ng­êi víi x· héi. Trªn thùc tÕ, kh«ng cã mét lÜnh vùc quan hÖ x· héi nµo kÓ c¶ trong lÜnh vùc chÝnh trÞ, ngo¹i giao, kinh tÕ- kinh doanh; qu©n sù, hµnh chÝnh ph¸p lý mµ l¹i kh«ng cã quan hÖ Ýt nhiÒu víi ®¹o ®øc, mµ l¹i kh«ng chÞu sù ®¸nh gi¸ tõ ph­¬ng diÖn ®¹o ®øc. Ngay c¶ toµn bé thùc tiÔn ph¸p lý- x©y dùng, thùc hiÖn, ¸p dông, v¨n ho¸ ph¸p lý... còng ®Òu ph¶i ®­îc xem xÐt tõ ph­¬ng diÖn ®¹o ®øc: nh©n ®¹o, c«ng b»ng, hîp lý, khoan dung...

C¸c ph¹m trï cña ®¹o ®øc: thiÖn, ¸c, tèt , xÊu, c«ng b»ng, nh©n ®¹o, l­¬ng t©m, vinh , nhôc... bao qu¸t lªn toµn bé ®êi sèng cña con ng­êi, lªn mäi quan hÖ x· héi (mÆc dï kh«ng ph¶i lµ tÊt c¶ c¸c ph­¬ng tiÖn cña c¸c hiÖn t­îng vµ quan hÖ x· héi ®ã). Vµ, nh­ vËy, dï kh«ng cã liªn quan mét c¸ch trùc tiÕp tíi ®¹o ®øc (tíi c¸c quan ®iÓm, t×nh c¶m, c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc), c¸c lo¹i quy ph¹m "trung lËp" võa nªu ®ã trong qu¸ tr×nh ®­îc ®­a vµo thùc hiÖn trong cuéc sèng, vÉn ph¶i chÞu sù ®¸nh gi¸ theo c¸c tiªu chÝ cña ®¹o ®øc.

Ph¹m vi ®iÒu chØnh cña ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc nh­ vËy còng cã nhiÒu ®iÓm kh¸c biÖt bëi ®©y lµ hai chø kh«ng ph¶i lµ mét c«ng cô ®iÒu chØnh xÐt vÒ ®Æc thï ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi. Nh­ng nÕu nh×n nhËn trong tæng thÓ, phæ qu¸t th× cã thÓ nãi, kh«ng cã mét lÜnh vùc x· héi nµo mµ l¹i kh«ng ®­îc ®iÒu chØnh bëi ®¹o ®øc, kh«ng ®­îc ®¸nh gi¸, kiÓm so¸t tõ ph­¬ng diÖn ®¹o ®øc. Bëi lÏ, trong mäi hµnh vi, quan hÖ x· héi ®Òu cã yÕu tè “con ng­êi”. ë ®©u cã con ng­êi hiÖn diÖn th× ë ®ã cã ®¹o ®øc, cã nhu cÇu ®¹o ®øc, ®¹o ®øc – mét lÜnh vùc thùc sù ng­êi. Xu h­íng nµy ngµy cµng ®­îc biÓu hiÖn râ trong x· héi hiÖn ®¹i khi mµ con ng­êi ®­îc ®Æt vµo vÞ trÝ trung t©m cña mäi chÝnh s¸ch, luËt lÖ vµ mäi ho¹t ®éng cña x· héi.

Theo c¸c nhµ ®¹o ®øc häc, ®¹o ®øc ®­îc sinh ra tõ nh÷ng nhu cÇu kh¸ch quan ®Ó lµm c«ng cô, ph­¬ng tiÖn phèi hîp, hµi hoµ nh÷ng lîi Ých cña c¸ nh©n vµ x· héi, hµnh vi cña c¸ nh©n víi lîi Ých cña céng ®ång, kh¾c phôc nh÷ng m©u thuÉn gi÷a lîi Ých c¸ nh©n vµ x· héi.¹⁴⁵ §©y chÝnh lµ quan ®iÓm tiÕp cËn vÒ chøc n¨ng cña ®¹o ®øc trong x· héi, qua ®ã cho phÐp x¸c ®Þnh tÝnh chÊt tæng hîp, chi phèi chung cña ®¹o ®øc. §¹o ®øc lµ hÖ thèng c¸c quan ®iÓm, c¸c quy ph¹m, c¸c nguyªn t¾c, c¸c sù ®¸nh gi¸, c¸c xóc c¶m ®­îc thÓ hiÖn trong nh÷ng hµnh vi con ng­êi, ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ cña con ng­êi ®èi víi nhau, ®èi víi x· héi, giai cÊp, c¸c céng ®ång d©n c­, c¸c nhãm x· héi, ®èi víi nhµ n­íc. C¸c tiªu chÝ cña ®¹o ®øc lµ c¸c ph¹m trï nh­: ®iÒu tèt, ®iÒu xÊu, danh dù, lu¬ng t©m, lßng vÞ tha, nÒ nÕp vv... TÊt c¶ c¸c mèi quan hÖ x· héi ®Òu ®­îc ®¸nh gi¸ tõ ph­¬ng diÖn c¸c ph¹m trï ®¹o ®øc kÓ trªn.

Cã nh÷ng lÜnh vùc quan hÖ x· héi ®Òu cïng lóc chÞu sù ®iÒu chØnh cña c¶ ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt, ë ®ã c¸c yÕu tè ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt ®an xen, hoµ trén vµo nhau. Ch¼ng h¹n, mét ng­êi nµo ®ã kh«ng trém c¾p tµi s¶n cña ng­êi kh¸c, tr­íc hÕt lµ sù thÓ hiÖn cña mét hµnh vi hîp ®¹o ®øc vµ còng lµ hîp ph¸p luËt. Trong tr­êng hîp ng­îc l¹i, ng­êi g©y ra hµnh vi ®ã ®Òu bÞ c¶ ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc lªn ¸n, trõng ph¹t víi nh÷ng chÕ tµi nhÊt ®Þnh. VÝ dô: bu«n b¸n ma tóy võa lµ vi ph¹m ph¸p luËt ®ång thêi còng lµ vi ph¹m ®¹o ®øc v× nh÷ng t¸c h¹i cña nã g©y ra cho x· héi vµ con ng­êi. T­¬ng tù, hµnh vi cøu ng­êi bÞ n¹n cña anh thanh niªn A lµ do yÕu tè nµo quyÕt ®Þnh? Do ®¹o ®øc hay v× cã ®iÒu luËt trõng ph¹t téi kh«ng cøu gióp ng­êi bÞ n¹n? ( ®iÒu 102 Bé luËt h×nh sù, téi kh«ng cøu gióp ng­êi ®ang ë trong t×nh tr¹ng nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng.)?. VÒ c¬ b¶n, hµnh vi cøu gióp ng­êi bÞ n¹n nµy hoµn toµn xuÊt ph¸t tõ ph­¬ng diÖn ®¹o ®øc, t×nh ng­êi, tõ sù tù nguyÖn, th«i thóc cña l­¬ng t©m, tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc chø kh«ng do mét ¸p lùc r¨n ®e nµo. Tuy nhiªn, trong thùc tÕ, còng cã nh÷ng tr­êng hîp, hµnh vi nªu trªn ®­îc thùc hiÖn do ¸p lùc tõ bªn ngoµi – d­ luËn x· héi t¹i thêi ®iÓm ®ã. Chñ thÓ thùc hiÖn hµnh vi tèt ®Ñp ®ã cã thÓ kh«ng biÕt ®Õn ®iÒu luËt trªn mµ còng cã thÓ biÕt mét c¸ch kh«ng chÝnh x¸c vµ cô thÓ nh­ng l­¬ng t©m anh ta kh«ng cho phÐp bá mÆc, lµm ng¬ tr­íc c¬n ho¹n n¹n cña ng­êi kh¸c. §Ó n©ng cao ý thøc tr¸ch nhiÖm c¸ nh©n vÒ cøu gióp ng­êi kh¸c trong t×nh tr¹ng nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng cña hä, sù phæ biÕn, gi¸o dôc vÒ ®iÒu luËt trªn nãi riªng sÏ cã vai trß to lín cïng víi sù gi¸o dôc vÒ ®¹o ®øc.

Trë l¹i vÊn ®Ò ph¹m vi ®iÒu chØnh cña ph¸p luËt, mét ph­¬ng tiÖn ®iÒu chØnh m¹nh mÏ víi uy quyÒn to lín cña nhµ n­íc; mét vò khÝ thÐp trong hÖ thèng ®iÒu chØnh x· héi. Râ rµng lµ ph¸p luËt cã sù chän läc trong sè c¸c quan hÖ x· héi ®Ó x¸c ®Þnh cho m×nh mét ph¹m vi ®iÒu chØnh. ChØ nh÷ng quan hÖ x· héi c¬ b¶n, quan träng, phøc t¹p, cã ý nghÜa x· héi míi n»m trong ph¹m vi ®iÒu chØnh cña ph¸p luËt. Cã nh÷ng lÜnh vùc quan hÖ x· héi mµ ph¸p luËt ®iÒu chØnh nh­ng l¹i kh«ng thuéc ph¹m vi ®iÒu chØnh cña ®¹o ®øc. Ch¼ng h¹n, trong lÜnh vùc bÝ mËt quèc gia, luËt lÖ giao th«ng, tiªu chuÈn vÒ ph¹m vi hµnh lang an toµn gi÷a ®­êng s¾t vµ khu d©n c­, tr×nh tù, thñ tôc cÊp giÊy phÐp kinh doanh...

Ph¸p luËt dï hoµn thiÖn ®Õn ®©u còng kh«ng thÓ vµ kh«ng cÇn, kh«ng cã "bæn phËn" ph¶i bao qu¸t hÕt tÊt c¶ c¸c quan hÖ cã trong x· héi. Sù phèi hîp trong viÖc ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi còng ®· ®­îc c¸c nhµ lµm luËt thêi tr­íc sö dông. Trong bé luËt Hång §øc cña nhµ Lª, nh÷ng quan hÖ vÒ h«n nh©n gia ®×nh chØ ®­îc ®iÒu chØnh trªn nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n nhÊt, mang ý nghÜa quèc gia nh»m cñng cè quyÒn cña ng­êi gia tr­ëng, nÒn t¶ng ®¹o ®øc nho gi¸o trong gia ®×nh vµ x· héi. Cßn c¸c hµnh vi xö sù cô thÓ trong h«n nh©n gia ®×nh : "nhµ lµm luËt ®· nh­êng chç cho ®¹o ®øc vµ phong tôc, tËp qu¸n ®iÒu chØnh"¹⁴⁶. C¸c nhµ lµm luËt dï cã tµi giái ®Õn mÊy, còng kh«ng thÓ dù liÖu hÕt tÊt c¶ c¸c vÊn ®Ò ph¸t sinh, thay ®æi, mÊt ®i trong sù biÕn ®æi kh«n cïng cña x· héi. VÒ vÊn ®Ò nµy, Phan Huy Chó ®· cã nhËn xÐt rÊt ®éc ®¸o, ®¹i ý lµ: ph¸p luËt dï hoµn thiÖn ®Õn ®©u còng kh«ng theo kÞp ®­îc sù thay ®æi kh«n luêng cña x· héi, kh«ng chØ c¨n cø vµo nh÷ng ®iÒu luËt cã s½n, phµm nh÷ng téi mµ trong luËt kh«ng cã ®Òu cã thÓ lÊy ®¹i nghÜa mµ quyÕt ®Þnh. §ã chÝnh lµ chç mÇu nhiÖm ë ngoµi ph¸p luËt.¹⁴⁷ Trong nh÷ng hoµn c¶nh ®ã, ®¹o ®øc lµ yÕu tè bæ sung cho ph¸p luËt, lÊp ®i nh÷ng kho¶ng trèng, kÓ c¶ nh÷ng lç hæng cña ph¸p luËt. §¹o ®øc lµ yÕu tè ®i theo s¸t tõng hµnh vi, xö sù cña con ng­êi trong c¶ kh«ng gian, thêi gian, song hµnh cïng ph¸p luËt hoÆc ®¬n lÎ mét m×nh.

ViÖc x¸c ®Þnh ph¹m vi ®iÒu chØnh, ®èi t­îng ®iÒu chØnh cña ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc nh­ vËy ®· cho thÊy ë ®©y thÓ hiÖn mét sù "ph©n quyÒn" võa r¹ch rßi, døt kho¸t, võa mang yÕu tè hoµ hîp, hiÖp t¸c kÕt hîp gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc. Sù kÕt hîp ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc ®­îc biÓu hiÖn chÝnh lµ ë mèi quan hÖ gi÷a Nhµ n­íc vµ X· héi - D­ luËn x· héi. VÒ mét ph­¬ng diÖn nµo ®Êy, ë sù ph©n quyÒn nµy còng cã tÝnh ®èi träng, kiÒm chÕ, kiÓm so¸t lÉn nhau gi÷a hai ph­¬ng tiÖn ®iÒu chØnh m¹nh mÏ nµy.

Trong c¸i v­¬ng quèc tù do cña ®¹o ®øc, khi cÇn thiÕt ph¸p luËt còng sÏ "ra tay", b»ng nh÷ng h×nh ph¹t nghiªm kh¾c ®èi víi nh÷ng hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc; ®èi víi nh÷ng quan niÖm, t×nh c¶m ®¹o ®øc sai tr¸i, lçi thêi, b¶o thñ. Vµ, ng­îc l¹i, c¸i tù do, c¸i uy quyÒn thÐp cña ph¸p luËt còng cã giíi h¹n!. Mäi ®iÒu luËt dï cøng r¾n ®Õn ®©u ®i ch¨ng n÷a, mäi lêi ph¸n quyÕt cña quan toµ, mäi c¸ch xö lý cña quyÒn hµnh chÝnh ... råi còng sÏ ®­îc ®¸nh gi¸ tõ phÝa d­ luËn x· héi, tõ nh÷ng c¸i nh×n nghiÖt ng· cña d­ luËn x· héi, qua vßng v©y kiÓm so¸t cña thêi gian. Vµ, d­ luËn x· héi cïng víi thêi gian sÏ lµ ng­êi b×nh xÐt ph¸p luËt, ®ßi hái ë c¸c nhµ lµm luËt nh÷ng thay ®æi nhÊt ®Þnh ®èi víi nh÷ng ®iÒu luËt, nh÷ng b¶n ¸n, nh÷ng quyÕt ®Þnh hµnh chÝnh. §ã lµ nh÷ng c«ng viÖc mµ c¸c nhµ lµm luËt vÉn th­êng lµm víi ph­¬ng ch©m "hoµn thiÖn ph¸p luËt, d©n chñ ho¸ ph¸p luËt trªn mäi ph­¬ng diÖn", ®Ó lµm cho ph¸p luËt thùc sù trë thµnh ®¹i l­îng c«ng b»ng, ngµy cµng mang ®Ëm tÝnh kh¸ch quan, khoa häc vµ nh©n v¨n h¬n.

Kh«ng chØ cã ph¸p luËt trong c¸c x· héi truyÒn thèng mµ kÓ c¶ ph¸p luËt trong x· héi hiÖn ®¹i, còng kh«ng bao giê cã thÓ vµ còng kh«ng cÇn thiÕt ®iÒu chØnh hÕt thÈy mäi quan hÖ x· héi. LuËt ph¸p kÓ c¶ luËt ph¸p ®· ®¹t ®Õn tr×nh ®é ph¸t triÓn còng chØ cã thÓ ®iÒu chØnh trªn mét sè mÆt nhÊt ®Þnh cña ®êi sèng x· héi. Trong khi ®ã, ®¹o ®øc cã ph¹m vi ®iÒu chØnh réng lín, th©m nhË vµo hÇu hÕt c¸c lÜnh vùc quan hÖ x· héi. Sù ®iÒu chØnh cña ®¹o ®øc cã tÝnh chÊt mÒm dÎo vµ linh ®éng, cã kh¶ n¨ng th©m nhËp vµo mäi quan hÖ x· héi, ®iÒu chØnh c¸c hiÖn t­îng lÖch chuÈn x· héi, ®èi víi mäi ®èi t­îng thµnh viªn x· héi, kh«ng kÓ ®Þa vÞ x· héi vµ tuæi t¸c.

ViÖc më réng ph¹m vi ®iÒu chØnh cña ph¸p luËt ë nhµ n­íc ta hiÖn nay còng lµ qu¸ tr×nh më réng sù ®iÒu chØnh cña ®¹o ®øc, cña d­ luËn x· héi, ®­îc thÓ hiÖn ë sù ®¶m b¶o d©n chñ trong mäi lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi, qu¸ tr×nh hoµn thiÖn mèi quan hÖ ®óng ®¾n gi÷a nhµ n­íc vµ c«ng d©n trªn nguyªn t¾c ®ång tr¸ch nhiÖm - mét trong nh÷ng ®ßi hái vµ biÓu hiÖn sinh ®éng cña nhµ n­íc ph¸p quyÒn. Ph¹m vi ®iÒu chØnh cña ph¸p luËt, ®¹o ®øc còng kh«ng nhÊt thµnh, bÊt biÕn mµ ph¶i thay ®æi theo sù ph¸t triÓn cña ®êi sèng x· héi. Xu h­íng ghi nhËn vµo trong ph¸p luËt c¸c chuÈn mùc, nguyªn t¾c cña ®¹o ®øc d©n téc vµ ®¹o ®øc nh©n lo¹i ngµy cµng ®­îc thÓ hiÖn râ. §Æc biÖt lµ trong c¸c bé luËt hiÖn hµnh nh­ bé luËt d©n sù, bé luËt lao ®éng, bé luËt h×nh sù, luËt h«n nh©n vµ gia ®×nh, luËt th­¬ng m¹i vv...
3. Sù kh¸c biÖt gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc vÒ h×nh thøc, møc ®é, c¸ch thøc thÓ hiÖn vµ ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi

Ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc cßn kh¸c nhau ë h×nh thøc thÓ hiÖn vµ møc ®é, c¸ch thøc thÓ hiÖn vµ ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi. §©y còng lµ mét trong nh÷ng sù kh¸c biÖt râ nÐt gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc. Kh¸c víi c¸c quy ph¹m x· héi kh¸c, ph¸p luËt cã thuéc tÝnh ®­îc x¸c ®Þnh chÆt chÏ vÒ mÆt h×nh thøc. Ph¸p luËt vÒ c¬ b¶n ®­îc thÓ hiÖn ë d¹ng thµnh v¨n, ®­îc ghi nhËn trong c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt víi nh÷ng tªn gäi vµ nh÷ng hiÖu lùc ph¸p lý cao thÊp kh¸c nhau. V¨n b¶n ph¸p luËt ®­îc viÕt b»ng lêi v¨n râ rµng, ng¾n gän, vÒ nguyªn t¾c lµ ph¶i dÔ hiÓu, dÔ vËn dông, tr¸nh kh«ng ®­îc ®a nghÜa, kh«ng dïng ng«n ng÷ Èn, tèi nghÜa, lèi diÔn ®¹t "lÊp löng", b¾t ph¶i suy diÔn. ý chÝ nhµ n­íc trong ph¸p luËt ®­îc thÓ hiÖn d­íi d¹ng nh÷ng quy ph¹m ph¸p luËt trong c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt, ban hµnh theo nh÷ng thñ tôc, tr×nh tù ph¸p lý nghiªm ngÆt bëi c¸c c¬ quan nhµ n­íc cã thÈm quyÒn. VÒ h×nh thøc, ph¸p luËt ®­îc thÓ hiÖn cô thÓ, rµnh m¹ch, chi tiÕt h¬n ®¹o ®øc. Ph¸p luËt th«ng qua c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt t­¬ng øng x¸c ®Þnh râ quyÒn, nghÜa vô ph¸p lý cña c¸c chñ thÓ ph¸p luËt vµ nh÷ng chÕ tµi t­¬ng øng khi cã sù vi ph¹m. Tuú vµo ®iÒu kiÖn x· héi mµ h×nh thøc thÓ hiÖn cña luËt vµ ®¹o ®øc ë mçi n­íc lµ kh¸c nhau. TÝnh chÝnh x¸c, chi tiÕt, râ rµng, hiÖu qu¶ cña c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt ®­îc thÓ hiÖn theo mét cÊu tróc logic nhÊt ®Þnh. Mét trong nh÷ng nguyªn t¾c - yªu cÇu cña ph¸p chÕ x· héi chñ nghÜa lµ tÝnh thèng nhÊt cña ph¸p chÕ trong viÖc nhËn thøc, hiÓu vµ thùc hiÖn, ¸p dông ph¸p luËt. LuËt ph¸p ngoµi nh÷ng yªu cÇu vÒ néi dung ph¶i phï hîp cuéc sèng cßn ph¶i khoa häc vÒ h×nh thøc thÓ hiÖn, lµm sao cho c¸c ®iÒu luËt ban hµnh ®­îc :"cô thÓ, dÔ hiÓu, dÔ thùc hiÖn"¹⁴⁸.

§¹o ®øc l¹i cã nh÷ng h×nh thøc thÓ hiÖn mét c¸ch ®Æc thï. C¸c yªu cÇu cña ®¹o ®øc ®­îc thÓ hiÖn mét c¸ch ®a d¹ng h¬n, phæ qu¸t h¬n: bao gåm nh÷ng chuÈn mùc - quy t¾c øng xö, nh÷ng nguyªn t¾c, nh÷ng quan ®iÓm, quan niÖm, nh÷ng c¶m xóc. §¹o ®øc chñ yÕu ®­îc tån t¹i ë d¹ng bÊt thµnh v¨n, th­êng ®­îc thÓ hiÖn trong ca dao, tôc ng÷, tËp qu¸n, phong tôc, luËt tôc, h­¬ng ­íc, trong d­ luËn x· héi, trong c¸c truyÒn thèng ®­îc l­u truyÒn qua c¸c thÕ hÖ nh­: "uèng n­íc nhí nguån", "¨n qu¶ nhí kÎ trång c©y"; “th­¬ng ng­êi nh­ thÓ th­¬ng th©n”….

Quy ph¹m ®¹o ®øc cßn cã thÓ ®­îc thÓ hiÖn d­íi d¹ng thµnh v¨n, ch¼ng h¹n ë nhiÒu quèc gia cã c¸c bé luËt nh­: bé luËt vÒ y ®øc, bé luËt vÒ ®¹o ®øc c«ng vô. §¹o ®øc cßn cã thÓ ®­îc thÓ hiÖn ë c¸c t¸c phÈm cña c¸c nhµ l·nh ®¹o, nhµ t­ t­ëng lín cña d©n téc. §¹o ®øc cã thÓ ®­îc thÓ hiÖn ë nh÷ng quy ph¹m cô thÓ nh­: kÝnh träng «ng, bµ, cha, mÑ, ng­êi giµ c¶, yªu th­¬ng trÎ em vv... §ång thêi ®¹o ®øc l¹i cßn ®­îc thÓ hiÖn ë nh÷ng quy ph¹m trõu t­îng, phæ qu¸t h¬n, hoÆc ë nh÷ng quan niÖm, t×nh c¶m ®¹o ®øc nh­: lßng dòng c¶m, sù hÌn nh¸t, sù gian dèi, sù x¶o tr¸...§¹o ®øc ®iÒu chØnh hµnh vi con ng­êi dùa trªn nh÷ng c¶m xóc, quan niÖm, chuÈn mùc, nh÷ng nguyªn t¾c, cßn ph¸p luËt l¹i ®iÒu chØnh tr­íc hÕt lµ ë tiªu chÝ ®¸nh gi¸ hµnh vi cña con ng­êi theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt.

Còng cã nh÷ng tr­êng hîp, gi¸ trÞ ®¹o ®øc kh«ng hoµn toµn n»m trong nh÷ng quy ®Þnh cña ph¸p luËt, vÝ dô: ph¸p luËt cã quy ®Þnh kh«ng ®­îc ng­îc ®·i cha mÑ, «ng bµ. Cßn ph¹m trï hiÕu th¶o l¹i thuéc gi¸ trÞ ®¹o ®øc bëi v× thÓ hiÖn lßng hiÕu th¶o kh«ng chØ lµ kh«ng ng­îc ®·i, mµ cßn quan t©m, kÝnh yªu, gióp ®ì, lµm ®iÒu tèt biÕt nghe lêi ®Ó cha mÑ vui lßng... ThÓ hiÖn con ng­êi hiÕu th¶o ë suy nghÜ, t×nh c¶m hµnh vi ë mäi lóc, mäi n¬i kh«ng cÇn ph¶i cã ng­êi nh¾c nhë, gi¸m s¸t.

Mét ng­êi cã lßng nh©n ¸i (mét gi¸ trÞ ®¹o ®øc) th× dï kh«ng biÕt cã luËt cÊm lµm thuèc gi¶, nh­ng biÕt lµm gi¶ sÏ ¶nh h­ëng ®Õn søc khoÎ ng­êi tiªu dïng th× kh«ng lµm thuèc gi¶, hµng gi¶. Ng­îc l¹i kÎ kh«ng cã tÝnh thiÖn, nh©n ¸i th× dï biÕt cã luËt cÊm lµm hµng gi¶, hä vÉn lµm, trèn tr¸nh ph¸p luËt b»ng mäi thñ ®o¹n. Qua ®ã ta thÊy hÖ thèng gi¸ trÞ ®¹o ®øc vµ nh©n v¨n khi ®­îc con ng­êi nhËn thøc nã trë thµnh ®éng c¬ bªn trong cña hµnh vi ë mçi ng­êi.

Ca dao, tôc ng÷ vèn lµ h»ng sè cña lÞch sö, lµ mÉu sè chung tinh thÇn cña céng ®ång, biÓu hiÖn nh÷ng quan niÖm vÒ ph­¬ng thøc øng xö gi÷a ng­êi víi ng­êi, thÓ hiÖn nh÷ng quan ®iÓm ®¹o ®øc nhÊt ®Þnh:

¨n ®êi, ë kiÕp chi ®©y

Coi nhau nh­ b¸t n­íc ®Çy th× h¬n

Trong suy t­ cña ng­êi ViÖt nam, th«ng qua ca dao, tôc ng÷, nh÷ng vÊn ®Ò ®¹o ®øc lu«n lu«n ®­îc ®Æt ra:

ë sao cho võa lßng ng­êi

ë réng ng­êi c­êi, ë hÑp ng­êi chª

Ng«n ng÷ diÔn ®¹t cña tôc ng÷ vµ kÓ c¶ ca dao lµ rÊt ng¾n: lêi Ýt, ý nhiÒu, tiÕt kiÖm ng«n ng÷ ®Õn møc tèi ®a, ®ã còng lµ c¸ch thøc truyÒn ®¹t tri thøc cña nh©n d©n ta b»ng truyÒn miÖng chø kh«ng ph¶i th«ng qua s¸ch vë¹⁴⁹. Ng­êi ta khuyªn nhau: "thµ chÕt trong cßn h¬n sèng ®ôc", "mét con ngùa ®au, c¶ tµu kh«ng ¨n cá”. §¹o ®øc cã thÓ ®­îc thÓ hiÖn ë nh÷ng quy ph¹m cô thÓ nh­: kÝnh träng «ng, bµ, cha, mÑ, ng­êi giµ c¶, yªu th­¬ng trÎ em vv... §ång thêi ®¹o ®øc l¹i cßn ®­îc thÓ hiÖn ë nh÷ng quy ph¹m trõu t­îng, phæ qu¸t h¬n, hoÆc ë nh÷ng quan niÖm, t×nh c¶m ®¹o ®øc nh­: lßng dòng c¶m, sù hÌn nh¸t, sù gian dèi, sù x¶o tr¸...

C¸ch thÓ hiÖn ®¹o ®øc cña ca dao, tôc ng÷ rÊt ®Æc s¾c, ng¾n gän, méc m¹c nh­ng v« cïng s©u s¾c, thÓ hiÖn mét triÕt lý sèng nh©n v¨n cao c¶ vµ cã gi¸ trÞ v­ît thêi gian. C¸c c©u ca dao, tôc ngữ vÒ hµnh vi, ®èi nh©n, xö thÕ trong cuéc sèng mang tÝnh triết lý khái quát và có giá trị h­íng dẫn, gi¸ trÞ kiÓm ®Þnh, ®¸nh gi¸ hµnh vi ®¹o ®øc vµ c¸c mèi quan hÖ x· héi cña con ng­êi trong thùc tiÔn. Cã thÓ nªu lªn rÊt nhiÒu nh÷ng vÝ dô vÒ c¸ch thÓ hiÖn cña ca dao, tôc ng÷ vÒ triÕt lý ®¹o ®øc “thức lâu mới biết đêm dài, ở lâu mới biết con người có nhân". §¹o ®øc ®iÒu chØnh hµnh vi con ng­êi dùa trªn nh÷ng c¶m xóc, quan niÖm, chuÈn mùc, nh÷ng nguyªn t¾c, cßn ph¸p luËt l¹i ®iÒu chØnh tr­íc hÕt lµ ë tiªu chÝ ®¸nh gi¸ hµnh vi cña con ng­êi theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt. Ch¼ng h¹n, ®¹o ®øc khuyªn b¶o con ng­êi nªn gióp ®ì nhau khi gÆp ho¹n n¹n, hiÓm nguy, khi "t¾t löa, tèi ®Ìn"- ®ã lµ c¸i ®øc, c¸i t©m ë ®êi:

ë hiÒn th× l¹i gÆp lµnh

Nh÷ng ng­êi nh©n ®øc trêi giµnh phóc cho

Còng vÒ vÊn ®Ò nµy, ph¸p luËt l¹i cã c¸ch ®iÒu chØnh riªng, cô thÓ h¬n, b»ng viÖc nªu lªn nh÷ng dÊu hiÖu ph¸p lý cña mét hµnh vi bÞ coi lµ ph¹m téi kh«ng cøu gióp ng­êi kh¸c ®ang ë trong t×nh tr¹ng nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng vµ nh÷ng biÖn ph¸p trõng ph¹t h×nh sù ( xem ®iÒu 102, Bé luËt h×nh sù n¨m 1999). Nh÷ng nguyªn t¾c, nh÷ng quan ®iÓm, nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc riªng lÎ cã thÓ ®­îc hÖ thèng ho¸, song vÒ tæng thÓ, ®¹o ®øc ®­îc thÓ hiÖn chñ yÕu d­íi h×nh thøc d­ luËn x· héi. Nãi nh­ vËy còng kh«ng nªn cho r»ng : gi÷a ®¹o ®øc vµ d­ luËn x· héi lµ hoµn toµn cã sù trïng hîp. C¸c quy ph¹m, c¸c quan ®iÓm ®¹o ®øc ®iÒu chØnh hµnh vi cña con ng­êi khi chóng cßn ®­îc d­ luËn x· héi ®ång t×nh, ñng hé; khi kh«ng cßn phï hîp n÷a th× nh÷ng quan ®iÓm, nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc cò kh«ng thÓ mÊt ngay ®i ®­îc mµ ph¶i tr¶i qua mét qu¸ tr×nh sµng läc, thö nghiÖm, chÊp nhËn cña d­ luËn x· héi. §ã còng chÝnh lµ mét trong nh÷ng ®Æc thï vÒ h×nh thøc thÓ hiÖn cña ®¹o ®øc. D­íi c¸c h×nh thøc d©n gian, sù truyÒn ®¹t c¸c néi dung cña ®¹o ®øc cã hiÖu qu¶ ®Æc biÖt so víi ph¸p luËt. NhiÒu khi, lßng yªu n­íc, tinh thÇn x©y dùng, b¶o vÖ Tæ quèc l¹i ®­îc mçi ng­êi t«n träng, tù gi¸c ®ãng gãp søc m×nh cho ®Êt n­íc h¬n lµ v× sî c¸c chÕ tµi, h×nh ph¹t ®èi víi téi “ph¶n béi Tæ quèc” ( ®iÒu 78, Bé luËt h×nh sù n¨m 1999).

Trong mét quèc gia, ph¸p luËt ®­îc x©y dùng, ban hµnh bëi c¸c c¬ quan nhµ n­íc cã thÈm quyÒn theo luËt ®Þnh. Nhµ n­íc th«ng qua c¸c thiÕt chÕ cña nã tæ chøc viÖc thi hµnh ph¸p luËt, tæ chøc c¸c ho¹t ®éng kiÓm tra, gi¸m s¸t, xö lý vi ph¹m ph¸p luËt. TÝnh thèng nhÊt lµ mét trong nh÷ng ®Æc tr­ng c¬ b¶n cña hÖ thèng ph¸p luËt quèc gia. §¹o ®øc x· héi víi t­ c¸ch lµ mét lÜnh vùc cña ®êi sèng tinh thÇn x· héi th× ngoµi nh÷ng nguyªn t¾c, nh÷ng quy t¾c chung ®­îc x¸c ®Þnh víi t­ c¸ch lµ nh÷ng ®Þnh h­íng tinh thÇn phï hîp víi tr¹ng th¸i x· héi hiÖn t¹i, nã cßn chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè truyÒn thèng cña qu¸ khø. §¹o ®øc do vËy cßn ®­îc thÓ hiÖn trong c¸c phong tôc, tËp qu¸n ®Þa ph­¬ng ®· ®­îc n©ng lªn thµnh nh÷ng yªu cÇu ®¹o ®øc mang tÝnh ®Þa ph­¬ng, côc bé phô thuéc vµo nh÷ng ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn kinh tÕ – x· héi cña tõng khu vùc cô thÓ.

Nh×n tõ gãc ®é cña c¸c ph¹m trï cña ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc, cã thÓ nhËn thÊy c¸ch thÓ hiÖn còng rÊt kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n, c¸i thiÖn, c¸i ¸c - lµ nh÷ng vÊn ®Ò th­êng ®­îc ®­a ra xem xÐt, tranh luËn trªn diÔn ®µn ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt x­a nay. §¹o ®øc ®iÒu chØnh hµnh vi cña con ng­êi trªn c¬ së sù vËn ®éng cña nh÷ng mÆt ®èi lËp gi÷a thiÖn vµ ¸c. ë ®©y cã hai quan ®iÓm kh¸c nhau: quan ®iÓm thø nhÊt cho r»ng: c¸i thiÖn chØ cã ë ®¹o ®øc, cßn ph¸p luËt chØ cã thÓ cÊm ®iÒu ¸c, chø kh«ng thÓ khuyÕn thiÖn ®­îc¹⁵⁰. Quan ®iÓm thø hai cho r»ng c¶ hai yÕu tè ®ã : c¸i thiÖn, c¸i ¸c ®Òu cã c¶ ë ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc, nh­ng ë nh÷ng møc ®é rÊt kh¸c nhau. Chóng ta kh«ng bµn s©u vÒ ®Ò tµi thiÖn, ¸c, song xÐt mét c¸ch kh¸i qu¸t, biÓu hiÖn cña c¸i thiÖn vµ c¸i ¸c kh«ng gièng nhau ë c¸c nÒn ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc kh¸c nhau. §èi víi ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt tiÕn bé, c¸c quan niÖm vÒ c«ng b»ng, thiÖn, ¸c, nh©n ®¹o... vÒ nguyªn t¾c kh«ng cã sù ®èi lËp nµo. §iÒu nµy cµng ®­îc thÓ hiÖn râ nÐt ë ph¸p luËt cña nhµ n­íc ta vµ ®¹o ®øc truyÒn thèng d©n téc vµ ®¹o ®øc tiÕn bé cña nh©n lo¹i

Khi xem xÐt ®Õn h×nh thøc thÓ hiÖn cña ®¹o ®øc, cÇn ph¶i ®Ò cËp ®Õn c¸ch thÓ hiÖn c¸c quan niÖm, nguyªn t¾c, chuÈn mùc ®¹o ®øc trong c¸c ph¹m trï cña ®¹o ®øc, nh­: lÏ sèng, h¹nh phóc, nghÜa vô ®¹o ®øc, l­¬ng t©m, thiÖn vµ ¸c; trung thµnh, nh©n ®¹o, c«ng b»ng... Nh÷ng ph¹m trï ®¹o ®øc cã ý nghÜa quan träng trong ho¹t ®éng x©y dùng vµ thùc hiÖn, ¸p dông ph¸p luËt cña c¸c c¬ quan nhµ n­íc cã thÈm quyÒn. Ch¼ng h¹n, "t×nh ng­êi" vµ "l­¬ng t©m" lµ nh÷ng ®øc tÝnh cÇn ph¶i cã ë ng­êi thÈm ph¸n. ThÈm ph¸n khi quyÕt ®Þnh mét h×nh ph¹t kh«ng thÓ cã ®­îc mét sù tÝnh to¸n chÝnh x¸c vÒ mÆt lý trÝ còng nh­ vÒ to¸n häc. Trong tr­êng hîp nµy, sù c«ng minh vµ t×nh ng­êi sÏ gióp cho thÈm ph¸n hµnh ®éng ®óng.¹⁵¹

C¸c quy ph¹m ph¸p luËt quy ®Þnh chi tiÕt c¸c hµnh vi ®­îc phÐp lµm vµ hµnh vi bÞ cÊm ®o¸n; m« t¶ cô thÓ c¸c ph­¬ng ¸n xö sù; nh÷ng chÕ tµi sÏ ®­îc ¸p dông ®èi víi c¸c hµnh vi vi ph¹m. Cßn quy ph¹m ®¹o ®øc kh«ng quy ®Þnh cô thÓ vÒ tr¸ch nhiÖm mµ ng­êi vi ph¹m quy t¾c ®¹o ®øc ph¶i chÞu. §¹o ®øc ®iÒu chØnh, ®¸nh gi¸ th¸i ®é, hµnh vi, c¸ch øng xö cña c¸ nh©n trªn c¬ së sù tù nhËn thøc cña hä vÒ tr¸ch nhiÖm, nghÜa vô, t×nh c¶m ®èi víi x· héi, ®èi víi nh÷ng ng­êi kh¸c vµ c¶ ®èi víi chÝnh b¶n th©n m×nh. Nh÷ng phÈm chÊt ®¹o ®øc ®ã cã ®­îc lµ do t¸c ®éng cña thùc tiÔn ®êi sèng x· héi bao gåm c¶ nh÷ng kinh nghiÖm ®­îc kÕt tinh trong phong tôc, tËp qu¸n, trong truyÒn thèng tèt ®Ñp cña d©n téc. C¬ chÕ ®Ó h×nh thµnh, ph¸t triÓn ý thøc tù gi¸c thùc hiÖn c¸c qui t¾c, chuÈn mùc cña ®¹o ®øc ®ã lµ d­ luËn x· héi. Chøc n¨ng ®iÒu chØnh hµnh vi cña ®¹o ®øc b»ng d­ luËn x· héi vµ l­¬ng t©m ®ßi hái tõ tèi thiÓu tíi tèi ®a hµnh vi con ng­êi ®· trë thµnh ®Æc tr­ng riªng ®Ó ph©n biÖt ®¹o ®øc víi c¸c h×nh th¸i ý thøc kh¸c, c¸c hiÖn t­îng x· héi kh¸c vµ lµm thµnh c¸i kh«ng thÓ thay thÕ cña ®¹o ®øc. B¶n s¾c, søc m¹nh riªng cã cña ®¹o ®øc chÝnh lµ ë ®ã vµ ®Êy còng lµ lý do cho sù kÕt hîp gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc trong ®iÒu chØnh hµnh vi vµ c¸c quan hÖ x· héi cña con ng­êi.

So víi ®¹o ®øc, ph¸p luËt cã møc ®é thÓ hiÖn cô thÓ, chi tiÕt h¬n, song kh«ng cã nghÜa lµ, ®¹o ®øc cã yªu cÇu Ýt h¬n ®èi víi c¸c c¸ nh©n. Ch¼ng h¹n, c¶ ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc ®Òu b¶o vÖ c¸c quyÒn nh©n th©n cña c¸ nh©n, nh­ c¸c quyÒn: an toµn vÒ tÝnh m¹ng, søc khoÎ, danh dù, nh©n phÈm... Vµ nghÜa vô cña ng­êi cã hµnh vi x©m ph¹m c¸c quyÒn nh©n th©n cña ng­êi kh¸c lµ ph¶i båi th­êng thiÖt h¹i cho ng­êi bÞ h¹i võa mang tÝnh chÊt ph¸p lý võa mang tÝnh chÊt ®¹o ®øc. Song, kh¸c víi yªu cÇu cña ®¹o ®øc, ph¸p luËt quy ®Þnh mét c¸ch cô thÓ h¬n vÒ møc båi th­êng thiÖt h¹i vÒ vËt chÊt vµ vÒ tinh thÇn. Ch­¬ng XXI, Bé luËt d©n sù n¨m 2005 ®· quy ®Þnh tr¸ch nhiÖm båi th­êng thiÖt h¹i ngoµi hîp ®ång, nh­ c¸c quy ®Þnh båi th­êng thiÖt h¹i vÒ søc khoÎ vµ tÝnh m¹ng mµ ng­êi vi ph¹m cã tr¸ch nhiÖm båi th­êng; ng­êi bÞ h¹i cã quyÒn yªu cÇu toµ ¸n buéc bªn g©y thiÖt h¹i båi th­êng phÇn thu nhËp thùc tÕ bÞ mÊt hoÆc bÞ gi¶m sót do søc khoÎ bÞ x©m h¹i, kÓ c¶ phÇn thu nhËp bÞ mÊt cña ng­êi ch¨m sãc ng­êi bÞ thiÖt h¹i... Gi÷a nghÖ thuËt vµ ®¹o ®øc còng cã sù kh¸c nhau vÒ h×nh thøc thÓ hiÖn, gi÷a h×nh t­îng vµ chuÈn mùc. NghÖ thuËt lµ ®a nghÜa, lµ ­íc lÖ, ®¹o ®øc lµ ®¬n nghÜa, lµ trùc tiÕp.

NÕu so víi lý t­ëng ®¹o ®øc th× ph¸p luËt th­êng ®­îc biÓu hiÖn ra nh­ nh÷ng tiªu chuÈn tèi thiÓu nh»m b¶o ®¶m sù tån t¹i x· héi, trËt tù x· héi, trong khi ®ã ®¹o ®øc bao giê còng lµ nh÷ng tiªu chuÈn cao cña x· héi g¾n liÒn víi nh÷ng lý t­ëng hoµn thiÖn vÒ con ng­êi vµ x· héi con ng­êi. Tuy vËy, trong x· héi d©n chñ ph¸p quyÒn hiÖn nay khi mµ c¶ ®¹o ®øc vµ c¶ ph¸p luËt ®Òu ph¶i v× lîi Ých chÝnh ®¸ng vµ sù ph¸t triÓn toµn diÖn cña con ng­êi th× ph¸p luËt kh«ng chØ dõng l¹i ë nh÷ng chuÈn mùc, yªu cÇu tèi thiÓu n÷a mµ còng ph¶i tiÕn dÇn lªn c¶ “c¸i lý t­ëng” cña ®¹o ®øc. §©y còng chÝnh lµ mét trong nh÷ng xu h­íng vËn ®éng cña ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc trong x· héi hiÖn ®¹i. Nh­ng dï thÕ nµo ®i ch¨ng n÷a, c¸c yªu cÇu tèi thiÓu vµ tèi ®a vÉn lµ nÐt ®Æc tr­ng tiªu biÓu cña ®¹o ®øc so víi ph¸p luËt. Còng chÝnh v× vËy, trong cuéc sèng, nÕu chØ cã tu©n theo ph¸p luËt thuÇn tuý, kÓ c¶ sù tu©n thñ ®Çy ®ñ vµ nghiªm chØnh ®i n÷a kh«ng th«i th× còng ch­a thÓ cã ®­îc mét nhµ n­íc, mét x· héi ph¸p quyÒn ch©n chÝnh.

X· héi d©n chñ ph¸p quyÒn thùc thô chØ cã thÓ ®­îc thiÕt lËp khi mµ con ng­êi sèng cã ®¹o ®øc ngay c¶ trong x©y dùng vµ thùc hµnh ph¸p luËt víi tinh thÇn th­îng t«n ph¸p luËt. Vµ, víi ý nghÜa Êy ng­êi ta th­êng nãi r»ng “ph¸p luËt lµ ®¹o ®øc tèi thiÓu, ®¹o ®øc lµ ph¸p luËt tèi ®a”. Yªu cÇu tèi thiÓu cña luËt ph¸p lµ kh«ng ®­îc lµm h¹i ai c¶, ph¶i tr¸nh ®iÒu ¸c. Yªu cÇu tèi ®a cña ®¹o ®øc lµ ph¶i hÕt lßng gióp ®ì mäi ng­êi, tÝch cùc lµm ®iÒu thiÖn. Tuy vËy, quan ®iÓm trªn còng kh«ng thËt hoµn toµn chÝnh x¸c nhÊt lµ trong x· héi d©n chñ ph¸p luËt hiÖn nay khi mµ ph¸p luËt ngµy cµng ®Õn gÇn víi yªu cÇu cña ®¹o ®øc, ph¶i phï hîp ®¹o ®øc. Nh­ng kh«ng sÏ kh«ng bao giê xo¸ nhoµ ®­îc ranh giíi vèn cã cña ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc. Sù kh¸c biÖt, nh÷ng ­u thÕ vµ h¹n chÕ cña ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc kh«ng thÓ mÊt ®i ®­îc. §Êy còng chÝnh lµ lý do cho sù kÕt hîp, bæ sung, hç trî lÉn nhau cña ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc.

Trong mét quèc gia d©n téc, luËt ph¸p ®­îc c¸c c¬ quan nhµ n­íc cã thÈm quyÒn x©y dùng, ban hµnh, c«ng bè theo nh÷ng tr×nh tù, thñ tôc ph¸p lý nghiªm ngÆt. §¹o ®øc x· héi víi t­ c¸ch lµ mét mÆt cña ®êi sèng tinh thÇn x· héi th× ngoµi nh÷ng nguyªn t¾c, nh÷ng quy t¾c chung ®­îc x¸c ®Þnh víi t­ c¸ch lµ nh÷ng ®Þnh h­íng tinh thÇn phï hîp víi tr¹ng th¸i x· héi hiÖn t¹i, nã cßn chøa ®ùng nh÷ng yÕu tè truyÒn thèng cña qu¸ khø vµ bao gåm c¶ phong tôc, tËp qu¸n ®Þa ph­¬ng ®· ®­îc n©ng lªn thµnh nh÷ng yªu cÇu ®¹o ®øc mang tÝnh ®Þa ph­¬ng, côc bé phô thuéc vµo nh÷ng ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn kinh tÕ – x· héi cña tõng khu vùc cô thÓ.

Ph¸p luËt ®iÒu chØnh, t¸c ®éng ®Õn hµnh vi cña con ng­êi th«ng qua c¸c quy ph¹m ®­îc c¸c c¬ quan nhµ n­íc cã thÈm quyÒn x©y dùng, ban hµnh, c«ng bè theo nh÷ng tr×nh tù, thñ tôc ph¸p lý nghiªm ngÆt. Trong c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt, c¸c quyÒn, nghÜa vô ph¸p lý vµ c¸c chÕ tµi ph¸p luËt ®­îc x¸c ®Þnh theo nh÷ng yªu cÇu nhÊt ®Þnh cña kü thuËt ph¸p lý. §Êy còng lµ c¬ së, lµ nh÷ng tiªu chÝ ®¸nh gi¸ hµnh vi con ng­êi. Cßn ®¹o ®øc l¹i t¸c ®éng ®Õn hµnh vi cña con ng­êi th«ng qua nh÷ng nguyªn t¾c, nh÷ng chuÈn mùc, víi nh÷ng quy ph¹m cô thÓ nh­ kÝnh träng, lÔ phÐp, trung thùc…hoÆc nh÷ng quy ph¹m mang tÝnh tr×u t­îng h¬n nh­ lßng bao dung, ®é l­îng, lßng dòng c¶m, sù hÌn nh¸t…

Còng víi hµnh vi kh«ng cøu gióp ng­êi kh¸c, ®¹o ®øc chØ t¸c ®éng th«ng qua d­ luËn x· héi, b»ng sù lªn ¸n cña x· héi ®èi víi hµnh vi, thËm chÝ b»ng sù xa l¸nh cña nh÷ng ng­êi xung quanh ®èi víi ng­êi ®· vi ph¹m ®¹o ®øc. Ph¸p luËt trong tr­êng hîp nµy l¹i quy ®Þnh c¸c biÖn ph¸p xö ph¹t cô thÓ còng nh­ c¸c dÊu hiÖu, ®iÒu kiÖn ®Ó truy cøu tr¸ch nhiÖm ph¸p lý ®èi víi ng­êi kh«ng cøu gióp ng­êi kh¸c trong t×nh tr¹ng nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng. C¸ch quy ®Þnh cña ph¸p luËt cô thÓ, chi tiÕt h¬n vµ chØ cÊu thµnh téi kh«ng cøu gióp ng­êi kh¸c t×nh tr¹ng nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng khi cã hËu qu¶ xÊu xÈy ra lµ ng­êi ®ã chÕt ( ®iÒu 102 Bé luËt h×nh sù quy ®Þnh vÒ téi kh«ng cøu gióp ng­êi ®ang ë trong t×nh tr¹ng nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng:” ng­êi nµo thÊy ng­êi kh¸c ®ang ë trong t×nh tr¹ng nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng, tuy cã ®iÒu kiÖn mµ kh«ng cøu gióp dÉn ®Õn hËu qu¶ ng­êi ®ã chÕt, th× bÞ ph¹t c¶nh c¸o, c¶i t¹o kh«ng giam gi÷ ®Õn hai n¨m hoÆc ph¹t tï tõ ba th¸ng ®Õn hai n¨m...”).

Cã thÓ nãi ®¹o ®øc lµ lÜnh vùc quan hÖ qua l¹i gi÷a c¸c c¸ nh©n, trong ®ã mçi ng­êi ®èi xö víi ng­êi kh¸c theo c¸ch ®¸nh gi¸ cña m×nh (vÝ dô nh­ gÇn mùc th× ®en, gÇn ®Ìn th× r¹ng, chän b¹n mµ ch¬i…) Cßn ®èi víi ph¸p luËt hÇu nh­ kh«ng cã sù ®¸nh gi¸ ®ã. NÕu mét ng­êi cã quan hÖ ph¸p luËt víi ai ®ã th× anh ta ph¶i thùc hiÖn quyÒn vµ nghÜa vô ®èi víi hä kh«ng phô thuéc vµo viÖc ®¸nh gi¸ ng­êi ®ã lµ xÊu hay tèt, ®¸ng yªu hay ®¸ng ghÐt. Nh­ vËy, ®èi víi viÖc h­íng dÉn vµ ®iÒu tiÕt hµnh vi cña con ng­êi, ®iÒu chØnh trong ®¹o ®øc phô thuéc vµo yÕu tè chñ quan cña c¸ nh©n, cßn ®iÒu chØnh ph¸p luËt kh«ng phô thuéc vµo yÕu tè chñ quan, nhËn thøc cña chñ thÓ tham gia vµo quan hÖ.

Trong lÜnh vùc ®¹o ®øc, yÕu tè xóc c¶m cã vÞ trÝ quan träng nh­ c¶m gi¸c, sù th¸n phôc, c¶m kÝch, sù trung thµnh, sù khinh bØ, sù c¨m giËn... Trong lÜnh vùc ®iÒu chØnh ph¸p luËt th× nh÷ng yÕu tè tinh thÇn, t©m lý, xóc c¶m... vai trß cã h¹n chÕ h¬n. B¶n ¸n cña toµ tuyªn, quyÕt ®Þnh hµnh chÝnh tr­íc hÕt ®­îc dùa trªn tiªu chÝ hîp lý ®· ®­îc x¸c ®Þnh trong quy ph¹m ph¸p luËt. Trong lÜnh vùc ph¸p luËt, c¸c yÕu tè xóc c¶m, t©m lý còng cã ý nghÜa nhÊt ®Þnh, Ýt nhiÒu còng ®­îc ®Æt ra trong viÖc xem xÐt, quyÕt ®Þnh c¸c chÕ tµi ph¸p luËt. Sù kh¸c biÖt vÒ c¸c ph¹m trï, vÒ h×nh thøc, møc ®é thÓ hiÖn th«ng qua c¸c ph¹m trï c¬ b¶n cña chóng. §¹o ®øc kh¸c ph¸p luËt bëi néi dung cña c¸c ph¹m trï hoÆc tiªu chÝ ®¸nh gi¸ hµnh vi. Ph¹m trï cña ®¹o ®øc, c«ng b»ng, thiÖn, ¸c, vinh , nhôc, trùc tiÕp thÓ hiÖn sù ®¸nh gi¸ cña c¸c giai cÊp, nhãm x· héi vÒ tÝnh cã Ých x· héi hoÆc cã h¹i cña hµnh vi vµ ®éng c¬ cña hµnh vi. Ph¹m trï cña ph¸p luËt- ph¸p chÕ, hîp ph¸p, kh«ng hîp ph¸p; hµnh vi ®­îc ph¸p luËt cho phÐp hay ng¨n cÊm, bao giê còng xem xÐt: hµnh vi ®ã cã phï hîp ph¸p luËt kh«ng, ®óng ph¸p luËt kh«ng. Ph¸p luËt bao giê còng dùa trªn c¬ së ®¹o ®øc x· héi nhÊt ®Þnh. Sù ®¸nh gi¸ cña ®¹o ®øc ®­îc dùa trªn tÝnh hîp lý, trªn nh÷ng tiªu chÝ tinh thÇn, t©m lý vµ nh÷ng chuÈn mùc nhÊt ®Þnh.

VÒ ph­¬ng diÖn ®¸nh gi¸ hµnh vi, theo lý luËn ph¸p luËt, thang bËc ®¸nh gi¸ cña luËt ph¸p theo khu«n luËt ®Þnh tõ thÊp lªn cao, tõ bÐ ®Õn lín tuú theo tÝnh chÊt vµ hËu qu¶ cña hµnh vi. VÝ dô, vÒ x¸c ®Þnh hËu qu¶ cña hµnh vi vi ph¹m, ph¸p luËt th­êng quy ®Þnh: hËu qu¶ Ýt nghiªm träng, nghiªm träng, ®Æc biÖt nghiªm träng…Trong khi ®ã, thang bËc ®¸nh gi¸ cña ®¹o ®øc réng h¬n nhiÒu. VÒ nguyªn t¾c, bÊt cø mét hµnh vi nµo còng chØ cã ranh giíi ®¹o ®øc vµ phi ®¹o ®øc. TÝnh tù ý thøc, tù gi¸c ®ång thêi còng lµ ph¹m vi tù do cña hµnh vi, hµnh ®éng cña c¸ nh©n n»m trong chuÈn mùc “nªn lµm” vµ “kh«ng nªn lµm”, nghÜa lµ kh«ng cã sù rµng buéc c­ìng bøc cña nhµ n­íc mµ tuú thuéc vµo sù tù nhËn thøc vÒ tr¸ch nhiÖm, nghÜa vô, l­¬ng t©m cña chñ thÓ ®¹o ®øc cïng ¸p lùc cña d­ luËn céng ®ång, x· héi. Trong ®êi sèng x· héi, cã nh÷ng ng­êi kh¸ gi¶ nÕu kh«ng gióp ®ì ng­êi nghÌo, nh÷ng ng­êi thÊt c¬ lì vËn th× ph¸p luËt kh«ng trõng trÞ hä nh­ng d­ luËn cã thÓ chª tr¸ch, l­¬ng t©m cã thÓ lªn ¸n.

Tuy kh«ng cô thÓ nh­ ph¸p luËt, song víi c¸ch thÓ hiÖn ®Æc thï, ®¹o ®øc cã t¸c dông, vai trß to lín trong viÖc h­íng thiÖn, bµi trõ, h¹n chÕ c¸i ¸c ë con ng­êi trong mäi hoµn c¶nh, t×nh huèng kh¸c nhau cña cuéc sèng. C¸ch thÓ hiÖn cña ®¹o ®øc ®­îc gi¶i thÝch bëi nhiÒu lý do kh¸c nhau, cã thÓ nªu mét trong sè lý do nh­ sau. §¹o ®øc th­êng ®­îc thÓ hiÖn ra d­íi h×nh thøc c¸c niÒm tin, lý t­ëng, c¸c nguyªn t¾c, quy t¾c chung chung cã ý nghÜa ®Þnh h­íng tinh thÇn gióp c¸c thµnh viªn x· héi tù ®iÒu chØnh hµnh vi cña m×nh trong mèi quan hÖ víi ng­êi kh¸c vµ x· héi d­íi sù kiÓm so¸t cña l­¬ng t©m vµ d­ luËn x· héi. ChÝnh v× vËy, ®¹o ®øc th­êng kh«ng thiªn vÒ viÖc qui ®Þnh hµnh vi mét c¸ch cô thÓ. Trong khi ®ã, luËt ph¸p l¹i chó träng ®Õn viÖc qui ®Þnh c¸c hµnh vi ngµy cµng cô thÓ h¬n. Cã lÏ, ®©y chÝnh lµ sù “ ph©n c«ng “ hîp lý, hîp quy luËt mµ loµi ng­êi ®· s¾p ®Æt ra cho ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc – theo ®Êy, ®¹o ®øc lµ ph¸p luËt phæ qu¸t, cßn ph¸p luËt ( ph¸p luËt do nhµ n­íc ban hµnh) lµ ph¸p luËt cô thÓ. TÝnh “ phæ qu¸t” vµ “ cô thÓ “ ë ®©y còng chØ mang tÝnh t­¬ng ®èi, còng kh«ng Ýt nh÷ng tr­êng hîp, c¸c quan niÖm, chuÈn mùc ®¹o ®øc mang tÝnh cô thÓ nh­ trong lÜnh vùc quan hÖ gi÷a c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh;

Trong ®iÒu kiÖn x· héi míi, x· héi - x· héi chñ nghÜa, ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt cµng cã sù thèng nhÊt. Ph¸p luËt trong x· héi d©n chñ ph¸p quyÒn do ®­îc x©y dùng trªn c¬ së ghi nhËn c¸c nhu cÇu, nguyÖn väng vµ cã sù tham gia cña ng­êi d©n nªn ®· ®­îc ng­êi d©n nhËn thøc ®­îc ý nghÜa vµ sù cÇn thiÕt ph¶i tu©n thñ ph¸p luËt. §©y lµ c¬ së cña sù tu©n thñ ph¸p luËt ngµy cµng trë nªn tù gi¸c cña con ng­êi hiÖn nay. TÊt nhiªn, yÕu tè tù nguyÖn, tù gi¸c ë ®¹o ®øc lu«n lu«n cao h¬n, th­êng trùc h¬n trong ph¸p luËt. §Æc thï cña sù kh¸c biÖt nµy kh«ng bao giê cã thÓ mÊt ®i ®­îc. TÊt nhiªn, ®iÒu ®ã kh«ng cã nghÜa ®¹o ®øc thay thÕ ph¸p luËt mµ chØ lµ sù biÓu hiÖn mèi quan hÖ g¾n bã gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt trªn c¬ së phôc vô cho sù tiÕn bé x· héi vµ n©ng cao, hoµn thiÖn con ng­êi.