Sù kh¸c biÖt gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc vÒ c¸c ph­¬ng ph¸p ®¶m b¶o thùc hiÖn

Mçi mét quy ph¹m lµ sù tæng hîp cña môc ®Ých vµ ph­¬ng tiÖn. Môc ®Ých cña quy ph¹m lµ ®Ó thiÕt lËp mét trËt tù nhÊt ®Þnh ®èi víi c¸c quan hÖ x· héi ®­îc quy ph¹m ®iÒu chØnh. Ph­¬ng tiÖn, ®ã lµ nh÷ng hËu qu¶ bÊt lîi ®­îc ¸p dông ®èi víi nh÷ng c¸ nh©n, tæ chøc kh«ng tu©n theo nh÷ng quy ph¹m x· héi ®ã. §Ó thùc hiÖn ®­îc môc ®Ých ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi, ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt ®Òu ph¶i dùa vµo nh÷ng ph­¬ng tiÖn ®¶m b¶o nhÊt ®Þnh. §¹o ®øc ®­îc ®¶m b¶o thùc hiÖn tr­íc hÕt nhê vµo nh÷ng yÕu tè kÝch thÝch néi t©m cña con ng­êi - søc m¹nh bªn trong, tõ l­¬ng t©m, tõ nh÷ng thãi quen xö sù (chÕ tµi bªn trong) vµ tõ søc m¹nh, chÕ tµi bªn ngoµi - d­ luËn céng ®ång vµ x· héi.

D­ luËn x· héi cã søc m¹nh rÊt to lín trong viÖc t¸c ®éng ®Õn ý thøc vµ hµnh vi cña con ng­êi. ViÖc truy cøu tr¸ch nhiÖm ph¸p lý cßn cã thêi hiÖu, nh­ng sù lªn ¸n, xö lý cña ®¹o ®øc- cña d­ luËn x· héi vµ cña chÝnh l­¬ng t©m con ng­êi th× kh«ng phô thuéc vµo "thêi hiÖu" nµo c¶, tr¸i l¹i rÊt triÒn miªn, day døt, thËm chÝ suèt c¶ cuéc ®êi ng­êi vi ph¹m. Ng­êi thùc hiªn téi ph¹m võa bÞ truy cøu tr¸ch nhiÖm h×nh sù, võa ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc. Ng­êi ViÖt nam vèn träng danh dù. Lèi sèng träng danh dù ®ã ®· dÉn ®Õn "c¬ chÕ tin ®ån", t¹o nªn d­ luËn x· héi nh­ mét thø vò khÝ lîi h¹i bËc nhÊt cña céng ®ång ®Ó duy tr× sù æn ®Þnh, ®Æc biÖt lµ ë c¸c bu«n, lµng. Con ng­êi ta sî d­ luËn tíi møc mµ nhµ v¨n Lª Lùu ®· viÕt trong cuèn tiÓu thuyÕt Thêi xa v¾ng: Ng­êi ta chØ d¸m dùa theo d­ luËn mµ sèng chø ai d¸m dÉm lªn d­ luËn mµ ®i theo ý m×nh.

Ph¸p luËt ®­îc ®¶m b¶o thùc hiÖn b»ng ho¹t ®éng tæ chøc, thuyÕt phôc vµ c­ìng chÕ cña nhµ n­íc; b»ng c¶ sù tù gi¸c cña con ng­êi trªn c¬ së nhËn thøc ®­îc sù cÇn thiÕt cña ph¸p luËt; mét khi ph¸p luËt ®ã phï hîp víi lîi Ých cña c¸ nh©n, céng ®ång, x· héi. Nh­ng c¶ trong hai tr­êng hîp nªu trªn th× giíi h¹n hµnh vi cña c¸ nh©n ®Òu ®­îc ph¸p luËt x¸c ®Þnh râ rµng, chi tiÕt vµ c¸ nh©n chØ cã thÓ hµnh ®éng, hay kh«ng hµnh ®éng ®óng nh­ quy ph¹m ph¸p luËt chø kh«ng thÓ lµm kh¸c ®­îc. §¹o ®øc vµ ph¸p luËt ®Òu dùa trªn søc m¹nh cña c­ìng chÕ, nh­ng tÝnh chÊt cña c­ìng chÕ, biÖn ph¸p thùc hiÖn c­ìng chÕ l¹i cã sù kh¸c nhau: ë ®¹o ®øc ®ã lµ d­ luËn x· héi- chÕ tµi bªn ngoµi vµ l­¬ng t©m - chÕ tµi bªn trong. ë ph¸p luËt, ®ã lµ c­ìng chÕ nhµ n­íc víi nh÷ng biÖn ph¸p xö lý nghiªm kh¾c h¬n. Tuy nhiªn khi so s¸nh sù kh¸c biÖt gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt còng kh«ng nªn tuyÖt ®èi ho¸ vÊn ®Ò, kh«ng nªn cho r»ng, c¸c chÕ tµi ph¸p luËt bao giê còng cô thÓ, nghiªm kh¾c h¬n chÕ tµi ®¹o ®øc, vµ tõ ®ã cho r»ng, ®¹o ®øc kÐm hiÖu qu¶ h¬n ph¸p luËt trong viÖc ®iÒu chØnh hµnh vi con ng­êi, trong qu¶n lý x· héi.

Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, d­ luËn x· héi rÊt quan t©m ®Õn nh÷ng hµnh vi tiªu cùc, tr¸i ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt, b­íc ®Çu h×nh thµnh sù ph¶n øng, sù ®Êu tranh m¹nh mÏ víi nh÷ng hµnh vi ®ã nh­ tham nhòng, bu«n b¸n ma tuý, vi ph¹m luËt lÖ giao th«ng vv... Thêi phong kiÕn ng­êi ta ®· biÕt ®Õn nh÷ng chÕ tµi ®¹o ®øc còng rÊt cô thÓ vµ hµ kh¾c nh­ tr­êng hîp ®«i trai g¸i yªu nhau nh­ng bÞ gia ®×nh, dßng hä ph¶n ®èi, ng¨n cÊm, ng­êi con g¸i cã thÓ bÞ c¹o träc ®Çu, bÞ th¶ bÌ tr«i s«ng...Thêi nay, tuy nh÷ng chÕ tµi hµ kh¾c ®ã ®· kh«ng cßn tån t¹i nh­ng chÕ tµi d­ luËn x· héi “bóa r×u d­ luËn” vµ sù lªn ¸n cña l­¬ng t©m cã søc m¹nh to lín trong viÖc ng¨n c¶n, r¨n ®e con ng­êi kh­íc tõ nh÷ng hµnh vi tr¸i ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt.

Cã thÓ ph©n biÖt thµnh hai møc ®é, hai tr­êng hîp kh¸c nhau trong viÖc thùc hiÖn hµnh vi ®¹o ®øc (hµnh vi hîp ®¹o ®øc). VÒ tr­êng hîp thø nhÊt, ®¹o ®øc ®­îc thùc hiÖn tõ l­¬ng t©m con ng­êi, tõ sù lùa chän cña hä nh÷ng hµnh vi xö sù phï hîp trong nh÷ng t×nh huèng nhÊt ®Þnh, thùc chÊt lµ ë hä ®· diÔn ra mét cuéc ®Êu tranh t©m lý, thËm chÝ cã khi rÊt quyÕt liÖt, vµ sù day døt cña l­¬ng t©m ®· th«i thóc hä thùc hiÖn mét hµnh vi ®¹o ®øc, ch¼ng h¹n, hµnh vi tù thó, khai b¸o téi lçi cña m×nh; hµnh vi cña ng­êi con g¸i ®· tõ bá cuéc sèng v­¬ng gi¶ ë n­íc ngoµi, tù nguyÖn ë l¹i ch¨m sãc bè mÑ giµ yÕu n¬i th«n gi· lóc tuæi t¸c ®· ®Õn ®é xÕ chiÒu.... VÒ tr­êng hîp thø hai, c¸ nh©n thùc hiÖn mét hµnh vi ®¹o ®øc chØ lµ v× hä sî bÞ lªn ¸n tõ phÝa d­ luËn x· héi, hä kh«ng muèn ph¶i "nÕm" sù c«ng kÝch tõ c¸i vßng v©y nghiÖt ng· ®ã. L¹i còng cã khi hµnh vi ®¹o ®øc ®­îc thùc hiÖn lµ do, theo thãi quen - thãi quen xö sù trong nh÷ng t×nh huèng nhÊt ®Þnh. B»ng thãi quen mµ hµng lo¹t c¸c hµnh vi cña con ng­êi ®­îc thùc hiÖn trong ®êi sèng d­êng nh­ lµ "tù ®éng ho¸". Tuy vËy, viÖc ph©n ®Þnh thµnh hai møc ®é thùc hiÖn hµnh vi ®¹o ®øc kÓ trªn còng chØ cã ý nghÜa t­¬ng ®èi, bëi lÏ, søc m¹nh bªn trong vµ søc m¹nh bªn ngoµi cña ®¹o ®øc ®Òu ph¶i ®­îc h×nh thµnh, nu«i d­ìng trong suèt c¶ qu¸ tr×nh gi¸o dôc ®¹o ®øc tõ nh÷ng t×nh c¶m, lý trÝ, ý chÝ ®¹o ®øc, ®Ó råi chuyÓn ho¸ thµnh nh÷ng hµnh vi ®¹o ®øc cô thÓ.

§¹o ®øc kh«ng chÊp nhËn mäi hµnh vi tr¸i víi thuÇn phong mü tôc, tr¸i víi truyÒn thèng cña céng ®ång. Cßn ph¸p luËt chØ ¸p dông chÕ tµi ®èi víi nh÷ng tr­êng hîp g©y hËu qu¶ xÊu, lµm thiÖt h¹i vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn cho x· héi. Nãi chung, ph¸p luËt qui ®Þnh chÕ tµi nghiªm kh¾c h¬n, cô thÓ h¬n vµ ®­îc b¶o ®¶m thùc hiÖn b»ng mét bé m¸y c«ng quyÒn. Nh÷ng ng­êi cã hµnh vi nµy bÞ d­ luËn x· héi lªn ¸n, bÞ khinh bØ, ruång bá, nhiÒu khi cßn nÆng nÒ h¬n c¶ nh÷ng chÕ tµi ph¸p lý. Trong lÞch sö, nhiÒu ng­êi cè ý hoÆc v« t×nh, cã khi bÞ Ðp buéc cã hµnh vi tr¸i ®¹o ®øc bÞ d­ luËn lªn ¸n, céng ®ång ruång bá ph¶i tù t×m ®Õn c¸i chÕt. Vµ ngay c¶ ng­êi ®ã khi chÕt ®i, gia ®×nh, hä hµng th©n thuéc vÉn cßn ph¶i chÞu tai tiÕng. C¸ biÖt, ë mét sè céng ®ång, nh÷ng ng­êi cã hµnh vi vi ph¹m ®¹o ®øc cßn bÞ xö lý rÊt kh¾t khe theo luËt tôc cña céng ®ång. Trong giai ®o¹n hiÖn nay, cÇn khai th¸c thÕ m¹nh cña d­ luËn x· héi mét mÆt ®Ó phßng ngõa, r¨n ®e c¸c hµnh vi vi ph¹m, mÆt kh¸c nh»m c¶m hãa nh÷ng ng­êi lÉm lì; x©y dùng lèi sèng ®¹o ®øc trong quan hÖ gi÷a ng­êi víi ng­êi.

C¸c nguyªn t¾c, chuÈn mùc ph¸p luËt ®­îc thay ®æi trªn c¬ së sù ®iÒu hµnh, qu¶n lý cña nhµ n­íc mang tÝnh phæ cËp lµ nh÷ng tiªu chuÈn tèi thiÓu hoÆc trªn møc tèi thiÓu ®Ó cho mäi c«ng d©n thùc hiÖn ®­îc dÔ dµng. Ng­îc l¹i, nh÷ng qui t¾c, chuÈn mùc ®¹o ®øc th­êng lµ nh÷ng chuÈn mùc cao cña x· héi. TÊt nhiªn, ®Õn l­ît m×nh, b¶n th©n ®¹o ®øc còng ®­îc ph©n thµnh hai cÊp ®é, ®¹o ®øc tèi thiÓu vµ ®¹o ®øc lý t­ëng.

§ång thêi, khi nãi ®Õn ph¸p luËt, nhÊt lµ ph¸p luËt cña x· héi d©n chñ ph¸p quyÒn th× c¸c quy ®Þnh cña ph¸p luËt còng kh«ng hoµn toµn chØ lµ tèi thiÓu. C¸c quy ®Þnh ngµy cµng phøc t¹p vµ lµ nh÷ng yªu cÇu cao trong cuéc sèng, kh«ng ph¶i lóc nµo còng dÔ dµng tu©n thñ. Vµ do vËy, nãi tèi thiÓu hay tèi ®a còng chØ mang tÝnh ­íc lÖ, t­¬ng ®èi vµ cßn tuú thuéc vµo lÜnh vùc quan hÖ x· héi mµ ®¸nh gi¸. VÝ nh­, trong quan hÖ h«n nh©n, gia ®×nh, cã thÓ coi nghÜa vô cÊp d­ìng ®ã lµ yªu cÇu tèi thiÓu cña nh÷ng thµnh viªn gia ®×nh ®èi víi nhau. Cßn, hiÕu th¶o lµ bæn phËn ®¹o ®øc, lµ c¸i tèi ®a trong t­¬ng quan víi c¸i tèi thiÓu lµ cÊp d­ìng. Trong thùc tÕ, nhiÒu ng­êi chØ thùc hiÖn ®­îc c¸i tèi thiÓu lµ cÊp d­ìng, cßn lßng hiÕu th¶o th× kh«ng hoÆc cã phÇn h¹n chÕ h¬n. Nh­ng ngay c¶ trong quan niÖm d©n gian ngµn ®êi, hiÕu – th¶o th­êng ®­îc quan niÖm lµ mét ph¹m trï thèng nhÊt, cã c¶ ý nghÜa t×nh c¶m, tinh thÇn, t×nh th­¬ng yªu s©u s¾c, cã c¶ ý nghÜa vËt chÊt nh­ng kh«ng ph¶i vËt chÊt thuÇt tuý, sßng ph¼ng mµ ph¶i trªn c¬ së t×nh c¶m, tinh thÇn, lÊy yÕu tè t×nh c¶m, sù ch¨m sãc tËn t©m, tËn nghÜa lµm chÝnh yÕu.

Khi ph¸p luËt ®­îc ban hµnh, mäi c«ng d©n buéc ph¶i tu©n thñ mét c¸ch ®Çy ®ñ mµ kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i hiÓu biÕt cÆn kÏ ý nghÜa cña nã. NÕu kh«ng biÕt luËt mµ ph¹m ph¸p th× còng kh«ng tr¸nh khái tr¸ch nhiÖm ph¸p lý. Nh­ng ®èi víi ®¹o ®øc th× viÖc thùc hiÖn chñ yÕu lµ trªn c¬ së hoµn toµn tù gi¸c, nghÜa lµ hiÓu râ ®­îc viÖc m×nh cÇn lµm do nh÷ng c¶m xóc cao ®Ñp, do l­¬ng t©m thóc giôc, do tr¸ch nhiÖm, nghÜa vô ®èi víi x· héi vµ ng­êi kh¸c. Nh­ng nãi nh­ vËy còng kh«ng cã nghÜa lµ sù tu©n thñ ph¸p luËt hoµn toµn chØ xuÊt ph¸t tõ sù lo sî vÒ viÖc ¸p dông c¸c chÕ tµi ph¸p luËt nghiªm kh¾c. Ph¸p luËt, nhÊt lµ ph¸p luËt thêi nay ngµy cµng phï hîp víi cuéc sèng, víi nh÷ng lîi Ých chÝnh ®¸ng, thiÕt thùc cña c¸c c¸ nh©n nªn hä ®· nhËn thøc ®­îc ý nghÜa, gi¸ trÞ cña ph¸p luËt vµ chÊp hµnh trªn c¶ c¬ së tù gi¸c.

§Æc thï ®iÒu chØnh cña ph¸p luËt lµ sù c­ìng chÕ nhµ n­íc, sù tu©n thñ ph¸p luËt ®­îc thùc hiÖn võa nhê vµo sù tù gi¸c cña c¸ nh©n võa nhê vµo sù r¨n ®e ¸p dông c­ìng chÕ. Kh¸c víi ph­¬ng thøc ®iÒu tiÕt b»ng ph¸p luËt, ®¹o ®øc thuéc lÜnh vùc cña sù tù nguyÖn, cña hµnh vi vÞ tha v× ng­êi kh¸c trong x· héi. TÊt nhiªn, tÝnh vÞ tha cña ®¹o ®øc hoµn toµn kh«ng cã nghÜa lµ lo¹i bá tÊt c¶ nh÷ng g× thuéc vÒ c¸ nh©n, c¸ tÝnh con ng­êi. Tr¸i l¹i víi tÝnh vÞ tha cña ®¹o ®øc chØ lo¹i bá nh÷ng g× thuéc vÒ c¸ nh©n vµ c¸ tÝnh ®èi lËp víi x· héi, cã h¹i cho x· héi. l­¬ng t©m kh«ng cho phÐp hä lµm ®iÒu ng­îc l¹i. Bëi thÕ, hä hµnh ®éng thuÇn tuý theo t©m nguyÖn vµ ý thøc vÒ c¸i ®óng - c¸i sai, c¸i tèt - c¸i xÊu, c¸i nªn - c¸i kh«ng nªn chø kh«ng ph¶i v× sî chÕ tµi nµo c¶. Hµnh vi thùc hiÖn ph¸p luËt trë thµnh mét hµnh vi ®¹o ®øc khi ®¹t ®­îc sù tù nguyÖn. Ph¸p luËt cµng phï hîp víi ®¹o ®øc bao nhiªu, phï hîp víi lîi Ých con ng­êi bao nhiªu th× cµng ®­îc con ng­êi tù gi¸c tu©n thñ bÊy nhiªu. Khi nghÜa vô thùc thi ph¸p luËt ®­îc coi lµ mét nghÜa vô ®¹o ®øc th× ph¸p luËt sÏ ®­îc thùc hiÖn mét c¸ch tù nguyÖn, thiÖn chÝ vµ cã v¨n ho¸.

§¹o ®øc, ph¸p luËt vµ d©n chñ, tù do th× còng ®Òu ph¶i gi¶i quyÕt vÊn ®Ò lîi Ých, vÊn ®Ò t­¬ng quan gi÷a quyÒn vµ nghÜa vô, sù t«n träng vµ b¶o ®¶m, b¶o vÖ, t«n vinh c¸c gi¸ trÞ, c¸c quyÒn con ng­êi. §©y lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn thiÕt yÕu ®Ó thùc hµnh ®¹o ®øc, d©n chñ, tù do vµ ph¸p luËt. Kh«ng cã hµnh vi nµo cña con ng­êi hoµn toµn tho¸t khái sù thóc ®Èy cña lîi Ých. §¹t ®Õn sù hµi hoµ tèi ­u nhÊt gi÷a c¸c lo¹i lîi Ých, t«n träng, b¶o ®¶m vµ b¶o vÖ lîi Ých chÝnh ®¸ng cña c¸ nh©n, céng ®ång ®ã lµ sø mÖnh, lµ nhiÖm vô th­êng trùc, th­êng nhËt cña ph¸p luËt, ®¹o ®øc, d©n chñ vµ tù do. §iÒu thiÕt thùc ®èi víi ph¸p luËt lµ toµn bé ®êi sèng ph¸p luËt, tõ c¸c quy t¾c ph¸p luËt ®Õn c¸c quyÕt ®Þnh ¸p dông ph¸p luËt, c¸c quan hÖ ph¸p luËt ph¶i thùc hiÖn nhiÖm vô nªu trªn. Khi ban hµnh v¨n b¶n hay mét hµnh vi ph¸p lý nµo ®Òu ph¶i ®Æt c©u hái: cã phôc vô quyÒn lîi cho d©n kh«ng, cã thuËn lîi nhÊt cho hä kh«ng.

Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng, vÊn ®Ò lîi Ých c¸ nh©n vµ lîi Ých céng ®ång, x· héi lu«n ®­îc ®Æt ra trong viÖc xem xÐt vÊn ®Ò ®¹o ®øc vµ mèi quan hÖ gi÷a ®¹o ®øc víi ph¸p luËt, gi÷a tÝnh hîp ph¸p, hîp lý, hîp ®¹o ®øc cña c¸c hµnh vi x· héi nãi chung, hµnh vi th­¬ng m¹i nãi riªng. Nh÷ng lîi Ých c¸ nh©n cña tõng ng­êi cô thÓ víi tÝnh c¸ch lµ thµnh viªn cña x· héi, nÕu kh«ng ®èi lËp víi lîi Ých x· héi th× lu«n lµ ®éng c¬ cña nh÷ng hµnh vi ®¹o ®øc ch©n chÝnh. V× vËy, hµnh vi ®¹o ®øc cao th­îng ®­îc thÓ hiÖn râ khi cã sù xung ®ét gi÷a c¸ nh©n vµ lîi Ých cña ng­êi kh¸c hoÆc cña tËp thÓ, céng ®ång; trong tr­êng hîp ®ã, chñ thÓ ®¹o ®øc cã thÓ k×m chÕ hoÆc hy sinh nh÷ng lîi Ých c¸ nh©n cña m×nh. Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng, ®iÒu ®ã hoµn toµn kh«ng cã nghÜa lµ ®¹o ®øc g¹t bá hÕt lîi Ých c¸ nh©n. Tr¸i l¹i, trong ph¹m vi hîp lý vµ chÝnh ®¸ng, ®¹o ®øc vÉn cho phÐp con ng­êi ®¹t tíi nh÷ng lîi Ých c¸ nh©n. Nh÷ng hµnh vi t×m kiÕm lîi Ých c¸ nh©n víi tiÒn ®Ò ®­îc x· héi chÊp nhËn vµ b¶o ®¶m, ®ång thêi kh«ng lµm tæn h¹i ®Õn x· héi, tËp thÓ, ®Õn ng­êi kh¸c ®Òu kh«ng ph¶i lµ hµnh vi vi ph¹m ®¹o ®øc. §ã chÝnh lµ c¬ së lý luËn ®Ó xem xÐt mèi quan hÖ ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ë ViÖt Nam.

C¬ së cña ®¹o ®øc lµ sù tù nguyÖn, lµ tr¸ch nhiÖm l­¬ng t©m. Tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc kªu gäi l­¬ng t©m con ng­êi, nhê cã l­¬ng t©m mµ con ng­êi ý thøc vÒ bæn phËn. L­¬ng t©m mçi ng­êi suy cho cïng còng do nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan quy ®Þnh. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn cña x· héi hiÖn nay, l­¬ng t©m lµ sù thèng nhÊt cña sù ®¸nh gi¸ tr¸ch nhiÖm c¸ nh©n, vµ còng cã thÓ coi lµ quy t¾c hµnh vi, do vËy, l­¬ng t©m cã thÓ ®iÒu chØnh vµ ®· ®ang ®iÒu chØnh hµnh vi c¸ nh©n. L­¬ng t©m lµ ®Æc tr­ng cña ®êi sèng ®¹o ®øc, lµ ph¹m trï cã tÝnh phæ biÕn, lµm nªn c¸i b¶n chÊt ®¹o ®øc cña con ng­êi, nªn l­¬ng t©m tån t¹i vÜnh viÔn trong ®êi sèng con ng­êi, lµ thÕ giíi néi t©m s©u kÝn, Èn n¸u trong ý thøc vµ hµnh vi con ng­êi - chñ thÓ ®¹o ®øc. Mét xu h­íng cã tÝnh chÊt ®Æc tr­ng cña ®êi sèng con ng­êi lµ lu«n lu«n hµnh ®éng h­íng thiÖn. C¸i ®¸ng sî kh«ng ph¶i lµ ng­êi chÕt, mµ lµ ng­êi cßn sèng mµ ®· mÊt l­¬ng t©m. Nhê cã l­¬ng t©m mµ nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc cña x· héi ®­îc b¶o tån vµ ph¸t triÓn.

L­¬ng t©m lµm cho con ng­êi h­íng tíi sù c«ng b»ng vµ ®¹o lý. NÕu kh«ng cã l­¬ng t©m, con ng­êi kh«ng thÓ hoµn thµnh mét c¸ch tèt ®Ñp vµ tù gi¸c nh÷ng nghÜa vô ®¹o ®øc. L­¬ng t©m lµ mét ph¹m trï tÝch cùc, bao giê còng h­íng ®Õn c¸i tèt, c¸i thiÖn, mÆt kh¸c, nã ®Êu tranh chèng nh÷ng c¸i xÊu, ¸c, ®em l¹i niÒm tin, h¹nh phóc cho con ng­êi. L­¬ng t©m cã chøc n¨ng ®iÒu chØnh hµnh vi, ý thøc con ng­êi trong cuéc sèng hµng ngµy, vai trß chøc n¨ng cña t×nh c¶m nghÜa vô ®¹o ®øc vµ gióp cho con ng­êi tù ®¸nh gi¸ m×nh, nh×n nhËn ®Ó ®iÒu chØnh c¶ vÒ suy nghÜ vµ hµnh vi cña m×nh cho phï hîp ®¹o ®øc x· héi, phï hîp víi cuéc sèng hiÖn t¹i.

Nh­ng kh«ng chØ trong lÜnh vùc ®¹o ®øc míi cÇn ®Õn sù ®iÒu chØnh cña l­¬ng t©m mµ ngay c¶ trong lÜnh vùc ph¸p luËt, l­¬ng t©m còng lµ yÕu tè cÇn thiÕt, lµ c¬ së cho tÝnh ®óng ®¾n cña c¸c quyÕt ®Þnh ph¸p luËt. XÐt xö theo l­¬ng t©m trªn c¬ së ph¸p luËt lu«n lµ ph­¬ng ch©m, nguyªn t¾c cña t­ ph¸p tiÕn bé. L­¬ng t©m ®­îc thÓ hiÖn cô thÓ ë c¸i t©m cña ng­êi thÈm ph¸n tr­íc mçi mét vô viÖc, mçi mét sè phËn con ng­êi mµ hä cã quyÒn ph¸n xÐt.

Quan hÖ x· héi ngµy cµng ®a d¹ng, phøc t¹p th× c¸c hµnh vi cña con ng­êi còng ®ông ch¹m th­êng nhËt ®Õn ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc, thùc tÕ lµ hoµ lÉn vµo nhau chø kh«ng ph¶i lóc nµo còng t¸ch biÖt hoµn toµn. Nghiªn cøu vÊn ®Ò vi ph¹m ph¸p luËt vµ vi ph¹m ®¹o ®øc, tr¸ch nhiÖm ph¸p lý vµ tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc; lµm râ sù kh¸c biÖt vµ mèi t­¬ng quan gi÷a hai d¹ng vi ph¹m, hai d¹ng tr¸ch nhiªm x· héi nµy cã mét ý nghÜa ®Æc biÖt quan träng trong t×nh h×nh hiÖn nay ë n­íc ta.

Theo lý luËn chung vÒ ph¸p luËt, vi ph¹m ph¸p luËt lµ hµnh vi (hµnh ®éng hoÆc kh«ng hµnh ®éng) tr¸i ph¸p luËt, x©m ph¹m c¸c quan hÖ x· héi ®­îc ph¸p luËt b¶o vÖ, do c¸c chñ thÓ cã n¨ng lùc hµnh vi thùc hiÖn mét c¸ch cã lçi: cè ý hoÆc v« ý, g©y hËu qu¶ thiÖt h¹i nhÊt ®Þnh cho x· héi. §èi víi vi ph¹m ®¹o ®øc, trong lý luËn cho ®Õn nay ch­a cã mét ®Þnh nghÜa chÝnh thøc nµo vÒ vi ph¹m ®¹o ®øc, vÒ c¸c "dÊu hiÖu" cña lo¹i h×nh vi ph¹m quy t¾c x· héi nµy. Theo chóng t«i, cã thÓ nªu mét ®Þnh nghÜa nh­ sau: vi ph¹m ®¹o ®øc lµ nh÷ng hµnh vi (chñ yÕu lµ hµnh vi, d­íi d¹ng hµnh ®éng hay kh«ng hµnh ®éng) tr¸i víi c¸c chuÈn mùc, quan ®iÓm, nguyªn t¾c, quan niÖm ®¹o ®øc x· héi, x©m ph¹m ®Õn nh÷ng quan hÖ x· héi ®­îc ®¹o ®øc b¶o vÖ, do c¸c chñ thÓ (c¸ nh©n hoÆc tæ chøc - mµ chñ yÕu lµ c¸ nh©n) thùc hiÖn mét c¸ch cè ý (lµ chñ yÕu), g©y nh÷ng t¸c h¹i nhÊt ®Þnh cho lîi Ých c¸ nh©n, céng ®ång vµ x· héi.

Vi ph¹m ph¸p luËt bao giê còng lµ hµnh vi, hµnh ®éng hay kh«ng hµnh ®éng. Ph¸p luËt cña chóng ta kh«ng quy téi mét c¸ch chñ quan, tøc lµ kh«ng coi nh÷ng t­ t­ëng khi ch­a ®­îc thÓ hiÖn ra bªn ngoµi lµ vi ph¹m ph¸p luËt. Ph¸p luËt ®­îc ®Æt ra lµ ®Ó ®iÒu chØnh hµnh vi cña con ng­êi chø kh«ng ph¶i ®Ó ®iÒu chØnh nh÷ng suy nghÜ hoÆc nh÷ng ®Æc tÝnh c¸ nh©n nÕu nh­ nh÷ng ®Æc tÝnh ®ã ch­a biÓu hiÖn thµnh hµnh vi cô thÓ cña hä. C¸c - M¸c ®· viÕt: "ngoµi hµnh vi cña m×nh ra, t«i kh«ng tån t¹i ®èi víi ph¸p luËt, hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ ®èi t­îng cña luËt ph¸p"¹⁵². Theo nguyªn t¾c hµnh vi, luËt h×nh sù n­íc ta kh«ng ®Æt vÊn ®Ò tr¸ch nhiÖm h×nh sù ®èi víi t­ t­ëng cña con ng­êi. Hµnh vi trong luËt h×nh sù ®­îc hiÓu: "lµ nh÷ng "biÓu hiÖn" cña con ng­êi ra bªn ngoµi thÕ giíi kh¸ch quan d­íi nh÷ng h×nh thøc cô thÓ nh»m ®¹t ®­îc nh÷ng môc ®Ých cã chñ ®Þnh vµ mong muèn"¹⁵³.

Trong khi ®ã vi ph¹m ®¹o ®øc cã thÓ kh«ng chØ lµ hµnh vi, mµ cßn lµ c¸ch suy nghÜ, nh÷ng ý kiÕn, quan niÖm cña con ng­êi. ý nghÜ trong ®¹o ®øc còng ®­îc ®em ra xem xÐt, vÝ dô, ý nghÜ ®èi víi hä hµng, mÆc dï ch­a vµ ch­a cã ®iÒu kiÖn ®Ó thÓ hiÖn thµnh hµnh vi cô thÓ nh­ng còng sÏ ®­îc khen hay bÞ chª bai... bÞ "nhËn xÐt", "chôp mò" bÞ hiÓu nhÇm, bÞ quy kÕt, mÆc dï cã khi chØ lµ mét sù quy kÕt ngé nhËn. §©y lµ mét trong nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau gi÷a kh¸i niÖm vi ph¹m ph¸p luËt vµ vi ph¹m ®¹o ®øc.

Mèi quan hÖ gi÷a vi ph¹m ph¸p luËt vµ vi ph¹m ®¹o ®øc ®­îc thÓ hiÖn nh­ sau: hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt ®ång thêi còng lµ vi ph¹m ®¹o ®øc, song kh«ng ph¶i khi nµo còng lµ ng­îc l¹i. Vi ph¹m ®¹o ®øc theo tÝnh chÊt chèng ®èi x· héi cña m×nh, kh¸c biÖt víi vi ph¹m ph¸p luËt bëi tÝnh chÊt vµ møc ®é nguy hiÓm cho x· héi vµ ®ång thêi c¶ ®éng c¬ thùc hiÖn. Vi ph¹m ph¸p luËt vµ vi ph¹m ®¹o ®øc kh¸c nhau vÒ kh¸ch thÓ cña vi ph¹m, vÒ tÝnh nguy hiÓm x· héi; vµ c¶ tÝnh tr¸i ph¸p luËt cña hµnh vi vi ph¹m. Kh¸ch thÓ cña c¸c vi ph¹m ®¹o ®øc réng h¬n rÊt nhiÒu so víi kh¸ch thÓ vi ph¹m ph¸p luËt. Cã nh÷ng quan hÖ riªng t­ chØ do mét m×nh ®¹o ®øc ®iÒu chØnh, vÝ dô: t×nh yªu, t×nh b¹n. C¸c - M¸c cã nãi r»ng: "nÕu nh­ h«n nh©n kh«ng ph¶i lµ c¬ së cña gia ®×nh, th× nã kh«ng thÓ lµ ®èi t­îng cña lËp ph¸p còng nh­ t×nh yªu vËy¹⁵⁴"

C¸c hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt tuy kh¸c nhau vÒ møc ®é vi ph¹m vµ møc ®é cña hËu qu¶ do hµnh vi g©y ra, nh­ng chóng cã ®iÓm chung nhÊt ®ã lµ tÝnh chÊt x· héi cña nh÷ng hËu qu¶ ®ã. Vi ph¹m ®¹o ®øc bao giê còng Ýt cã tÝnh chèng ®èi x· héi h¬n vi ph¹m ph¸p luËt, ®Æc biÖt lµ so víi téi ph¹m h×nh sù. Sù thiÖt h¹i do vi ph¹m ®¹o ®øc g©y ra mang tÝnh chÊt t©m lý- x· héi: tæn thÊt danh dù, nh©n phÈm, vÞ kû c¸ nh©n, nh÷ng quan hÖ riªng t­ ... Vi ph¹m ph¸p luËt trong lÜnh vùc h«n nh©n gia ®×nh, trong lÜnh vùc d©n sù, lao ®éng, hµnh chÝnh cã liªn hÖ gÇn gòi nhiÒu h¬n víi c¸c vi ph¹m ®¹o ®øc.

Khi mét ng­êi cã hµnh vi vi ph¹m ®¹o ®øc, cho dï hËu qu¶ cña hµnh vi ®ã lµ lín hay nhá, dï hËu qu¶ ®· x¶y ra hay ch­a th× hµnh vi cña ng­êi ®ã vÉn bÞ x· héi lªn ¸n, d­ luËn x· héi ph¶n ®èi bëi v× hµnh vi cña ng­êi ®ã ®· vi ph¹m vµo c¸c quy t¾c ®¹o ®øc. §ång thêi chÝnh ng­êi g©y ra hµnh vi ®ã còng chÞu sù lªn ¸n, day døt cña l­¬ng t©m. Ng­îc l¹i, ph¸p luËt chØ t¸c ®éng ®Õn mét hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt (®ång thêi cã thÓ vi ph¹m ®¹o ®øc) khi hµnh vi cña ng­êi ®ã lµ nghiªm träng, g©y nh÷ng hËu qu¶ nhÊt ®Þnh lµm ¶nh h­ëng ®Õn lîi Ých cña ng­êi kh¸c, lîi Ých c«ng céng vµ ®Æc biÖt lµ ph¶i tho¶ m·n nh÷ng dÊu hiÖu ph¸p lý – nh÷ng yÕu tè cÊu thµnh vi ph¹m ph¸p luËt. Ch¼ng h¹n, cïng víi mét ph¹m trï “ t×nh ng­êi khi ho¹n n¹n “, “ t­¬ng th©n t­¬ng ¸i”, d­ luËn x· héi sÏ lªn ¸n, khinh ghÐt, xa l¸nh ng­êi cã hµnh vi vi ph¹m quy t¾c nµy, vi ph¹m quy t¾c ®¹o ®øc khuyªn con ng­êi ph¶i cã t×nh yªu ®ång lo¹i. Cßn ph¸p luËt tuy còng cã quy ®Þnh vÒ téi kh«ng cøu gióp ng­êi gÆp ho¹n n¹n song chØ xö ph¹t nh÷ng ng­êi nµo cã ®iÒu kiÖn mµ kh«ng cøu gióp ng­êi kh¸c ®ang ë trong t×nh tr¹ng nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng vµ dÉn ®Õn hËu qu¶ ng­êi ®ã chÕt.

Sù kh¸c biÖt râ nÐt nhÊt gi÷a vi ph¹m ph¸p luËt vµ vi ph¹m ®¹o ®øc lµ theo tiªu chÝ - dÊu hiÖu tÝnh tr¸i ph¸p luËt. NÕu nh­ téi ph¹m bÞ cÊm ®o¸n bëi luËt h×nh sù, th× c¸c vi ph¹m ®¹o ®øc kh«ng ph¶i trong mäi truêng hîp ®Òu ®­îc ph¸p luËt ®iÒu chØnh. Quan niÖm vÒ téi ph¹m, vi ph¹m ph¸p luËt, vµ c¶ vÒ vi ph¹m ®¹o ®øc còng tuú thuéc vµo tõng thêi kú lÞch sö cña x· héi. Ch¼ng h¹n, t­¬ng quan gi÷a téi ph¹m vµ vi ph¹m ph¸p luËt víi vi ph¹m ®¹o ®øc trong lÜnh vùc h«n nh©n gia ®×nh ®­îc thÓ hiÖn nh­ sau. §iÒu 64 HiÕn ph¸p 1992 quy ®Þnh cha mÑ ph¶i cã nghÜa vô nu«i d¹y, gi¸o dôc con c¸i, cßn con c¸i- ch¨m sãc, nu«i d­ìng cha mÑ. Vi ph¹m c¸c quy t¾c gi¸o dôc ®¹o ®øc trong mèi quan hÖ gi÷a cha mÑ vµ con c¸i nh­ ng­îc ®·i, xóc ph¹m, v« tr¸ch nhiÖm... sÏ bÞ lªn ¸n vÒ mÆt ®¹o ®øc x· héi, nÕu ë møc ®é nghiªm träng th× cßn bÞ xö lý theo luËt hµnh chÝnh vµ luËt h×nh sù. §iÒu 151 Bé luËt h×nh sù quy ®Þnh vÒ téi ng­îc ®·i hoÆc hµnh h¹ «ng bµ, cha mÑ, vî chång, con, ch¸u, ng­êi cã c«ng nu«i d­ìng m×nh : “ng­êi nµo ng­îc ®·i hoÆc hµnh h¹ «ng bµ, cha mÑ, vî chång, con, ch¸u hoÆc ng­êi cã c«ng nu«i d­ìng m×nh g©y hËu qu¶ nghiªm träng hoÆc ®· bÞ xö ph¹t hµnh chÝnh vÒ hµnh vi nµy mµ cßn vi ph¹m, th× bÞ ph¹t c¶nh c¸o, c¶i t¹o kh«ng giam gi÷ ®Õn ba n¨m hoÆc ph¹t tï tõ ba th¸ng ®Õn ba n¨m”. §iÒu 152 quy ®Þnh téi tõ chèi hoÆc trèn tr¸nh nghÜa vô cÊp d­ìng: “ng­êi nµo cã nghÜa vô cÊp d­ìng vµ cã kh¶ n¨ng thùc tÕ ®Ó thùc hiÖn viÖc cÊp d­ìng ®èi víi ng­êi mµ m×nh cã nghÜa vô cÊp d­ìng theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt mµ cè ý tõ chèi hoÆc trèn tr¸nh nghÜa vô cÊp d­ìng g©y hËu qu¶ nghiªm träng hoÆc ®· bÞ xö ph¹t hµnh chÝnh vÒ hµnh vi nµy mµ cßn vi ph¹m, th× bÞ ph¹t c¶nh c¸o, c¶i t¹o kh«ng giam gi÷ ®Õn hai n¨m hoÆc ph¹t tï tõ ba th¸ng ®Õn hai n¨m”.

Vi ph¹m ph¸p luËt vµ vi ph¹m ®¹o ®øc cßn kh¸c nhau ë nhiÒu ®iÓm kh¸c n÷a. Trong ®êi sèng hiÖn nay, khi ®¸nh gi¸ mét hµnh vi cña con ng­êi gÇn nh­ ®· trë thµnh mét thãi quen lµ bao giê ng­êi ta còng xÐt ®Õn tõ ph­¬ng diÖn ph¸p luËt vµ ph­¬ng diÖn ®¹o ®øc. XuÊt ph¸t tõ nh÷ng tiªu chÝ cña ®¹o ®øc vµ cña ph¸p luËt, cã thÓ xuÊt hiÖn nh÷ng kh¶ n¨ng nh­ sau¹⁵⁵:

1. Hµnh vi hîp ph¸p ®ång thêi lµ hµnh vi hîp ®¹o ®øc;

2. Hµnh vi hîp ph¸p nh­ng kh«ng hîp ®¹o ®øc;

3. Hµnh vi hîp ®¹o ®øc nh­ng kh«ng hîp ph¸p;

4. Hµnh vi kh«ng hîp ph¸p vµ kh«ng hîp ®¹o ®øc

TÝnh hîp ®¹o ®øc cña mét hµnh vi hîp ph¸p vµ ng­îc l¹i, tÝnh hîp ph¸p cña mét hµnh vi hîp ®¹o ®øc. §©y lµ mét trong nh÷ng khÝa c¹nh cña vÊn ®Ò chung h¬n lµ mèi liªn hÖ gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc. Quan niÖm cña con ng­êi vÒ ph¸p luËt, vÒ ®¹o ®øc chÝnh lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh hµnh vi cña hä. Nh­ vËy, sù ph©n biÖt gi÷a vi ph¹m ®¹o ®øc vµ vi ph¹m ph¸p luËt theo chóng t«i lµ võa cã ý nghÜa tuyÖt ®èi, võa cã ý nghÜa t­¬ng ®èi. T¹i sao vËy? §iÒu ®ã ®­îc c¾t nghÜa bëi sù t­¬ng quan mËt thiÕt gi÷a hai lo¹i vi ph¹m x· héi nµy. §èi víi tr­êng hîp vi ph¹m ph¸p luËt nh­ng kh«ng bÞ coi lµ vi ph¹m vÒ mÆt ®¹o ®øc th× sù ph©n biÖt sÏ lµ tuyÖt ®èi. §èi víi nh÷ng tr­êng hîp vi ph¹m ph¸p luËt ®ång thêi còng lµ vi ph¹m ®¹o ®øc vµ chñ thÓ vi ph¹m cïng mét lóc ph¶i g¸nh chiô nh÷ng chÕ tµi, nh÷ng sù ph¶n øng cña nhµ n­íc, x· héi vµ cña chÝnh l­¬ng t©m m×nh th× sù ph©n biÖt ë ®©y lµ t­¬ng ®èi.

§¹o ®øc ®iÒu chØnh trùc tiÕp nh÷ng quan hÖ x· héi g¾n víi hµnh vi cña con ng­êi nªn hÇu hÕt c¸c vi ph¹m ph¸p luËt ®Òu lµ vi ph¹m ®¹o ®øc (nhÊt lµ c¸c hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt h×nh sù), mét ng­êi vi ph¹m ph¸p luËt sÏ ph¶i chÞu nh÷ng chÕ tµi ph¸p luËt t­¬ng øng, ®ång thêi ph¶i chÞu sù t¸c ®éng cña ®¹o ®øc nh­ d­ luËn x· héi, l­¬ng t©m c¸ nh©n… Nh­ng kh«ng ph¶i mäi vi ph¹m ®¹o ®øc ®Òu lµ vi ph¹m ph¸p luËt. C¸c hµnh vi vi ph¹m ®¹o ®øc ph¶i chÞu sù t¸c ®éng cña quy ph¹m ®¹o ®øc, nh­ng chØ hµnh vi vi ph¹m ®¹o ®øc nµo g©y hËu qu¶ nghiªm träng, tho¶ m·n c¸c yÕu tè cÊu thµnh vi ph¹m ph¸p luËt th× míi ph¶i chÞu sù t¸c ®éng cña c¸c chÕ tµi ph¸p luËt.

XÐt vÒ nguyªn t¾c, hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt vÒ c¬ b¶n ®ång thêi còng lµ vi ph¹m ®¹o ®øc, song kh«ng ng­îc l¹i. Vi ph¹m ®¹o ®øc còng cã tr­êng hîp còng lµ vi ph¹m ph¸p luËt, cã ph¸p luËt quy ®Þnh, còng cã nhiÒu tr­êng hîp kh«ng ph¶i lµ vi ph¹m ph¸p luËt. Tuy vËy, sù kh¸c biÖt nµy kh«ng bÊt biÕn mµ thay ®æi tuú theo ®iÒu kiÖn x· héi. Vi ph¹m ®¹o ®øc xÐt vÒ tÝnh chÊt chèng ®èi x· héi cña m×nh, kh¸c biÖt víi vi ph¹m ph¸p luËt bëi tÝnh chÊt vµ møc ®é nguy hiÓm cho x· héi vµ ®ång thêi c¶ ®éng c¬ thùc hiÖn. Khi xem xÐt hµnh vi vi ph¹m ®¹o ®øc, bao giê vÊn ®Ò ®éng c¬, môc ®Ých còng ®­îc ®Æt ra. §iÒu nµy kh«ng hoµn toµn nh­ vËy, ®èi víi c¸c hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt. Cã nh÷ng hµnh vi nh×n bÒ ngoµi, nh×n vµo hiÖu qu¶ cña nã cã vÎ nh­ lµ hµnh vi hîp ®¹o ®øc, nh­ng nÕu xÐt kü vÒ ®éng c¬, môc ®Ých th× ch­a h¼n ®· lµ hµnh vi hîp ®¹o ®øc. Trong viÖc ®¸nh gi¸ c¸c hµnh vi ®¹o ®øc, vÊn ®Ò hËu qu¶ thiÖt h¹i cho ng­êi kh¸c còng ®­îc quan t©m, kÓ c¶ khi ®éng c¬ hµnh vi, môc ®Ých kh«ng ph¶i lµ xÊu, vÝ nh­ tr­êng hîp lÊy c¾p cho ng­êi nhµ m×nh còng lµ vi ph¹m ®¹o ®øc.

Kh«ng ph¶i bÊt kú mét sù kh«ng tu©n thñ quy ph¹m ®¹o ®øc nµo còng lµ vi ph¹m ph¸p luËt. Sù kh«ng trung thùc, sù h»n thï, sù l·nh ®¹m, sù gian dèi, ®­îc ®¸nh gi¸ kh¸c nhau ë ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc. Tr­íc hÕt, ®ã lµ nh÷ng vi ph¹m ®¹o ®øc. §èi víi ph¸p luËt chØ cã ý nghÜa khi nh÷ng hµnh vi ®ã cã tÝnh chÊt vµ møc ®é nghiªm träng vµ ®­îc quy ®Þnh mét c¸ch cô thÓ, chÆt chÏ trong c¸c ®iÒu luËt.

LuËt ph¸p, ch¼ng h¹n kh«ng thÓ ®iÒu chØnh nh÷ng hµnh vi cô thÓ nh­ sù thæi phång ­u ®iÓm hay khuyÕt ®iÓm g©y nªn nh÷ng hiÓu lÇm ®¸ng tiÕc, sù ®è kþ, thãi gi¶ dèi, trÞch th­îng, sù ¸c ý, sù thê ¬, l·nh ®¹m ®èi víi nh÷ng ng­êi xung quanh vv… Trong lÜnh vùc kinh doanh, t­¬ng quan gi÷a vi ph¹m ph¸p luËt vµ vi ph¹m ®¹o ®øc còng cã t×nh h×nh t­¬ng tù. Trong nhiÒu tr­êng hîp, ph¸p luËt ®«i khi chØ ph¶n ¸nh nh÷ng tiªu chuÈn thÊp nhÊt cña ®¹o ®øc trong kinh doanh. V× vËy, mét sè hµnh vi thùc tÕ xÐt trªn ph­¬ng diÖn ®¹o ®øc th× rÊt khã ®­îc chÊp nhËn, nh­ng xÐt trªn ph­¬ng diÖn ph¸p lý l¹i kh«ng cã g× vi ph¹m. VÝ dô trong quan hÖ th­¬ng m¹i quèc tÕ, c¸c c«ng ty ViÖt nam kh«ng thÓ th¾ng kiÖn ®­îc tr­íc nh÷ng hµnh vi ¨n c¾p th­¬ng hiÖu nÕu nh­ s¶n phÈm cña hä ch­a ®­îc ®¨ng ký b¶o hé ë c¸c quèc gia nµy theo quy ®Þnh cña ph¸p luËt vÒ b¶o hé quyÒn së h÷u c«ng nghiÖp. Ch¼ng h¹n, mét sè c«ng ty ViÖt Nam bÞ x©m ph¹m quyÒn së h÷u trÝ tuÖ t¹i quèc gia kh¸c nh­ tr­êng hîp cña vâng xÕp Duy Lîi ë NhËt B¶n, cµ phª Trung Nguyªn ë Mü, ¸o s¬mi ViÖt TiÕn ë ch©u ¢u…

Khi ®¸nh gi¸ hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt th× ®iÒu ®Çu tiªn trong nhiÒu tr­êng hîp kh«ng ph¶i lµ ®éng c¬ hµnh vi, mµ chØ lµ sù phï hîp h×nh thøc cña hµnh vi víi nh÷ng quy ®Þnh trong quy ph¹m ph¸p luËt. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ, còng mét hµnh vi c¸ nh©n xÐt theo ph¸p luËt th× ®­îc coi lµ hîp ph¸p (phï hîp víi quy ®Þnh ph¸p luËt, ®­îc ph¸p luËt quy ®Þnh), nh­ng theo ®¹o ®øc, hµnh vi ®ã cã thÓ bÞ coi lµ vi ph¹m, lµ tr¸i ®¹o ®øc. Gi÷a ®éng c¬ hµnh vi vµ hµnh vi thùc tÕ xÐt theo ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc cã sù kh¸c nhau. YÕu tè ®éng c¬, môc ®Ých kh«ng ph¶i lµ yÕu tè b¾t buéc ph¶i xem xÐt ®Ó quyÕt ®Þnh c¸c h×nh thøc vµ møc xö ph¹t cô thÓ trong nhiÒu hµnh vi vi ph¹m hµnh chÝnh do lçi v« ý ¹⁵⁶. Nãi chung, ®éng c¬ ph¹m téi kh«ng ®­îc ph¶n ¸nh trong cÊu thµnh téi ph¹m c¬ b¶n lµ dÊu hiÖu ®Þnh téi, lo¹i trõ mét sè Ýt tr­êng hîp ¹⁵⁷. Trong nh÷ng tr­êng hîp liªn quan ®Õn lîi Ých vËt chÊt, kh«ng ph¶i bÊt kú sù vi ph¹m nµo mµ cã dÉn ®Õn hËu qu¶ ph¸p lý, ®Òu b¾t buéc ph¶i cã liªn quan ®Õn kh¸i niÖm lçi.

§èi víi c¸c téi ph¹m vÒ tham nhòng th× ®Òu ®­îc thùc hiÖn d­íi h×nh thøc lçi cè ý mµ phÇn lín lµ cè ý trùc tiÕp. DÊu hiÖu ®éng c¬ vô lîi ®­îc coi lµ dÊu hiÖu b¾t buéc thuéc mÆt chñ quan cña c¸c téi ph¹m vÒ tham nhòng. §éng c¬ vô lîi cña hµnh vi tham nhòng lµ mong muèn chiÕm ®o¹t tµi s¶n (cña x· héi, cña tËp thÓ) lµm c¸i lîi riªng cña m×nh, tháa m·n lßng tham c¸ nh©n. Ngoµi ®éng c¬ vô lîi, mét sè téi ph¹m vÒ tham nhòng cßn cã ®éng c¬ c¸ nh©n kh¸c.