S¸ch ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc Hoµng thÞ kim quÕ

Ch­¬ng VII

Nh÷ng gi¶i ph¸p chñ yÕu vÒ qu¶n lý x· héi b»ng ph¸p luËt kÕt hîp víi ®¹o ®øc trong ®iÒu kiÖn x©y dùng nhµ n­íc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa ViÖt nam

2. Nh÷ng quan ®iÓm c¬ b¶n vÒ x©y dùng nhµ n­íc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa ViÖt nam, cña d©n, do d©n vµ v× d©n

3. TÝnh tÊt yÕu kh¸ch quan cña qu¶n lý x· héi b»ng ph¸p luËt kÕt hîp víi ®¹o ®øc ë n­íc ta hiÖn nay
II. Nh÷ng gi¶i ph¸p chñ yÕu nh»m t¨ng c­êng qu¶n lý x· héi b»ng ph¸p luËt kÕt hîp víi gi¸o dôc, thùc hµnh ®¹o ®øc trong ®iÒu kiÖn x©y dùng nhµ n­íc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa ViÖt nam, cña d©n, do d©n vµ v× d©n 257
1. Tæng quan vÒ c¸c gi¶i ph¸p chñ yÕu nh»m t¨ng c­êng qu¶n lý x· héi b»ng ph¸p luËt vµ gi¸o dôc, thùc hµnh ®¹o ®øc trong ®iÒu kiÖn x©y dùng nhµ n­íc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam, cña d©n, do d©n vµ v× d©n

2. Hoµn thiÖn ph¸p luËt theo c¸c nguyªn t¾c c¬ b¶n cña nhµ n­íc ph¸p quyÒn vµ b¶o vÖ, ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng, ®¹o ®øc tiÕn bé cña nh©n lo¹i

3. N©ng cao chÊt l­îng, hiÖu qu¶ tæ chøc thùc hiÖn ph¸p luËt, ho¹t ®éng ¸p dông ph¸p luËt cña c¸c c¬ quan nhµ n­íc cã thÈm quyÒn

4. T¨ng c­êng ®Êu tranh phßng, chèng tham nhòng, c¸c lo¹i vi ph¹m ph¸p luËt kh¸c vµ vi ph¹m ®¹o ®øc

5. T¨ng c­êng c«ng t¸c gi¸o dôc ®¹o ®øc, kÕt hîp víi gi¸o dôc ph¸p luËt, x©y dùng ý thøc, lèi sèng tu©n theo ph¸p luËt vµ phï hîp ®¹o ®øc x· héi

6. N©ng cao chÊt l­îng, hiÖu qu¶ cña ho¹t ®éng trî gióp ph¸p lý vµ ho¹t ®éng hoµ gi¶i ë c¬ së

7. Ph¸t triÓn kinh tÕ, v¨n ho¸ - x· héi, n©ng cao ®êi sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn cña nh©n d©n, thùc hiÖn d©n chñ ho¸ mäi lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi

8. T¨ng c­êng c«ng t¸c kiÓm tra, gi¸m s¸t ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan nhµ n­íc, c«ng t¸c phßng ngõa vµ xö lý nghiªm minh mäi hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt cña c¸n bé, c«ng chøc

9. X©y dùng ý thøc ph¸p luËt, v¨n ho¸ ph¸p lý vµ ®¹o ®øc nghÒ nghiÖp cña ®éi ngò c¸n bé, c«ng chøc trong ®iÒu kiÖn héi nhËp quèc tÕ, x©y dùng nhµ n­íc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa ViÖt nam

Ch­¬ng I

Sù t¸c ®éng biÖn chøng nµy ®­îc xem xÐt trong tiÕn tr×nh lÞch sö vÒ ph­¬ng diÖn thùc tiÔn vµ ph­¬ng diÖn ph¸p luËt, t­ t­ëng. Trong ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr­êng, héi nhËp, d©n chñ ho¸ vµ x©y dùng nhµ n­íc ph¸p quyÒn, mèi quan hÖ truyÒn thèng gi÷a ph¸p luËt, ®¹o ®øc vµ c¸c lo¹i quy t¾c ®iÒu chØnh x· héi l¹i mang thªm nhiÒu nh©n tè míi lµm t¨ng thªm tÝnh chÊt ®a d¹ng vµ phøc t¹p cña ®iÒu chØnh x· héi vµ qu¶n lý x· héi trong x· héi hiÖn ®¹i. Cïng víi sù gia t¨ng vai trß, ph¹m vi ®iÒu chØnh cña ph¸p luËt lµ sù gia t¨ng vai trß vµ ph¹m vi ¶nh h­ëng thùc tÕ cña c¸c lo¹i ph­¬ng tiÖn ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi kh¸c, ®Æc biÖt lµ cña ®¹o ®øc, tËp qu¸n, c¸c luËt lÖ t«n gi¸o. Kh«ng chØ cã c¸c lo¹i ph­¬ng tiÖn ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi mang tÝnh quy ph¹m mµ c¶ nh÷ng ph­¬ng tiÖn ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi kh«ng mang tÝnh quy ph¹m còng cã t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn ý thøc, hµnh vi vµ c¸c quan hÖ x· héi cña con ng­êi.

Ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi, tham gia vµo qu¸ tr×nh qu¶n lý c¸c lÜnh vùc x· héi trong sù t­¬ng t¸c mËt thiÕt víi c¸c lo¹i ph­¬ng tiÖn ®iÒu chØnh mang tÝnh quy ph¹m vµ kh«ng mang tÝnh quy ph¹m. §ã còng chÝnh lµ tÝnh ®a d¹ng, phøc t¹p cña ®êi sèng ®¹o ®øc vµ ®êi sèng ph¸p luËt trong thùc tiÔn x· héi. Trong mèi quan hÖ víi c¸c lo¹i ph­¬ng tiÖn ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi kh¸c, vai trß, ­u thÕ cïng nh÷ng h¹n chÕ cña ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt th­êng xuyªn ®­îc thÓ hiÖn mét c¸ch râ nÐt. Th«ng qua sù biÓu hiÖn nµy mµ con ng­êi cã thÓ n¾m b¾t ®­îc quy luËt cña sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a ph¸p luËt, ®¹o ®øc víi c¸c lo¹i quy ph¹m x· héi kh¸c tõ ®ã cã nh÷ng c¸ch thøc khai th¸c nh÷ng ­u thÕ cña chóng trong qu¶n lý x· héi.
I. HÖ thèng c¸c ph­¬ng tiÖn ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi
1. TÝnh tÊt yÕu kh¸ch quan cña ®iÒu chØnh x· héi.
§iÒu chØnh x· héi hµnh vi cña c¸ nh©n lµ mét trong nh÷ng chøc n¨ng c¬ b¶n cña qu¶n lý x· héi. Sù cÇn thiÕt cña qu¶n lý x· héi ®­îc xuÊt ph¸t tõ b¶n chÊt cña ®êi sèng x· héi nh­ mét hÖ thèng tù ®iÒu chØnh x· héi. C¸c qu¸ tr×nh qu¶n lý cã ë trong tù nhiªn vµ trong x· héi. Qu¶n lý x· héi, theo nghÜa réng, phæ qu¸t nhÊt lµ ho¹t ®éng cã môc ®Ých, cã tæ chøc cña con ng­êi. Con ng­êi lµ mét thùc thÓ tù nhiªn, thùc thÓ x· héi. Mèi quan hÖ h÷u c¬, phô thuéc cña c¸c c¸ nh©n n¶y sinh nhu cÇu ph¶i cã sù hµi hoµ, phèi hîp ho¹t ®éng vµ x¸c ®Þnh môc ®Ých cña ho¹t ®éng cña con ng­êi. §iÒu ®ã ®¹t ®­îc nhê vµo ph­¬ng tiÖn cña qu¶n lý x· héi. Con ng­êi cïng víi nh÷ng tæ chøc cña m×nh bao giê còng ®ãng vai trß võa lµ chñ thÓ, võa lµ kh¸ch thÓ cña qu¶n lý x· héi. BÊt kú mét ho¹t ®éng chung nµo cña con ng­êi còng cÇn ph¶i cã sù ®iÒu hoµ, phèi hîp. Qu¶n lý lµ yÕu tè tÊt yÕu cña ®êi sèng céng ®ång x· héi.

VÒ tÝnh tÊt yÕu kh¸ch quan cña qu¶n lý x· héi, C¸c M¸c ®· kh¼ng ®Þnh: "BÊt kú lao ®éng x· héi trùc tiÕp hay lao ®éng chung nµo ®ã mµ ®­îc tiÕn hµnh trªn mét quy m« t­¬ng ®èi lín ®Òu cÇn cã sù qu¶n lý ë møc ®é nhiÒu hay Ýt nh»m phèi hîp nh÷ng ho¹t ®éng cña c¸c c¸ nh©n vµ thùc hiÖn nh÷ng chøc n¨ng chung ph¸t sinh tõ toµn bé sù vËn ®éng cña c¬ thÓ s¶n xuÊt... Mét nh¹c c«ng th× tù ®iÒu khiÓn lÊy m×nh, nh­ng mét dµn nh¹c th× nhÊt thiÕt ph¶i cã mét nh¹c tr­ëng chØ huy."¹. Ng­êi chØ huy ®ã chÝnh lµ c¬ chÕ qu¶n lý x· héi do x· héi thiÕt lËp nªn. C¬ chÕ x· héi vµ c¸c kh¸ch thÓ cña qu¶n lý x· héi tån t¹i trong mèi liªn hÖ h÷u c¬, t¸c ®éng qua l¹i nh­ mét sù thèng nhÊt biÖn chøng cña c¸c nh©n tè qu¶n lý vµ bÞ qu¶n lý. Môc ®Ých chÝnh cña sù ®iÒu chØnh lµ ®Ó ®¹t ®­îc sù phï hîp gi÷a hµnh vi cña c¸ nh©n vµ nh÷ng ho¹t ®éng cña x· héi víi nh÷ng lîi Ých, môc ®Ých, nhiÖm vô xuÊt ph¸t tõ c¸c quy luËt ph¸t triÓn kh¸ch quan.

VËy ®iÒu chØnh lµ g×?. §iÒu chØnh hay qu¶n lý lµ ph¹m vi réng lín cña c¸c qu¸ tr×nh x¶y ra trong c¶ tù nhiªn vµ x· héi. Song nh÷ng kh¸i niÖm nµy kh«ng hoµn toµn ®ång nhÊt. Kh¸i niÖm "qu¶n lý" kh«ng thÓ chØ cã ý nghÜa lµ "®iÒu chØnh", bëi b¶n chÊt cña "®iÒu chØnh" ®­îc x¸c ®Þnh nh­ lµ trËt tù ho¸, ®iÒu hoµ, ®­a c¸i g× ®ã vµo trong sù phï hîp víi nh÷ng quy ph¹m, khu«n mÉu nhÊt ®Þnh. §iÒu chØnh hµnh vi cña con ng­êi hiÓu theo nghÜa réng, ®ã lµ: mét mÆt, x¸c ®Þnh cho con ng­êi kh¶ n¨ng ®­îc tiÕn hµnh nh÷ng hµnh vi nhÊt ®Þnh, mét mÆt kh¸c, b¾t buéc con ng­êi kh«ng ®­îc tiÕn hµnh nh÷ng hµnh vi nhÊt ®Þnh, kh«ng cã lîi cho x· héi, lªn ¸n, xö lý nh÷ng hµnh vi ®ã.

Hµnh vi vµ c¸c lo¹i quan hÖ x· héi cña con ng­êi tù th©n ph¶i cÇn ®Õn sù ®iÒu chØnh bëi nh÷ng ph­¬ng tiÖn (c«ng cô) nhÊt ®Þnh. Qu¶n lý x· héi vµ ®iÒu chØnh x· héi cã mèi liªn hÖ mËt thiÕt song còng kh«ng hoµn toµn ®ång nhÊt. Ch¼ng h¹n, trong qu¶n lý x· héi cña nhµ n­íc, ph¸p luËt lµ c«ng cô chñ yÕu, gi÷ vÞ trÝ, vai trß thiÕt yÕu. Ngoµi ph¸p luËt ra cßn cã nhiÒu c«ng cô, ph­¬ng tiÖn kh¸c. C¬ chÕ ®iÒu chØnh x· héi vËn hµnh, thay ®æi, hoµn thiÖn cïng víi sù ph¸t triÓn cña x· héi. C¬ chÕ ®iÒu chØnh x· héi lµ tæng hîp c¸c ph­¬ng tiÖn, biÖn ph¸p mµ th«ng qua ®ã, nhê ®ã mµ x· héi cã thÓ h­íng dÉn, phèi hîp, ®iÒu hoµ c¸c hµnh vi x· héi cña con ng­êi, t¸c ®éng lªn c¸c quan hÖ x· héi, ®¶m b¶o sù æn ®Þnh, sù ph¸t triÓn b×nh th­êng cña x· héi. ThiÕu sù ®iÒu chØnh x· héi nh­ vËy, x· héi sÏ kh«ng tån t¹i ®­îc.

Quy ph¹m lµ khu«n mÉu hµnh vi, lµ sù mÉu ho¸ hµnh vi cña con ng­êi ®Ó h­íng dÉn, kiÓm tra, ®¸nh gi¸ hµnh vi cña con ng­êi. Do ®­îc h×nh thµnh trong ®êi sèng lao ®éng cña con ng­êi, cho nªn trong c¸c quy ph¹m x· héi cã sù thèng nhÊt gi÷a c¸c yÕu tè kh¸ch quan vµ c¸c yÕu tè chñ quan. ChÝnh nh÷ng quy luËt kh¸ch quan cña ®êi sèng x· héi vµ th¸i ®é, lîi Ých, nhu cÇu cña con ng­êi - cña c¸c chñ thÓ nhÊt ®Þnh t¹o nªn sù liªn kÕt gi÷a tÝnh kh¸ch quan vµ chñ quan cña c¸c quy ph¹m x· héi. Quy ph¹m ®­îc h×nh thµnh trong ho¹t ®éng cã ý thøc vµ ý chÝ cña con ng­êi trªn c¬ së nhËn thøc c¸c quy luËt kh¸ch quan cña tù nhiªn hay x· héi.

Quy ph¹m lµ nh÷ng mÖnh lÖnh thÓ hiÖn ý chÝ cña con ng­êi, víi môc ®Ých ®iÒu chØnh hµnh vi cña con ng­êi, lµ nh÷ng quy t¾c cña hµnh vi, thÓ hiÖn nh÷ng quy luËt kh¸ch quan cña tù nhiªn vµ x· héi, ®­îc h×nh thµnh trong ho¹t ®éng cã ý thøc vµ ý chÝ cña con ng­êi, mang tÝnh chÊt chung cña nh÷ng quy t¾c hµnh vi.² Quy ph¹m ®­îc sö dông ®Ó ®iÒu chØnh hµnh vi cña con ng­êi trong c¸c mèi quan hÖ cña hä víi giíi tù nhiªn, kü thuËt, hoÆc trong lÜnh vùc c¸c quan hÖ x· héi.

C¸c quy ph¹m tån t¹i trong x· héi ®­îc chia lµm hai lo¹i: quy ph¹m kü thuËt, quy ph¹m x· héi. Quy ph¹m kü thuËt lµ quy ph¹m ®­îc dùa trªn nh÷ng nhËn thøc vÒ c¸c quy luËt tù nhiªn, dïng ®Ó ®iÒu chØnh hµnh vi trong mèi quan hÖ "con ng­êi - m¸y mãc", cßn quy ph¹m x· héi l¹i dùa trªn nh÷ng nhËn thøc vÒ c¸c quy luËt vËn ®éng cña x· héi, dïng ®Ó ®iÒu chØnh hµnh vi trong c¸c mèi quan hÖ gi÷a con ng­êi víi nhau. TÊt c¶ c¸c quy ph¹m x· héi ®Òu tham gia vµo viÖc ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi.

Quy ph¹m kü thuËt xÐt vÒ b¶n chÊt lµ quy t¾c t¸c ®éng (t­¬ng t¸c) cña con ng­êi ®èi víi c¸c lùc l­îng tù nhiªn, c¸c kh¸ch thÓ cña tù nhiªn, kü thuËt, c«ng cô, ph­¬ng tiÖn lao ®éng. Quy ph¹m kü thuËt thÓ hiÖn nh÷ng mÖnh lÖnh dùa trªn sù nhËn thøc vÒ c¸c quy luËt tù nhiªn, ®iÒu chØnh hµnh vi con ng­êi trong mèi quan hÖ gi÷a con ng­êi víi tù nhiªn, c«ng cô lao ®éng. Ch¼ng h¹n, c¸c quy ph¹m kü thuËt trong khai th¸c kho¸ng s¶n, khai th¸c, ®¸nh b¾t h¶i s¶n xa bê, x©y dùng cÇu, ®­êng vv... NhiÒu quy ph¹m kü thuËt ®­îc thÓ chÕ ho¸ trong c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt vµ th­êng ®­îc gäi lµ c¸c quy ph¹m ph¸p lý – kü thuËt. §¬n cö nh­ c¸c quy ph¹m vÒ phßng ch¸y, ch÷a ch¸y, vÒ n¨ng l­îng, vÒ tiªu chuÈn ®o l­êng vv... VÒ nguyªn t¾c, c¸c quy ph¹m kü thuËt cã thÓ ®­îc x¸c lËp, ph¸t minh bëi bÊt kú mét c¸ nh©n nµo, vÝ dô tõng nhµ khoa häc hay mét nhãm c¸c nhµ khoa häc vv...

Quy ph¹m x· héi lµ quy t¾c hµnh vi, ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi gi÷a con ng­êi víi nhau vµ c¸c tæ chøc cña hä. VÝ dô, c¸c quy ph¹m x· héi trong quan hÖ h«n nh©n vµ gia ®×nh, vÒ trao ®æi tµi s¶n, vÒ lÔ, héi vv... VÒ tæng thÓ, mçi mét tæ chøc, mçi céng ®ång x· héi ®Òu x©y dùng c¸c quy ph¹m x· héi t­¬ng øng ®Ó ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi trong tæ chøc m×nh. C¶ x· héi l¹i x©y dùng nªn nh÷ng quy ph¹m x· héi ®iÒu chØnh chung, phæ biÕn trªn quy m« toµn x· héi.

Quy ph¹m lµ quy t¾c hµnh vi (khu«n mÉu xö sù), m« h×nh, th­íc ®o cña hµnh vi thÓ hiÖn nh÷ng mÖnh lÖnh x¸c ®Þnh, lµ nh÷ng tri thøc vÒ hµnh vi (c¸ch xö sù) nhÊt ®Þnh. Quy ph¹m lµ quy t¾c hµnh vi mang tÝnh chÊt chung, thÓ hiÖn nh­ lµ nh÷ng khu«n mÉu chung, quy t¾c xö sù chung cña con ng­êi trong nh÷ng t×nh huèng, hoµn c¶nh cô thÓ cña ®êi sèng thùc tÕ. Nh÷ng yªu cÇu cña quy ph¹m ®­îc ®Æt ra kh«ng ph¶i ®èi víi mét ng­êi, mµ ®èi víi mçi ng­êi khi hä thùc hiÖn nh÷ng hµnh vi mµ quy ph¹m ®ã ®· dù liÖu tr­íc. VÝ dô, c¸c quy ph¹m ph¸p luËt, c¸c quy ph¹m t«n gi¸o vÒ kÕt h«n hay c¸c quy ph¹m kü thuËt trong sö dông nguån ®iÖn vv... Mçi quy ph¹m th­êng cã cÊu tróc x¸c ®Þnh. VÒ mÆt l« gÝch, cÊu tróc cña mét quy ph¹m bao gåm ba bé phËn: th«ng tin vÒ mét trËt tù ho¹t ®éng, th«ng tin vÒ c¸c ®iÒu kiÖn ho¹t ®éng vµ th«ng tin vÒ hËu qu¶ cña viÖc vi ph¹m quy ph¹m ®ã. VÝ dô, c¸c quy ph¹m vÒ sö dông ®iÖn, ®iÒu khiÓn xe t¶i; quy ph¹m vÒ giao th«ng ®­êng thuû néi ®Þa vv...

Tõ nh÷ng ®iÓm nªu trªn, cã thÓ ®­a ra mét kh¸i niÖm nh­ sau vÒ quy ph¹m:

C¸c quy ph¹m x· héi rÊt ®a d¹ng víi nh÷ng ®Æc ®iÓm phong phó kh¸c nhau. Dùa vµo ph­¬ng thøc h×nh thµnh vµ thùc hiÖn c¸c quy ph¹m x· héi, cã thÓ chia thµnh c¸c lo¹i quy ph¹m x· héi c¬ b¶n sau ®©y.

- C¸c quy ph¹m ph¸p luËt

- C¸c quy ph¹m ®¹o ®øc

- C¸c quy ph¹m tËp qu¸n; c¸c quy ph¹m hçn hîp gi÷a tËp qu¸n, phong tôc

- C¸c quy t¾c céng ®ång

- C¸c quy ph¹m cña c¸c tæ chøc x· héi

- C¸c quy ph¹m cña c¸c tæ chøc t«n gi¸o

Dùa vµo ph­¬ng thøc thÓ hiÖn c¸c quy t¾c xö sù, cã thÓ ph©n lo¹i thµnh c¸c quy ph¹m ®­îc thÓ hiÖn trong c¸c h×nh thøc bÊt thµnh v¨n (®¹o ®øc, tËp qu¸n, phong tôc, luËt tôc, truyÒn thèng), h×nh thøc thµnh v¨n (c¸c quy ph¹m ph¸p luËt, quy ph¹m cña c¸c tæ chøc x· héi kh¸c, quy ph¹m t«n gi¸o... ).

Dùa vµo c¬ chÕ t¸c ®éng, cã thÓ ph©n thµnh: nh÷ng quy ph¹m ®­îc ®¶m b¶o thùc hiÖn trong nh÷ng tr­êng hîp cÇn thiÕt b»ng c¸c biÖn ph¸p c­ìng chÕ cña nhµ n­íc (quy ph¹m ph¸p luËt), hoÆc chØ b»ng uy tÝn cña c¸c tæ chøc nhÊt ®Þnh (c¸c quy ph¹m x· héi kh¸c). §Æc biÖt lµ ®èi víi c¸c quy ph¹m tËp qu¸n vµ truyÒn thèng - sù thùc hiÖn c¸c quy ph¹m nµy ®­îc thùc hiÖn th«ng qua søc m¹nh cña c¸c thãi quen xö sù. Gi÷a c¸c lo¹i quy ph¹m x· héi tuy cã sù kh¸c nhau, song còng cã nh÷ng ®iÓm chung gÆp nhau, ®ã lµ: trong mçi quy ph¹m x· héi th­êng chØ ra: trong ®iÒu kiÖn nµo, hoµn c¶nh nµo th× con ng­êi ph¶i vµ ®­îc xö sù theo quy ®Þnh ®· ®­îc nªu ra trong c¸c quy ph¹m t­¬ng øng; hËu qu¶ cña viÖc kh«ng xö sù ®óng theo quy ®Þnh cña quy ph¹m t­¬ng øng ®ã.

TËp qu¸n lµ nh÷ng c¸ch c­ xö trong sinh ho¹t th­êng ngµy, ®· trë thµnh thãi quen, thµnh nÕp cña mét céng ®ång hoÆc cña toµn x· héi. TËp qu¸n bao hµm nh÷ng thãi quen vÒ suy nghÜ, vÒ mäi mÆt trong sinh ho¹t x· héi còng nh­ lao ®éng, nh­ tËp qu¸n canh t¸c, tËp qu¸n trong c¸ch ¨n trÇu, c¸ch nÊu n­íng vv... Ph¹m vi t¸c ®éng cña tËp qu¸n th­êng lµ hÑp h¬n ch¼ng h¹n so víi ph¸p luËt. Nh÷ng hµnh vi vi ph¹m tËp qu¸n còng sÏ bÞ ¸p dông nh÷ng chÕ tµi nhÊt ®Þnh, ®ã chÝnh lµ d­ luËn x· héi. TÝnh chÊt cña nh÷ng chÕ tµi nµy kh«ng "nÆng nÒ l¾m", bëi lÏ, ë tËp qu¸n, cã sù thÓ hiÖn tÝnh giao ®éng "gi÷a t×nh tr¹ng b¾t buéc víi rÊt ®¸ng lµm theo".³ TËp qu¸n lµ nh÷ng thãi quen, nh÷ng t¸c phong ®­îc lÆp ®i lÆp l¹i trong thêi gian ë c¸ nh©n hay ë mét nhãm x· héi, ®­îc giíi h¹n ë tÝnh c¸ch ®Þa ph­¬ng. TËp qu¸n còng ®­îc gäi lµ tËp tôc ⁴. Mçi mét chÕ ®é x· héi ®Òu x¸c lËp ra nh÷ng hÖ thèng khu«n mÉu øng xö cho c¸c c¸ nh©n. ThiÕu nh÷ng khu«n mÉu ®ã, x· héi, céng ®ång kh«ng thÓ cã trËt tù, æn ®Þnh ®­îc. Cã thÓ coi nh÷ng tiªu chuÈn cña mét khu«n mÉu lµ mét tiªu chuÈn tèi thiÓu.

Trong x· héi cã nh÷ng lo¹i øng xö sau ®©y: nh÷ng øng xö ®ßi hái, cÇn ph¶i thùc hiÖn, nh­ häc sinh ph¶i nghe gi¶ng bµi vµ lµm bµi kiÓm tra theo quy chÕ; ng­êi mÑ kh«ng thÓ kh«ng nu«i nÊng con... ; nh÷ng øng xö cÊm nh­: kh«ng ®­îc giÕt h¹i lÉn nhau, thÝ sinh kh«ng ®­îc mang tµi liÖu vµo phßng thi. NÕu ph¹m vµo nh÷ng quy ®Þnh cÊm ®ã th× x· héi th«ng qua nh÷ng thiÕt chÕ t­¬ng øng sÏ ¸p dông nh÷ng biÖn ph¸p xö lý thÝch hîp. TËp qu¸n cã søc m¹nh - ®ã chÝnh lµ ¸p lùc x· héi. CÇn ph©n biÖt tËp qu¸n c¸ nh©n vµ tËp qu¸n x· héi. C¶ hai ®Òu ®ßi hái ph¶i ®­îc häc hái, duy tr× ®Òu ®Æn, lÆp ®i lÆp l¹i, thµnh thãi quen xö sù. C¸c c¸ nh©n ph¶i t«n träng vµ lµm theo c¸c tËp qu¸n ®Þa ph­¬ng bëi tËp qu¸n còng ®­îc ®¶m b¶o thùc hiÖn b»ng mét lo¹i chÕ tµi - ¸p lùc ®Æt biÖt ®ã chÝnh lµ d­ luËn céng ®ång, mét thø quyÒn lùc x· héi truyÒn thèng v÷ng ch¾c.


- Phong tôc
Theo c¸c nhµ v¨n ho¸ häc, phong tôc còng lµ mét lo¹i tËp qu¸n, nh­ng cã nh÷ng ®iÓm kh¸c víi nh÷ng tËp qu¸n th«ng th­êng. Phong lµ giã, thãi lµ tôc, thãi quen, phong tôc lµ thãi quen lan réng, ®· ¨n s©u h¬n vµo ®êi sèng x· héi. Phong tôc còng lµ nh÷ng khu«n mÉu øng xö, nh­ng møc ®é, tÝnh chÊt b¾t buéc cao h¬n so víi tËp qu¸n, bëi lÏ, ®ã lµ nh÷ng øng xö cÇn thiÕt cho lîi Ých céng ®ång, lîi Ých c«ng céng. Trong c¸c chuÈn mùc cña phong tôc cã chøa ®ùng nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc, thÈm mü, khoa häc. Nh÷ng phong tôc trong c­íi xin, lÔ, tÕt, héi hÌ, tÕt nhÊt... mang ®Ëm b¶n s¾c d©n téc. NÕu so víi tËp qu¸n, phong tôc mang tÝnh chÊt phæ biÕn, réng r·i h¬n, trong phong tôc võa cã nh÷ng yÕu tè cña c¸c thãi quen xö sù, võa Ýt nhiÒu cßn mang tÝnh chÊt sinh ho¹t t©m linh, t«n gi¸o. Qua hai chiÒu tuyÓn chän, kh«ng gian vµ thêi gian, mét sè tËp qu¸n vµ nÕp sèng ®· trë thµnh phong tôc, nh­ giç tæ tiªn, c¸c nghi lÔ thê phông Thµnh Hoµng, thÇn linh, c¸c nghÜa vô ®èi víi céng ®ång nh­: vµo lµng, khao väng, nép cheo c­íi, vv...
Bµn vÒ nh÷ng chuÈn mùc, khu«n mÉu øng xö chÝnh trong ®êi sèng x· héi, c¸c nhµ v¨n ho¸ häc ®· ®­a ra nh÷ng khu«n mÉu chñ yÕu sau ®©y:

- T¸c phong (tiÕng Ph¸p: pratiques, tiÕng Anh: practice, pratise)

- NÕp sèng (-------------: usage -------------- : usage)

- TËp qu¸n (-------------: habitude, ------------- : habitude)

- Phong tôc (--------------: coutum, ---------------: custom)

§ång thêi sù ph©n biÖt thµnh c¸c khu«n mÉu øng xö nªu trªn còng chØ lµ t­¬ng ®èi, cã tÝnh chÊt ­íc lÖ.

• 
  Vµi nÐt vÒ kh¸i niÖm luËt tôc
  

Theo chóng t«i, c¸ch gäi "luËt tôc" lµ phï hîp, ë ®©y kh«ng nªn chØ bã hÑp kh¸i niÖm "luËt" trong khu«n khæ nhµ n­íc. ThuËt ng÷ " luËt" xÐt theo nghÜa phæ qu¸t nh­ chóng ta ®· biÕt thùc chÊt lµ nh÷ng quy t¾c (quy ph¹m) ®iÒu chØnh hµnh vi vµ c¸c quan hÖ x· héi cña con ng­êi, theo ®ã, cã rÊt nhiÒu lo¹i luËt kh¸c nhau trong cuéc sèng: luËt v¨n ph¹m, luËt th¬, ca, luËt ch¬i c¸c trß ch¬i thÓ thao, luËt chiÕn tranh (tËp qu¸n chiÕn tranh), luËt kinh doanh, bu«n b¸n, luËt "giang hå", luËt "rõng", luËt cña c¸c céng ®ång d©n c­, c¸c tæ chøc x· héi x©y dùng nªn, luËt do nhµ n­íc ®Æt ra vv...

LuËt tôc cã ph¹m vi ®iÒu chØnh réng, bao qu¸t toµn bé c¸c lÜnh vùc quan hÖ x· héi. C¨n cø vµo tÝnh chÊt, ®Æc ®iÓm cña nh÷ng quan hÖ x· héi ®­îc ®iÒu chØnh, cã thÓ ph©n thµnh nh÷ng nhãm c¬ b¶n sau ®©y:

- LÜnh vùc tæ chøc vµ qu¶n lý céng ®ång x· héi

- LÜnh vùc æn ®Þnh trËt tù an ninh vµ ®¶m b¶o lîi Ých céng ®ång

- LÜnh vùc t«n träng, tu©n thñ, b¶o vÖ phong tôc, tËp qu¸n

- LÜnh vùc quan hÖ d©n sù

- H«n nh©n vµ gia ®×nh

- LÜnh vùc qu¶n lý vµ sö dông ®Êt ®ai; b¶o vÖ s¶n xuÊt, m«i tr­êng

- LÜnh vùc duy tr× vµ gi¸o dôc nÕp sèng v¨n ho¸ tÝn ng­ìng

TËp qu¸n ph¸p hay ph¸p luËt tËp qu¸n lµ mét trong c¸c con ®­êng h×nh thµnh nªn ph¸p luËt tõ buæi b×nh minh cña ph¸p luËt cho ®Õn c¸c nÒn ph¸p luËt sau nµy vµ kÓ c¶ trong x· héi hiÖn ®¹i. §èi víi nhµ n­íc ta, lo¹i nguån ph¸p luËt chñ yÕu ®ã lµ c¸c v¨n b¶n quy ph¹m ph¸p luËt do c¸c c¬ quan nhµ n­íc cã thÈm quyÒn ban hµnh víi nh÷ng tªn gäi nhÊt ®Þnh vµ theo mét tr×nh tù thñ tôc ph¸p lý nghiªm ngÆt. ë n­íc ta, nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®· cã nh÷ng c¸ch nh×n míi, kh¸ch quan h¬n vÒ hai lo¹i nguån ph¸p luËt – tËp qu¸n ph¸p vµ tiÒn lÖ ph¸p ®Æc biÖt lµ ¸n lÖ. Ph¸p luËt n­íc ta ngµy cµng ghi nhËn nhiÒu h¬n c¸c tËp qu¸n, phong tôc tèt ®Ñp, thÓ hiÖn ®¹o lý cña d©n téc, cã t¸c dông tÝch cùc trong viÖc ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi. Ph¸p luËt ®· quy ®Þnh c¸c tiÒn ®Ò cho viÖc ¸p dông vµ ph¸t huy nh÷ng mÆt tÝch cùc cña tËp qu¸n, phong tôc, truyÒn thèng, trong ®ã cã luËt tôc, h­¬ng ­íc. Bé luËt d©n sù n­íc ta quy ®Þnh nguyªn t¾c cho phÐp ¸p dông tËp qu¸n ®Þa ph­¬ng trong c¸c quan hÖ d©n sù trªn nguyªn t¾c t«n träng, tu©n thñ ph¸p luËt nhµ n­íc vµ ®¹o ®øc x· héi. VËn dông, nghiªn cøu, kh¶o s¸t tËp qu¸n, luËt tôc, h­¬ng ­íc lµ viÖc lµm hîp hiÕn, hîp ph¸p, hîp ®¹o lý, c¸ch thøc qu¶n lý céng ®ång truyÒn thèng cña c¸c d©n téc ViÖt Nam. B»ng c¸c quy ®Þnh vÒ nguyªn t¾c vµ cô thÓ, ph¸p luËt còng gãp phÇn h¹n chÕ viÖc xo¸ bá c¸c tËp qu¸n l¹c hËu, ph¶n tiÕn bé.

TËp qu¸n kh«ng ®¬n thuÇn lµ mét “gi¶i ph¸p t×nh thÕ” trong khi cßn thiÕu ph¸p luËt. TËp qu¸n ph¸p sÏ cßn ®­îc sö dông l©u dµi nh­ mét tÊt yÕu kh¸ch quan. Bëi lÏ, ph¸p luËt dï cã hoµn thiÖn ®Õn ®©u còng kh«ng thÓ nµo ®iÒu chØnh hÕt mäi quan hÖ x· héi vµ còng kh«ng cÇn thiÕt ph¶i ®iÒu chØnh hÕt. TËp qu¸n lµ nh÷ng thãi quen xö sù, ®­îc chuyÓn giao qua nhiÒu thÕ hÖ, dÔ ®­îc chÊp nhËn tù gi¸c, phï hîp víi ®iÒu kiÖn thùc tiÔn cña c¸c ®Þa ph­¬ng, céng ®ång d©n c­. TËp qu¸n ph¸p hiÖn ®ang tån t¹i ë nhiÒu nhµ n­íc t­ s¶n, nhÊt lµ nh÷ng n­íc cã chÕ ®é qu©n chñ. TÊt nhiªn, ph¹m vi t¸c ®éng cña tËp qu¸n hiÖn nay ®· bÞ thu hÑp l¹i vµ mang nhiÒu nh©n tè míi, c¸ch thøc vËn dông míi cho phï hîp. T¹i c¸c n­íc ch©u ¢u lôc ®Þa theo truyÒn thèng ph¸p luËt thµnh v¨n thõa kÕ tõ luËt La m· th× nh×n chung, tËp qu¸n ph¸p chØ ®ãng vai trß thø yÕu vµ mang tÝnh bæ sung cho nh÷ng khiÕm khuyÕt vµ thiÕu sãt cña c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt. Ng­îc l¹i, tËp qu¸n ph¸p l¹i ®ãng vai trß quan träng t¹i c¸c n­íc theo hÖ thèng luËt ¨ngl« - x¨cx«ng, ®Æc biÖt t¹i Anh quèc. T¹i Anh quèc, c¸c tËp qu¸n hiÕn ph¸p cã vai trß rÊt to lín trong ®êi sèng chÝnh trÞ ®Êt n­íc⁷.

Trªn thùc tÕ, luËt tôc, ®Æc biÖt lµ t¹i c¸c tØnh T©y nguyªn vÉn cã hiÖu lùc trong ®êi sèng céng ®ång. Cuéc sèng víi nh÷ng quy luËt ®· ho¸ th©n vµo c¸c triÕt lý sèng, lèi sèng, c¸ch sèng cña con ng­êi vÉn t×m cho m×nh lý do, c¬ së cho sù tån t¹i, bÊt chÊp mäi ®æi thay cña thêi thÕ. LuËt tôc vÉn cßn ph¸t huy hiÖu lùc thùc tÕ néi sinh cña m×nh trong mét m«i tr­êng x· héi míi. §ã lµ ®iÒu hîp quy luËt, bëi trong luËt tôc cã rÊt nhiÒu quy ®Þnh tÝch cùc, phï hîp víi cuéc sèng cña ng­êi d©n vµ quan träng h¬n lµ ®¶m b¶o ®­îc sù ®oµn kÕt, t­¬ng th©n, t­¬ng ¸i, xö lý c¸c vÊn ®Ò th­êng nhËt cã lý, cã t×nh, th­ëng ph¹t nghiªm minh, h­íng thiÖn vµ lo¹i trõ c¸i ¸c. Suy réng ra, kh«ng riªng g× ®èi
víi LuËt tôc mµ cßn ®èi víi c¸c quy t¾c x· héi kh¸c. Tuy nhiªn, thùc tiÔn còng ®Æt ra c¸ch gi¶i quyÕt ®èi víi nh÷ng quy ®Þnh l¹c hËu, ph¶n tiÕn bé cña LuËt tôc, xö lý nh÷ng tÝnh huèng cã m©u thuÉn gi÷a ph¸p luËt vµ luËt tôc. LuËt tôc lµ nguån lµ tri thøc d©n gian quý gi¸ vÒ qu¶n lý céng ®ång. Tõng ®iÒu luËt - tõng quy t¾c øng xö cña luËt tôc lµ mét quy t¾c hµnh vi tæng hîp c¸c tri thøc cuéc sèng, c¸c tri thøc Êy ®Òu ®­îc ®Þnh h×nh vµ nªu thµnh c¸c nguyªn t¾c nh»m gi¸o dôc, r¨n ®e mäi ng­êi, ng¨n chÆn nh÷ng hµnh vi lµm th­¬ng tæn ®Õn lîi Ých cña ng­êi kh¸c vµ cña céng ®ång, h­íng con ng­êi tíi c¸c ®iÒu thiÖn. NÕu ®èi chiÕu víi c¸c chÕ ®Þnh cña Bé luËt d©n sù th× ë luËt tôc T©y nguyªn (£§£ vµ M'N«ng) ®Òu cã hÇu hÕt c¸c chÕ ®Þnh ®ã, dÜ nhiªn lµ ë cÊp ®é ®¬n gi¶n, méc m¹c nh­ chÝnh cuéc sèng, lèi sèng, lèi suy nghÜ cña ng­êi d©n vËy.
-