S¸ch ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc Hoµng thÞ kim quÕ

Ch­¬ng Ii

Ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc lµ nh÷ng c«ng cô qu¶n lý con ng­êi vµ x· héi mµ c¸c nhµ n­íc kh¸c nhau, c¸c nhµ t­ t­ëng cña hä x­a nay ®· ra c«ng t×m kiÕm vµ khai th¸c, sö dông. Quan niÖm vÒ ph¸p luËt vµ vÒ ®¹o ®øc, c¸ch thøc sö dông chóng trong qu¶n lý x· héi ë mçi thêi ®¹i võa cã nh÷ng ®iÓm t­¬ng ®ång, võa cã nh÷ng ®iÓm kh¸c biÖt. LÞch sö ®· tõng minh chøng vÒ cuéc chiÕn gay g¾t trong t­ t­ëng vµ thùc hµnh vÒ ®­êng lèi trÞ n­íc - theo ph¸p luËt hay ®¹o ®øc vµ lÞch sö còng ®· cho thÊy sù thÊt b¹i th¶m h¹i nÕu triÒu ®¹i nµo ¸p dông cùc ®oan mét trong hai ph­¬ng tiÖn ®ã. T­ t­ëng chÝnh trÞ – ph¸p lý cña thêi ®¹i sau kh«ng b¾t ®Çu tõ h­ v«, ng­êi hËu thÕ chØ bæ sung, hoµn thiÖn cho phï hîp víi nh÷ng ®iÒu kiÖn míi. LÞch sö t­ t­ëng chÝnh trÞ – ph¸p lý còng nh­ lÞch sö nh©n lo¹i nãi chung chØ lµ sù nèi tiÕp hîp quy luËt.

Tinh hoa t­ t­ëng triÕt häc, ph¸p lý – chÝnh trÞ ®· ®­îc sinh s«i, nÈy në tõ thêi cæ ®¹i c¶ ph­¬ng T©y vµ ph­¬ng §«ng (chÝnh x¸c h¬n lµ thêi cæ trung ®¹i ). §¹o ®øc vµ ph¸p luËt ®­îc thÓ hiÖn s©u s¾c trong t­ t­ëng chÝnh trÞ – ph¸p lý ë ph­¬ng §«ng vµ ph­¬ng T©y ngay tõ thêi cæ ®¹i. C¸c hÖ t­ t­ëng vÒ ®¹o ®øc, ph¸p luËt thêi cæ ®¹i ®· ®­îc kÕ thõa, ph¸t triÓn trong c¸c giai ®o¹n lÞch sö sau ®ã ®Æc biÖt lµ vµo thêi kú h×nh thµnh cña c¸c nhµ n­íc t­ s¶n. T­ t­ëng vÒ ®¹o ®øc, ph¸p luËt trong qu¶n lý x· héi cña ph­¬ng §«ng vµ ph­¬ng T©y trong c¸c thêi kú lÞch sö cã nhiÒu gi¸ trÞ tÝch cùc ®Ó nghiªn cøu vµ vËn dông trong cuéc sèng hiÖn ®¹i. Nh÷ng t­ t­ëng chÝnh trÞ – ph¸p lý xuÊt s¾c cña thêi cæ ®¹i, trçi dËy l¹i vµo cuèi b­íc chuyÓn tõ chÕ ®é phong kiÕn lªn chÕ ®é t­ b¶n, ®­îc tiÕp tôc bæ sung, hoµn thiÖn vµo thêi ®¹i cña c¸c cuéc c¸ch m¹ng d©n chñ t­ s¶n, mang ®Õn mét thÕ giíi quan ph¸p lý míi. Häc thuyÕt t­ s¶n vÒ chÝnh trÞ – ph¸p lý g¾n liÒn víi tªn tuæi cña c¸c nhµ t­ t­ëng vÜ ®¹i ë Ph¸p, Anh, §øc. Néi dung chñ yÕu lµ chèng chÕ ®é chuyªn quyÒn ®éc ®o¸n phong kiÕn, nÒn ph¸p luËt thiÕu tÝnh thèng nhÊt vµ víi hÖ thèng h×nh ph¹t tµn b¹o, ®Êu tranh v× mét nÒn ph¸p luËt c«ng b»ng, nh©n ®¹o, tù do vµ b×nh ®¼ng cña con ng­êi. C¸c häc thuyÕt t­ s¶n ®Ò cao vai trß thèng trÞ cña ph¸p luËt trong c¸c quan hÖ x· héi, vÊn ®Ò chñ quyÒn nh©n d©n; ph­¬ng thøc tæ chøc quyÒn lùc nhµ n­íc khoa häc vµ hîp lý vv….

KÕ thõa t­ t­ëng chÝnh trÞ – ph¸p lý cña c¸c nhµ t­ t­ëng tiÒn bèi, ®Æc biÖt lµ ë §øc vµ c¸c nhµ khai s¸ng, C¸c. M¸c, Ph. Anghen ®· x©y dùng häc thuyÕt nhµ n­íc, ph¸p luËt, ®¹o ®øc trªn nÒn triÕt häc duy vËt biÖn chøng vµ lÞch sö. Lªnin ®· kÕ thõa vµ ph¸t triÓn häc thuyÕt M¸c trong nh÷ng ®iÒu kiÖn míi víi nh÷ng bæ sung quan träng. NhÊn m¹nh ®Õn ph­¬ng diÖn giai cÊp cña nhµ n­íc, ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc, c¸c nhµ kinh ®iÓn cña chóng ta còng ®· x¸c ®Þnh râ ph­¬ng diÖn x· héi, vai trß vµ gi¸ trÞ x· héi cña nhµ n­íc, ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc nh­ mét tÊt yÕu kh¸ch quan. Ph¸p luËt ch©n chÝnh ph¶i ®­îc x©y dùng vµ thùc hiÖn trªn c¬ së ®¹o ®øc. §¹o ®øc víi nh÷ng gi¸ trÞ phæ qu¸t ph¶i ®­îc tån t¹i, ph¸t huy trong x· héi d©n chñ. Môc tiªu theo ®uæi cña ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt ch©n chÝnh lµ c¸c lîi Ých cña con ng­êi, v× mét cuéc sèng ph¸t triÓn hµi hoµ, toµn diÖn cña con ng­êi. Qu¶n lý x· héi ph¶i ®Æt trªn nÒn t¶ng cña hiÕn ph¸p, ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc. §ã lµ nh÷ng quan ®iÓm c¬ b¶n cña häc thuyÕt M¸c – Lªnin vÒ ph¸p luËt, nhµ n­íc vµ ®¹o ®øc. VÒ vai trß, gi¸ trÞ cña ph¸p luËt, c¸c «ng ®· cã tÇm nh×n s©u réng, ph¸p luËt lµ ®¹i l­îng cña c«ng b»ng, tù do, b×nh ®¼ng. C¸c nhµ kinh ®iÓn còng x©y dùng nhiÒu quan ®iÓm vÒ c¸c nguyªn t¾c ¸p dông ph¸p luËt, vÒ ph¸p chÕ, ý thøc ph¸p luËt, nÒn t­ ph¸p ®éc lËp, chØ tu©n theo ph¸p luËt, lÏ ph¶i vµ l­¬ng t©m.

Trong di s¶n t­ t­ëng cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh cã mét bé phËn cÊu thµnh c¬ b¶n lµ t­ t­ëng vÒ nhµ n­íc vµ ph¸p luËt, mèi quan hÖ gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt. T­ t­ëng cña Ng­êi ®· thÓ hiÖn c¸c nh©n tè nhµ n­íc ph¸p quyÒn, ®Æc biÖt lµ t­ t­ëng ph¸p quyÒn nh©n nghÜa, nhµ n­íc hïng m¹nh vµ hiÖu qu¶, mèi quan hÖ gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc; tù do, d©n chñ vµ ph¸p luËt; quyÒn con ng­êi vµ quyÒn d©n téc; tÝnh giai cÊp, d©n téc vµ tÝnh nh©n lo¹i trong nhµ n­íc vµ ph¸p luËt. Trªn ph­¬ng diÖn t­ t­ëng vµ thùc tiÔn, ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc tõ ngµn x­a ®Õn nay lu«n lµ vÊn ®Ò thu hót sù quan t©m ®Æc biÖt cña mäi quèc gia, d©n téc vµ toµn nh©n lo¹i. Di s¶n t­ t­ëng vÒ ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc mµ chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®Ó l¹i cã gi¸ trÞ thêi ®¹i v« cïng quý gi¸ trong c«ng cuéc ®æi míi ®Êt n­íc, x©y dùng nhµ n­íc ph¸p quyÒn x· héi chñ nghÜa cña chóng ta.

Kh¸i qu¸t nh÷ng quan ®iÓm tiªu biÓu vÒ ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt trong tiÕn tr×nh lÞch sö t­ t­ëng chÝnh trÞ – ph¸p lý cña nh©n lo¹i cho chóng ta nhiÒu suy ngÉm, liªn hÖ vÒ mét g¹ch nèi gi÷a qu¸ khø vµ hiÖn t¹i. Sù ®a d¹ng, phong phó nh­ng cã nhiÒu ®iÓm t­¬ng ®ång gi÷a c¸c dßng t­ t­ëng ®«ng, t©y, bëi tÊt c¶ ®Òu cã h­íng vµo mét t©m ®iÓm chung lµ v× sù x¸c lËp trËt tù x· héi, x¸c lËp c¸i ®Ñp, c¸i ®óng, c¸i thiÖn, lo¹i trõ c¸i ¸c. Môc ®Ých c¬ b¶n hÇu nh­ thèng nhÊt song kh¸c nhau thËm chÝ ®èi lËp nhau vÒ c¸ch thøc lý gi¶i vµ hµnh ®éng. H¬n nöa thÕ kû trë l¹i ®©y, nh©n lo¹i ®· bæ sung thªm nhiÒu quan niÖm, tr­êng ph¸i míi vÒ x· héi, nhµ n­íc, ph¸p luËt, ®¹o ®øc. Chuyªn kh¶o nµy kh«ng cã môc ®Ých vµ ®iÒu kiÖn ®i s©u vµo néi dung mµ chØ ph¸c ho¹ nh÷ng nÐt tiªu biÓu, chÊm ph¸ nhÊt cña c¸c trµo l­u t­ t­ëng, c¸c häc thuyÕt vÒ qu¶n lý x· héi cña nh©n lo¹i. Qua ®ã, cã thÓ n¾m b¾t ®­îc tiÕn tr×nh lÞch sö t­ t­ëng nh©n lo¹i vÒ ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt, nh÷ng nÐt t­¬ng ®ång vµ kh¸c biÖt cña c¸c hÖ t­ t­ëng. §iÒu nµy rÊt cÇn thiÕt cho viÖc nghiªn cøu b¶n th©n mèi quan hÖ gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc trong qu¶n lý x· héi hiÖn ®¹i.

Ph­¬ng §«ng cã nh÷ng ®Æc tr­ng tiªu biÓu vÒ t­ t­ëng qu¶n lý con ng­êi vµ x· héi, hay vÒ ®­êng lèi trÞ n­íc theo c¸ch nãi cña ng­êi x­a. Tùu chung l¹i, ®ã còng chÝnh lµ nh÷ng t­ t­ëng vÒ ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt, ®­îc thÓ hiÖn trong lÞch sö t­ t­ëng chÝnh trÞ – ph¸p lý ph­¬ng §«ng. T­ t­ëng chÝnh trÞ – ph¸p lý cña Trung Hoa víi hÖ thèng quan ®iÓm vÒ ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt ®­îc tËp trung thÓ hiÖn trong c¸c tr­êng ph¸i t­ t­ëng tiªu biÓu lµ nho gia, mÆc gia, ®¹o gia vµ ph¸p gia. Gi÷a c¸c hÖ t­ t­ëng lín nµy cã nh÷ng ®iÓm kh¸c biÖt song còng gÆp nhau ë nh÷ng ®iÓm t­¬ng ®ång nh­ mét tÊt yÕu logic vµ lÞch sö. C¸c tr­êng ph¸i t­ t­ëng chÝnh trÞ – ph¸p lý cña Trung Hoa ®· tËp trung vµo viÖc luËn gi¶i vÒ chøc n¨ng, gi¸ trÞ cña ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt trong qu¶n lý x· héi. Tiªu biÓu nhÊt trong sè c¸c tr­êng ph¸i ®ã lµ nho gia vµ ph¸p gia víi nh÷ng ®¹i biÓu xuÊt s¾c nh­ Khæng Tö vµ Hµn Phi Tö .

Nho gi¸o cã céi nguån tõ xa x­a trong lÞch sö Trung Quèc, ®­îc Khæng Tö hÖ thèng l¹i vµ n©ng lªn thµnh häc thuyÕt ®å sé, tÇm cì vÒ ®¹o ®øc, chÝnh trÞ, ®­êng lèi trÞ ng­êi, trÞ n­íc. Khæng Tö thuéc dßng dâi hä nhµ Chu, sinh ra ë n­íc Lç (551- 479 TCN). Ph¸i nho gia chñ tr­¬ng dïng lÔ trÞ, ®øc trÞ ®Ó gi¸o ho¸ con ng­êi vµ trÞ n­íc. Néi dung chñ yÕu cña ®­êng lèi ®øc trÞ lµ lÊy ®¹o ®øc ®Ó r¨n d¹y con ng­êi vµ tõ ®ã æn ®Þnh x· héi, n©ng cao ®êi sèng tinh thÇn vµ vËt chÊt cña nh©n d©n.

Khæng Tö ®· tõng nhËn ®Þnh vÒ vai trß cña ®¹o ®øc trong ®­êng lèi trÞ n­íc nh­ lµ sao B¾c ®Èu trªn trêi: "Lµm chÝnh trÞ mµ dùa vµo ®øc th× nh­ lµ sao B¾c thÇn, chØ dõng mét chç mµ c¸c sao kh¸c ®Òu chÇu vÒ" (LuËn ng÷, thiªn vi chÝnh). Khæng Tö chñ tr­¬ng dïng ®¹o ®øc, bæ sung thªm lÔ vµ nh¹c ®Ó gi¸o dôc, c¶m ho¸ con ng­êi. LÔ ®­a con ng­êi vµo kû c­¬ng, nh¹c ®iÒu hoµ tÝnh c¸ch con ng­êi. «ng t×m thÊy ë trong nh¹c c¸i thiÖn, c¸i ch©n, c¸i mü: "Nh¹c thiÒu tËn mü l¹i tËn thiÖn, Nh¹c Vò tËn mü nh­ng ch­a tËn thiÖn"³². T×m thÊy trong nh¹c ®iÒu thiÖn, cã thÓ c¶m ho¸ ®­îc con ng­êi, «ng nghe nh¹c ®Õn nçi ba th¸ng quªn c¶ ¨n thÞt!. Theo Khæng Tö, ph¸p luËt th× chØ khiÕn ng­êi ta v× sî mµ kh«ng d¸m lµm ®iÒu ¸c. Cßn dïng ®¹o ®øc th× khiÕn ng­êi ta xóc ®éng ®Õn tËn ®¸y lßng vµ tù nguyÖn thùc hiÖn, kh«ng ph¶i v× sî ph¸p luËt mµ lµ v× sî xÊu hæ tr­íc ng­êi kh¸c, sî l­¬ng t©m c¾n døt ®Õn chÕt dÇn, chÕt mßn. Khæng Tö vµ nh÷ng ng­êi häc trß cña «ng ®· nhËn ra søc m¹nh to lín cña ®¹o ®øc. ¤ng ­íc mong sao cho x· héi ®­îc quay trë l¹i c¸i thêi vua Nghiªu, ThuÊn, c¸ch xa «ng gÇn ba ngµn n¨m. §ã lµ c¸i thêi nh÷ng vua th¸nh, t«i hiÒn cai trÞ nh©n d©n kh«ng ph¶i b»ng b¹o lùc mµ b»ng ®¹o ®øc. ¤ng coi ®¹o ®øc lµ ph­¬ng tiÖn cai trÞ h÷u hiÖu nhÊt.

Theo «ng quan niÖm, ®¹o ®øc ®­îc thÓ hiÖn ë "®¹o" vµ "®øc". §¹o lµ n¨m mèi quan hÖ c¬ b¶n cña con ng­êi, gäi lµ ngò lu©n: vua- t«i, cha-con; chång-vî; anh- em, bÌ b¹n, trong ®ã ba mèi quan hÖ ®Çu lµ quan träng nhÊt, ®­îc gäi lµ "tam c­¬ng". §ã lµ ba sîi d©y rµng buéc con ng­êi vµo c¸c tr¸ch nhiÖm lín nhÊt cña hä. §øc lµ nh©n, trÝ, dòng, ba phÈm chÊt quan träng nhÊt mµ con ng­êi cÇn ph¶i cã ®Ó thùc hiÖn tèt nhÊt n¨m mèi quan hÖ c¬ b¶n trªn. Ba ®øc tÝnh c¬ b¶n nãi trªn ®­îc më réng thµnh ngò th­êng, bao gåm: Nh©n, LÔ, NghÜa, TrÝ, TÝn. KÕt hîp tam c­¬ng víi ngò th­êng gäi lµ c­¬ng th­êng, hay më réng ra, kÕt hîp ngò lu©n víi ngò th­êng gäi lµ lu©n th­êng³³.

T­ t­ëng ®¹o ®øc cña Khæng Tö bao gåm: ®¹o ®øc x· héi vµ ®¹o ®øc c¸ nh©n. Trong thuyÕt vÒ ®¹o ®øc x· héi, «ng nªu thuyÕt "chÝnh danh"- khuyªn con ng­êi ph¶i øng xö theo ®óng vÞ trÝ, c­¬ng vÞ cña m×nh. ¤ng cho r»ng, nÕu danh kh«ng chÝnh th× lêi nãi sÏ kh«ng ®óng, lêi nãi kh«ng ®óng sÏ dÉn ®Õn viÖc lµm sai. ThuyÕt chÝnh danh chñ yÕu h­íng tíi mét x· héi cã trËt tù, song l¹i lµ mét trËt tù ng«i thÕ ®Þnh s½n, chø kh«ng ph¶i lµ mét trËt tù trªn c¬ së tho¶ thuËn³⁴. ChÝnh danh, tam c­¬ng, c­¬ng th­êng ( vµ lu©n th­êng) lµ cèt lâi, nÒn t¶ng cña t­ t­ëng ®¹o ®øc Nho gi¸o, t­ t­ëng ®øc trÞ vµ "kÓ c¶ nh÷ng t­ t­ëng kh¸c cña Nho gi¸o, lµ c¬ së ®Ó ®Þnh h­íng nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña ®¹o ®øc mçi c¸ nh©n"³⁵. Lý thuyết đạo đức của Khổng tử ®­îc x©y dùng trªn c¸c quan ®iÓm chñ ®¹o vÒ nh©n, lÔ, nghÜa, trÝ, tÝn.

- Nh©n, tinh thÇn nh©n b¶n häc, lµ ®Æc tÝnh quan träng nhÊt cña con ng­êi, ng­êi cã ®øc nh©n ®ång nghÜa víi ng­êi hoµn thiÖn nhÊt ³⁶; ®ã lµ ®¹o lµm ng­êi, hoµ hîp víi ®¹o trêi vµ lßng ng­êi. Nh©n lµ t×nh c¶m s©u s¾c nhÊt cña con ng­êi: "Ng­êi cã ®øc nh©n ph¶i lµ ng­êi nghiªm trang, réng l­îng, khoan dung, lßng thµnh, cÇn mÉn, bè ®øc thi ©n" (Cung, khoan, tÝn, mÉn, huÖ) ³⁷. Mét c¸ch gi¶n dÞ nhÊt, Nhân là cách cư xử tốt với mọi người. Nh©n kh«ng tù nhiªn ë trªn trêi r¬i xuèng mµ ph¶i trong sù tu d­ìng, rÌn luyÖn, ph¶i cã sù häc, cã hiÓu biÕt vµ thùc hµnh ®¹o ®øc. Nguyªn t¾c sèng theo ®iÒu nh©n ®· ®­îc Khæng tö diÔn ®¹t trong mét c«ng thøc triÕt lý hÕt søc ng¾n gän, s©u s¾c: cái gì mà m×nh không muốn thì đừng làm cho người khác; cái gì mà m×nh muốn thì còng nªn lµm cho ng­êi khác"

- NghÜa cã quan hÖ mËt thiÕt víi nh©n. NÕu nh©n thÓ hiÖn t×nh c¶m s©u s¾c nhÊt cña con ng­êi th× nghÜa lµ tr¸ch nhiÖm ®Ó thùc hiÖn t×nh c¶m ®ã. NghÜa lµ nh÷ng g× hîp ®¹o lý mµ con ng­êi ph¶i lµm.

- LÔ lµ mét ph¹m trï tæng hîp, võa mang tÝnh lu©n lý, ®¹o ®øc, phong tôc vµ tÝnh ph¸p lý, lµ toµn bé nh÷ng quy t¾c øng xö mµ ®¹o ®øc Nho gi¸o ®ßi hái mäi ng­êi ph¶i nhÊt thiÕt tu©n theo. Khæng Tö yªu cÇu ph¶i rÌn luyÖn con ng­êi tõ thuë Êu th¬ trong ®ã ®Æc biÖt coi träng sù gi¸o dôc vµ tù gi¸o dôc, sù häc, häc ®Ó biÕt, ®Ó vui, ®Ó lµm theo. Theo ®¹o ®øc Nho gi¸o, lÔ lµ biÖn ph¸p gi¸o dôc, cai trÞ h÷u hiÖu, lµ tiªu chuÈn ®Ó ®¸nh gi¸ hµnh vi cña con ng­êi. Nho gia chñ tr­¬ng: " kh«ng xem, kh«ng nghe, kh«ng nãi, kh«ng lµm nh÷ng g× kh«ng hîp lÔ"³⁸. LÔ lµ chuÈn mùc ®¹o ®øc, lµ khu«n mÉu cho mäi hµnh vi cña c¸ nh©n vµ c¸c tÇng líp trong x· héi, lÔ mang tÝnh ph¸p lý, cã t¸c dông khèng chÕ c¸c hµnh vi th¸i ho¸. LÔ chøa ®ùng nh÷ng quy t¾c hµnh vi thÝch hîp, phæ biÕn trong x· héi cæ ®¹i. LÔ bao gåm c¸c quy ph¹m ph¸p luËt, quy ph¹m ®¹o ®øc, t«n gi¸o, tËp tôc, cã thÓ coi lÔ vµ ph¸p trïng hîp, lÔ chÝnh lµ ph¸p. §Ó cã thÓ hiÓu ®­îc ph¸p luËt Trung Hoa thêi cæ ®¹i, cÇn ph¶i nghiªn cøu lÔ.³⁹ Kh«ng lµm ®iÒu g× kh«ng hîp lÔ, lÔ quy ®Þnh chuÈn mùc cho c¸c mèi quan hÖ c¬ b¶n: vua t«i, cha con, chång vî, anh em, b¹n bÌ.

Chñ tr­¬ng “ lÔ trÞ “ theo Khæng Tö nh»m ®¹t môc ®Ých t¹o lËp mét trËt tù trong c¸c quan hÖ gia ®×nh vµ x· héi. LÔ gióp ng­êi tån t©m d­ìng tÝnh, tõ ®ã x¸c lËp tËp qu¸n, thãi quen lµm ®iÒu ph¶i, hîp lý mét c¸ch tù nhiªn, kh«ng cè c­ìng; lÔ ®iÒu hoµ tr¹ng th¸i t©m lý, t×nh c¶m, hµnh vi con ng­êi trong sù trung dung, «n hoµ, ®óng mùc, kh«ng th¸i qu¸, kh«ng bÊt cËp. LÔ ®Æt ra giíi h¹n, chuÈn mùc ®Ó ph©n biÑt râ t«n ti, trËt tù trong mäi quan hÖ. LÔ tiÕt chÕ lßng dôc, ®Þnh chÝnh t©m lý con nguêi. TÝnh cña ng­êi b×nh th­êng lµ thõa th× xa xØ, thiÕu th× hµ tiÖn, kh«ng ng¨n cÊm th× d©m ®·ng, kh«ng cã tiÕt ®é th× sai ph¹m sai lÇm, ®Ó bu«ng th¶ láng lßng dôc th× h­ háng nªn ph¶i cã c÷, cã h¹n, ⁴⁰ Èm thùc ph¶i cã h¹n l­îng, y phôc ph¶i cã tiÕt chÕ, cöa nhµ ph¶i cã ph¸p ®é, sóc vËt ph¶i cã sè th­êng, xe cé ®å dïng ph¶i cã ng÷, cã h¹n, lµ ®Ó phßng gi÷ c¸i nguån lo¹n vËy. LÔ ng¨n cÊm ®iÒu tµ ®¹o, lÔ gióp con ng­êi tiÕn gÇn ®Õn ®iÒu thiÖn vµ tr¸nh xa ®iÒu ¸c mµ b¶n th©n con ng­êi kh«ng biÕt ( Khæng Tö, ch­¬ng Kinh gi¶i, tiÕt 26).

Theo Khổng Tử, lễ và nhạc cã t¸c dông x¸c lËp sù trËt tù, æn ®Þnh, cân bằng, hài hoµ. LÔ, trÝ ®Òu ph¶i b¾t nguån tõ ®øc nh©n. Khæng tö rÊt coi träng con ng­êi, coi ®ã lµ gi¸ trÞ cao quý nhÊt h¬ c¶ cña c¶i vµ tiÒn b¹c, dï bÊt kú trong hoµn c¶nh nµo. Theo sö s¸ch, cã mét lÇn từ triều về nhà, nghe tin chuồng ngựa cháy, Khổng Tử nói, "Có ai bị thương không?" Ông không hề hỏi về Ngựa. Theo Khổng Tử, lễ và nhạc cã t¸c dông x¸c lËp sù trËt tù, æn ®Þnh, cân bằng, hài hoµ trong tÊt c¶ c¸c mèi quan hÖ x· héi. Lý thuyết đạo đức của Khổng tử dựa trên ba quan niệm chính: Nhân là cách cư xử tốt với mọi người. Để sống có nhân thì ta theo nguyên tắc vàng của Khổng tử: ông đã tranh luận rằng người ta phải luôn đối xử với người khác đúng như những gì họ muốn người khác đối xử với họ. Đức hạnh theo Khổng tử là dựa trên việc sống hài hòa với mọi người. Ông áp dụng nguyên tắc trên như sau: "Cái gì mà ta không muốn thì đừng làm cho người khác; cái gì mà ta muốn thì cho kẻ khác"

- TrÝ: "TrÝ lµ sù hiÓu biÕt nãi chung ®Ó ph©n biÖt, ®¸nh gi¸ con ng­êi vµ t×nh huèng, qua ®ã x¸c ®Þnh cho m×nh c¸ch øng xö cho ®óng ®­êng, ®óng ®¹o"⁴¹. Lµ c¸i ®Ó h­íng dÉn øng xö nªn con ng­êi kh«ng thÓ ®¹t ®­îc ®øc nh©n nÕu thiÕu trÝ vµ ng­îc l¹i, nÕu ®ñ trÝ ®Ó hiÓu ®¹o th¸nh hiÒn nh­ng kh«ng cã nh©n ®Ó gi÷ g×n th× dï cã ®¹t ®­îc ®¹o Êy, råi nã còng mÊt ®i.

- TÝn: Nho gi¸o nªu lªn ch÷ tÝn nh­ lµ ®iÒu kiÖn ®Çu tiªn trong quan hÖ b¹n bÌ vµ c¸c mèi quan hÖ x· héi nãi chung. §ång thêi, ch÷ tÝn còng cã nghÜa lµ lßng tin cËy v« h¹n vµo ®¹o lý cña th¸nh hiÒn vµ mèi quan hÖ gi÷a vua t«i, cha con, chång vî. §Ønh tèi cao trong häc tËp rÌn luyÖn mµ Khæng Tö nªu ra cho tÊt c¶ m«n ®å vµ mäi ng­êi lµ sù tu th©n, cã tu th©n th× míi tÒ gia, trÞ quèc, b×nh thiªn h¹ ®­îc.

Từ triều về nhà, nghe tin chuồng ngựa cháy, Khổng Tử nói, "Có ai bị thương không?" Ông không hề hỏi về Ngựa. Luận Ngữ. Theo Khổng Tử, lễ và nhạc cã t¸c dông x¸c lËp sù trËt tù, æn ®Þnh, cân bằng, hài hoµ. Lý thuyết đạo đức của Khổng tử dựa trên ba quan niệm chính: Nhân là cách cư xử tốt với mọi người. Để sống có nhân thì ta theo nguyên tắc vàng của Khổng tử: ông đã tranh luận rằng người ta phải luôn đối xử với người khác đúng như những gì họ muốn người khác đối xử với họ. Đức hạnh theo Khổng tử là dựa trên việc sống hài hòa với mọi người. Ông áp dụng nguyên tắc trên như sau: "Cái gì mà ta không muốn thì đừng làm cho người khác; cái gì mà ta muốn thì cho kẻ khác"
- Quan ®iÓm cña Khæng Tö, nho gia vÒ ph¸p luËt
Lµ ng­êi s¸ng lËp tr­êng ph¸i Nho gia trªn c¬ së kÕ thõa nh÷ng tinh hoa v¨n ho¸ d©n téc, Khæng Tö ®· x©y dùng vµ ®Ó l¹i cho nh©n lo¹i mét häc thuyÕt chÝnh trÞ - ®¹o ®øc ®å sé vµ quý gi¸, trong ®ã cã t­ t­ëng ph¸p luËt víi nh÷ng nÐt ®Æc s¾c vµ cã nhiÒu gi¸ trÞ ®­¬ng ®¹i. §©y lµ mét vÊn ®Ò cßn Ýt ®­îc quan t©m nghiªn cøu trong lÞch sö t­ t­ëng chÝnh trÞ – ph¸p lý nãi chung, t­ t­ëng cña Khæng Tö nãi riªng. ViÖc nghiªn cøu t­ t­ëng ph¸p luËt cña nho gia nãi chung vµ cña Khæng Tö lµ cÇn thiÕt bëi lÏ, kh«ng hiÓu t­ t­ëng ph¸p luËt nho gia th× kh«ng thÓ cã c¸ch hiÓu s©u s¾c vÒ nÒn ph¸p luËt cæ ®¹i, vÒ v¨n ho¸ ph¸p luËt Trung Hoa vµ c¸c n­íc chÞu ¶nh h­ëng kh¸c. MÆt kh¸c, nÕu kh«ng t×m hiÓu vÒ t­ t­ëng ph¸p luËt cña Khæng Tö vµ nho gia th× còng ch­a cã thÓ hiÓu s©u s¾c vÒ t­ t­ëng ®¹o ®øc cña hä. HÖ thèng ph¸p luËt Trung Hoa cæ ®¹i tuy tr¶i qua nhiÒu biÕn ®éng song cã mét “ thÕ lùc trung t©m kh«ng hÒ thay ®æi ®ã lµ sù chi phèi cña c¸c kh¸i niÖm, t­ t­ëng Khæng gia” ⁴², t­ t­ëng ph¸p luËt cña Khæng Tö ®· ®­îc ph¸p ®iÓn ho¸. ë ViÖt Nam, t×nh h×nh còng cã nhiÒu nÐt t­¬ng tù, c«ng lao h×nh thµnh c¸c bé luËt lµ thuéc vÒ c¸c nhµ nho.⁴³

Theo chóng t«i, sù hiÖn diÖn cña t­ t­ëng ph¸p luËt trong häc thuyÕt ®å sé cña Khæng Tö vÒ qu¶n lý x· héi lµ mét tÊt yÕu lÞch sö vµ khoa häc, phï hîp víi l«gÝch sù vËt – logÝch cña qu¶n lý x· héi, l«gÝch cña t­ duy. Bëi lÏ, Khæng Tö suèt cuéc ®êi ®· tr¨n trë cho viÖc t×m kiÕm ph­¬ng thøc, c«ng cô h÷u hiÖu trong qu¶n lý con ng­êi vµ x· héi, v× mét x· héi th¸i b×nh, thÞnh v­îng. Ph­¬ng thøc mµ «ng cho lµ h÷u hiÖu nhÊt ®ã lµ ®¹o ®øc. Vµ «ng ®· kh«ng thÓ bá qua viÖc sö dông mét c«ng cô lîi h¹i kh¸c lµ ph¸p luËt. §ã lµ ®iÒu hiÓn nhiªn, dÔ hiÓu bëi v× vµo thêi ®¹i cña «ng, bªn c¹nh ®¹o ®øc cïng c¸c chÕ ®Þnh “ phi quan ph­¬ng” kh¸c, trong phÐp trÞ n­íc cßn cã ph¸p luËt, ph¸p luËt kh«ng thÓ “ v« ý” bÞ bá qua mét c¸ch nhÑ nhâm, r¸o ho¶nh ®­îc trong tÇm nh×n s©u, réng cña nhµ t­ t­ëng kiÖt xuÊt nµy.

Nh÷ng so s¸nh cña Khæng Tö vÒ ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt trong phÐp trÞ ng­êi, trÞ n­íc quyÕt kh«ng ph¶i lµ ®Ó ®i ®Õn sù phñ nhËn ph¸p luËt, bëi ®iÒu ®ã lµ kh«ng t­ëng xÐt trªn nhiÒu ph­¬ng diÖn. §Ó kh¼ng ®Þnh nh÷ng ­u thÕ, søc m¹nh vµ c¶ nh÷ng h¹n chÕ riªng cã cña ®¹o ®øc, Khæng Tö tÊt yÕu ph¶i bµn ®Õn ph¸p luËt, x¸c ®Þnh sù cÇn thiÕt ph¶i bæ sung ph¸p luËt vµo ®­êng lèi trÞ n­íc.

Bµn vÒ häc thuyÕt Khæng Tö, nhiÒu quan ®iÓm nghiªn cøu th­êng chØ nhÊn m¹nh ®Õn «ng nh­ mét nhµ ®¹o ®øc häc, theo ®uæi ®­êng lèi ®øc trÞ, chØ duy nhÊt ®Ò cËp ®Õn ®¹o ®øc mµ kh«ng biÕt ®Õn vai trß cña ph¸p luËt thËm chÝ cã quan ®iÓm cßn cho r»ng «ng ph¶n ®èi viÖc dïng ph¸p luËt trong qu¶n lý x· héi. Sù thùc, Khæng Tö còng bµn vÒ ph¸p luËt víi mét c¸ch tiÕp cËn rÊt ®éc ®¸o, vµ quan träng h¬n c¶ lµ trong mèi quan hÖ biÖn chøng, trong tÇm s©u cña v¨n ho¸ ph¸p luËt, trong mèi t­¬ng quan víi ®¹o ®øc, ®µnh r»ng «ng cã thiÖn c¶m h¬n vÒ ®¹o ®øc, “ nÆng §øc, nhÑ H×nh”. §· tõ nhiÒu thËp kû nay, nh÷ng t­ t­ëng ph¸p luËt vµ qu¶n lý, qu¶n lý kinh doanh cña Khæng tö ®· ®­îc quan t©m nghiªn cøu vµ vËn dông chän läc ë tÇm quèc gia vµ quèc tÕ. ⁴⁴

Mét ®iÒu còng ph¶i ®Ò cËp n÷a ®ã chÝnh lµ “ ph¸p luËt” – c¸i gäi lµ “ ph¸p luËt “ cÇn ®­îc quan niÖm nh­ thÕ nµo, vµo thêi Khæng Tö, ph¸p luËt ®­îc hiÓu vµ vËn dông nh­ thÕ nµo?. §Ó t×m hiÓu vµ ®¸nh gi¸ t­ t­ëng ph¸p luËt cña Khæng Tö, cÇn b¾t ®Çu tõ quan niÖm – nhËn thøc vÒ ph¸p luËt. §©y chÝnh lµ ®iÓm xuÊt ph¸t ®Ó cã thÓ x¸c ®Þnh «ng cã phñ nhËn ph¸p luËt hay kh«ng vµ quan niÖm nh­ thÕ nµo vÒ ph¸p luËt. Thêi x­a ng­êi Trung hoa vµ ph­¬ng §«ng nãi chung kh«ng cã quan niÖm ph¸p luËt theo nghÜa réng nh­ ph­¬ng T©y vµ thêi hiÖn ®¹i. Trong quan niÖm x· héi, ph¸p luËt ®ång nghÜa víi trõng ph¹t, lµ h×nh ph¹t tµn khèc, “ ph¸p lµ h×nh”, “ h×nh lµ ph¸p”. Kh¸i niÖm ph¸p trÞ mµ c¸c häc gi¶ Trung quèc quen dïng còng kh«ng hoµn toµn nh­ nghÜa ph¸p luËt cña ph­¬ng T©y. C¸c quan niÖm tr­íc ®©y nh­ h×nh, t¾c, luËt, lÖ, ®iÓn vv... theo ng«n ng÷ hiÖn ®¹i lµ h×nh ph¹t, lµ ¸n lÖ, lµ ®iÒu, tøc lµ chØ nãi ®Õn ph¸p luËt theo nghÜa hÑp. Vµo thêi cæ ®¹i Trung hoa, ph¸p luËt theo nghÜa réng th­êng kh«ng t×m thÊy trong c¸c thuËt ng÷ ®ã mµ chøa ®ùng trong c¸c ph¹m trï “®¹o”, “nh©n”, “ lý”, “ nh©n nghÜa”, “ lÔ nghÜa”. Khæng Tö kh«ng phª ph¸n, phñ nhËn viÖc dïng ph¸p luËt nãi chung, kÓ c¶ viÖc dïng h×nh ph¹t nghiªm kh¾c khi cÇn thiÕt. ¤ng chØ lªn ¸n, phñ nhËn mét thø ph¸p luËt, mét khuynh h­íng cùc ®oan, biÕn t­íng cña ph¸p luËt ch©n chÝnh – h×nh luËt tµn khèc vµ sù l¹m dông h×nh ph¹t kh«ng th­¬ng xãt.

Nghiªn cøu ph¸p luËt víi ®Çy ®ñ ý nghÜa cña nã, nhÊt lµ trong x· héi hiÖn ®¹i chØ cã thÓ thùc hiÖn ®­îc trªn c¬ së kÕt hîp luËt häc vµ triÕt häc, ®Æc biÖt lµ triÕt häc ph¸p luËt. Ph¶i trªn quan niÖm toµn diÖn vÒ ph¸p luËt, tõ c¬ së t¹o thµnh ®Õn sù vËn hµnh trong ®êi sèng ®Ó th©m nhËp vµo miÒn ®Êt th¸nh – nh÷ng quan ®iÓm cña Khæng Tö vÒ ph¸p luËt míi thÊy hÕt gi¸ trÞ, c«ng n¨ng cña ph¸p luËt. Ph¸p luËt lµ mét hiÖn t­îng v¨n ho¸, còng nh­ ®¹o ®øc cã gi¸ trÞ x· héi to lín, nhËn thøc vÒ ph¸p luËt ®­îc thÓ hiÖn trªn ba cÊp ®é: gi¸ trÞ, nguyªn t¾c, quy ®Þnh cô thÓ. Ba cÊp ®é ®ã lu«n n»m trong mét chØnh thÓ thèng nhÊt. §©y lµ biÓu hiÖn cô thÓ cña triÕt häc ph¸p luËt trong quan niÖm, nhËn thøc ph¸p luËt. Khæng Tö ngµy x­a vµ chóng ta ngµy nay ®· gÆp nhau ë ®iÓm hÑn tÊt yÕu nµy. Quan ®iÓm tiÕp cËn nµy vÒ ph¸p luËt còng chÝnh lµ t­ duy ph¸p lý hiÖn ®¹i, lµ tè chÊt vµ yªu cÇu cña ph¸p luËt trong nhµ n­íc ph¸p quyÒn, mét nÒn ph¸p luËt nh©n v¨n, tÊt c¶ v× con ng­êi, v× mét Tinh thÇn chi phèi ph¸p luËt – Nh©n – yªu Ng­êi.

Khæng Tö còng nhËn thøc ®­îc sù cÇn thiÕt cña ph¸p luËt ë nh÷ng møc ®é nhÊt ®Þnh. §©y lµ quan ®iÓm cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu trong vµ ngoµi n­íc⁴⁵. Theo ®¹o Khæng, ph¸p luËt ph¶i thÓ hiÖn ®­îc nh©n ®øc. ¤ng cßn ®Ò ra nguyªn t¾c ®èi víi ph¸p luËt lµ: kh«ng ai ®­îc tuú tiÖn ®Æt luËt, söa luËt. Khæng Tö cho r»ng, qu¶n lý, cai trÞ kh«ng thÓ ®ñ nÕu chØ b»ng ®¹o ®øc. Trong thùc tÕ, mÆc dï h×nh luËt ®­îc xÕp sau lÔ gi¸o, song kh«ng ph¶i nho gi¸o phñ nhËn sù cÇn thiÕt cña h×nh luËt. Tr¸i l¹i hä cho viÖc dïng h×nh luËt lµ ®iÒu dÜ nhiªn, tÊt yÕu. C¸c nhµ nho kh«ng nh÷ng thÊy cÇn ph¶i ¸p dông luËt h×nh, mµ cßn chñ tr­¬ng dïng h×nh ph¹t ë møc cao nhÊt, møc tö h×nh ®èi víi nh÷ng téi ph¹m nghiªm träng, nh­ téi g©y chiÕn tranh.

Nh÷ng so s¸nh cña Khæng Tö vÒ ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt trong phÐp trÞ ng­êi, trÞ n­íc quyÕt kh«ng ph¶i lµ ®Ó ®i ®Õn sù phñ nhËn ph¸p luËt, bëi ®iÒu ®ã lµ kh«ng t­ëng xÐt trªn nhiÒu ph­¬ng diÖn. §Ó kh¼ng ®Þnh nh÷ng ­u thÕ, søc m¹nh vµ c¶ nh÷ng h¹n chÕ riªng cã cña ®¹o ®øc, Khæng Tö tÊt yÕu ph¶i bµn ®Õn ph¸p luËt, x¸c ®Þnh sù cÇn thiÕt ph¶i bæ sung ph¸p luËt vµo ®­êng lèi trÞ n­íc.

B¶n th©n Khæng Tö còng kÕ thõa c¸c t­ t­ëng vÒ lÔ cã tr­íc ®ã vµ ®· ph¸t triÓn thªm. LÔ trÞ lµ nh÷ng quan hÖ lu©n lý ®¹o ®øc ®· ®­îc luËt ho¸, lÔ theo «ng bao hµm c¶ ph¸p luËt, nh­ng trong t×nh c¶m thiªn vÒ c¸i tèt ®Ñp, quy cñ h¬n, chuÈn mùc h¬n nh»m khai th¸c nh÷ng mÆt tèt ®Ñp, tÝch cùc ®Ó gi¸o ho¸ con ng­êi. Cßn ph¸p trÞ l¹i nhÊn m¹nh thÓ chÕ, luËt ®Þnh ®Ó cÊm ®o¸n c¸i tiªu cùc vµ chØ cÊm nh÷ng ®éng c¬, hµnh vi kh«ng ®­îc lµm. NÕu nh­ lÔ trÞ d¹y ng­êi ta nªn lµm nh÷ng ®iÒu g× vµ kh«ng nªn lµm ®iÒu g× b»ng gi¸o ho¸ víi tÝnh chÊt tù nguyÖn th× ph¸p trÞ chØ cÊm nh÷ng ®iÒu kh«ng ®­îc lµm b»ng sù ®e do¹ trõng ph¹t víi tÝnh chÊt b¾t buéc.

Cã thÓ t×m thÊy nh÷ng quan ®iÓm c¬ b¶n vÒ ph¸p luËt cña Khæng Tö ë ®©u trong häc thuyÕt vÜ ®¹i, ®å sé cña «ng?. Ph¶i trong tæng thÓ t­ t­ëng cña Khæng Tö mµ nhËn thøc t­ t­ëng ph¸p luËt cña «ng. Mét nhµ luËt häc Trung Quèc hiÖn ®¹i ®· cã mét nhËn xÐt ®éc ®¸o: kh«ng thÓ t×m t­ t­ëng ph¸p luËt Khæng Tö trªn mÆt ch÷ LuËn ng÷ mµ ph¶i t×m gi÷a c¸c hµng, th©u qua mÆt ch÷. ⁴⁶ T­ t­ëng ph¸p luËt cña Khæng Tö ®­îc thÓ hiÖn mét c¸ch rÊt ®éc ®¸o, tinh tuý, gi¶n dÞ mµ s©u s¾c, len lái vµo trong mäi m¹ch n­íc ngÇm li ti cña kho tµng lý luËn quý gi¸ cña «ng. T×m trong c¸c quan ®iÓm cña «ng vÒ ®­êng lèi qu¶n lý x· héi, trong c¸c häc thuyÕt cña «ng vÒ Nh©n, LÔ, chÝnh danh trong mèi quan hÖ h÷u c¬ cña chóng.

Kh«ng ®­a ra c¸c kh¸i niÖm, c¸c ph¹m trï ph¸p lý hay sù kiÕn gi¶i ph¸p lý theo lèi v¨n phong b¸c häc nµo. Còng kh«ng dõng l¹i ë sù ph©n tÝch, mæ xÎ c¸c ®iÒu luËt, c¸ch thøc lµm luËt. Nh­ng Khæng Tö ®· ®i vµo nh÷ng vÊn ®Ò chung, bao qu¸t h¬n vÒ ph¸p luËt – vÒ gi¸ trÞ, nguyªn t¾c, quan ®iÓm ph¸p luËt, trong lËp ph¸p vµ chÊp ph¸p, vÒ ¸p dông h×nh ph¹t; vÒ mèi quan hÖ ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc, vÒ ph¸p luËt nh©n ®¹o, v× sù yªu ng­êi, tin ë con ng­êi. Tuy kh«ng ph¶i lµ phÇn chñ yÕu trong häc thuyÕt cña m×nh, nh­ng c¸c quan ®iÓm cña Khæng Tö vÒ ph¸p luËt l¹i liªn quan ®Õn nhiÒu ph­¬ng diÖn cña ph¸p luËt, ®Õn lËp ph¸p, chÊp ph¸p, t­ ph¸p, c¸c lÜnh vùc luËt h×nh sù, h«n nh©n vµ gia ®×nh, kinh tÕ, tµi chÝnh, tè tông. Trong ®ã chøa ®ùng c¸c nguyªn t¾c chung, c¬ b¶n cña t­ t­ëng ph¸p luËt nh©n häc. T­ t­ëng ph¸p luËt nh©n häc cña Khæng Tö ®­îc thÓ hiÖn s©u s¾c ë chñ nghÜa d©n b¶n, b¶n vÞ lu©n lý gia téc, chñ nghÜa qu©n chñ t­¬ng ®èi, chñ nghÜa trung dung, thÓ hiÖn gi¸ trÞ ph¸p luËt nh©n cña «ng.⁴⁷

Nh÷ng kiÕn gi¶i s©u s¾c, tinh tuý vÒ gi¸ trÞ, c«ng n¨ng cña ®¹o ®øc th­êng ®­îc Khæng Tö ®Æt trong t­¬ng quan so s¸nh víi ph¸p luËt. Nh÷ng so s¸nh cña Khæng Tö vÒ ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt trong phÐp trÞ ng­êi, trÞ n­íc quyÕt kh«ng ph¶i lµ ®Ó ®i ®Õn sù phñ nhËn ph¸p luËt, bëi ®iÒu ®ã lµ kh«ng t­ëng xÐt trªn nhiÒu ph­¬ng diÖn. §Ó kh¼ng ®Þnh nh÷ng ­u thÕ, søc m¹nh vµ c¶ nh÷ng h¹n chÕ riªng cã cña ®¹o ®øc, Khæng Tö tÊt yÕu ph¶i bµn ®Õn ph¸p luËt, x¸c ®Þnh sù cÇn thiÕt ph¶i bæ sung ph¸p luËt vµo ®­êng lèi trÞ n­íc.

VÒ ®­êng lèi cai trÞ, Khæng Tö lu«n lÊy ®øc lµm träng, nh­ng kh«ng v× thÕ mµ phñ nhËn vai trß cña ph¸p luËt, “bëi v× chØ cã lßng thiÖn mµ th«i th× lßng thiÖn ch¼ng ®ñ søc cai trÞ, chØ cã luËt ph¸p mµ th«i th× luËt ph¸p ch¼ng ®ñ søc lµm cho ng­êi ta tu©n theo” (M¹nh Tö, Ly L©u - Th­îng 1). Trong LuËn ng÷, Khæng Tö ca ngîi ph¸p luËt cña vua Nghiªu: vÜ ®¹i thay, rùc rì thay ®iÓn chÕ cña th¸nh v­¬ng! §©y chÝnh lµ sù thÓ hiÖn t­ t­ëng qu¶n lý x· héi b»ng ph¸p luËt.⁴⁸ Ngay c¶ quan niÖm cña Khæng Tö vÒ ®øc trÞ vµ ph¸p trÞ sau ®©y còng ®­îc ng­êi ®êi bµn luËn theo nhiÒu c¸ch thøc kh¸c nhau. “DÉn d¾t b»ng chÝnh, chÊn chØnh b»ng h×nh, d©n chÞu mµ v« sØ. DÉn d¾t b»ng ®øc, chÊn chØnh b»ng lÔ, biÕt sØ l¹i tiªu chuÈn, d©n míi biÕt tù träng vµ vµo nÒ nÕp” (LuËn ng÷, thiªn Vi chÝnh), tøc lµ: dïng ph¸p luËt th× chØ khiÕn ng­êi ta v× sî mµ kh«ng d¸m lµm ®iÒu ¸c. Cßn dïng ®øc th× ng­êi ta xóc ®éng ®Õn tËn ®¸y lßng vµ tù nguyÖn thùc hiÖn, kh«ng ph¶i v× sî ph¸p luËt mµ lµ v× sî xÊu hæ tr­íc ng­êi kh¸c, sî l­¬ng t©m c¾n døt ®Õn chÕt dÇn, chÕt mßn. Cã quan ®iÓm cho r»ng, nh­ vËy lµ Khæng Tö ®· phñ nhËn viÖc dïng ph¸p luËt. XÐt tõ ph­¬ng diÖn l«gÝch còng nh­ nghiªn cøu kho tµng t­ t­ëng cña Khæng Tö ®Ó l¹i, kÕt hîp víi nh÷ng quan ®iÓm bæ sung vÒ Khæng Tö cña c¸c nhµ nghiªn cøu Trung hoa ®­¬ng ®¹i, chóng ta cã thÓ nhËn thÊy, kh«ng thÓ ®i ®Õn kÕt luËn lµ «ng phñ nhËn viÖc dïng ph¸p luËt. DÉn d¾t b»ng chÝnh, chÊn chØnh b»ng h×nh lµ nãi ®Õn ph¸p luËt, nh­ng ph¸p luËt còng cã nh÷ng h¹n chÕ tÊt yÕu vµ kh«ng bao giê ®Çy ®ñ ®­îc nªn ph¶i bæ sung b»ng ®øc trÞ.

Nh­ vËy, t­ t­ëng cña Khæng Tö lµ kh¸ch quan, kh«ng tuyÖt ®èi ho¸ vai trß cña ®¹o ®øc hay ph¸p luËt trong viÖc qu¶n lý x· héi. ¤ng ®· so s¸nh søc m¹nh cña c¶ ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt ®Ó chØ râ c¸i ­u thÕ vµ c¸i khiÕm khuyÕt, h¹n chÕ cña ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc. Khæng Tö coi viÖc dïng h×nh luËt lµ ®iÒu dÜ nhiªn, tÊt yÕu, thËm chÝ ph¶i ¸p dông h×nh ph¹t cao nhÊt ®èi víi nh÷ng téi ph¹m nghiªm träng, nh­ téi g©y chiÕn tranh: "KÎ thÝch chiÕn tranh th× ph¶i chÞu tö h×nh, sau ®ã kÎ liªn kÕt ch­ hÇu th× gi¶m mét bËc"⁴⁹. VÒ tè tông, theo «ng nªn lÊy kh«ng tè tông lµm lý t­ëng. §ång thêi mét khi ®· xÈy ra viÖc kiÖn tông th× còng nh­ ng­êi kh¸c, «ng lÊy ph¸p luËt xö cho trung, trùc.

T­ t­ëng ph¸p luËt Khæng Tö cßn ®­îc thÓ hiÖn trong chñ nghÜa lu©n lý gia téc. LuËn vÒ hiÕu, Khæng Tö ®­a ra nguyªn t¾c tè tông b¶o vÖ ®¹o hiÕu kh«ng vi ph¹m hiÕu lÔ. §· lµ cha con cã téi mµ che dÊu cho nhau (Phô tö t­¬ng Èn) lµ kh«ng vi ph¹m hiÕu lÔ, lµ hîp ph¸p. Theo «ng, cha con ph¶i giÊu cho nhau míi hîp víi lÔ, lµ trùc, ®©y lµ viÖc lÊy lÔ chØ ®¹o ph¸p, dïng lu©n lý ®Ó khuÊt phôc ph¸p luËt. Tuy vËy, «ng còng chñ tr­¬ng ¸p dông h×nh ph¹t ®èi víi c¸c hµnh vi che giÊu cho nhau c¸c téi ph¹m liªn quan ®Õn vËn mÖnh quèc gia, ph¶i “®¹i nghÜa vËt th©n” (v× nghÜa lín mµ trõ diÖt th©n thuéc), nh­ téi m­u ph¶n, m­u ®¹i nghÞch ®Òu kh«ng thuéc nguyªn t¾c nµy. Khæng Tö ®Ò cËp ®Õn nguyªn t¾c ¸p dông h×nh ph¹t - chñ nghÜa trung dung. §©y lµ mét trong nh÷ng nÐt ®Æc s¾c trong t­ t­ëng ph¸p luËt cña «ng vµ còng chÝnh lµ ph­¬ng ph¸p luËn cña ph¸p luËt lu©n lý nho gia. Khæng Tö lÊy trung dung lµm ®øc cao nhÊt (chÝ ®øc). ¤ng nãi: lÔ nh¹c kh«ng h­ng thÞnh th× h×nh ph¹t kh«ng c«ng b»ng, h×nh ph¹t kh«ng c«ng b»ng th× d©n biÕt trèn tr¸nh vµo ®©u (LuËn ng÷, thiªn Tö lé). Nguyªn t¾c ¸p dông h×nh ph¹t mµ «ng ®­a ra lµ “trung ph¹t”, “h×nh trung”, ®ßi hái ph¸n quyÕt mét c¸ch c«ng b»ng chÝnh trùc, kh«ng oan sai, kh«ng giÕt ng­êi v« téi, kh«ng vu oan ng­êi l­¬ng thiÖn. Trung dung lµ hoµ, hoµ lµ quý nhÊt, hoµ vi quý, kh«ng sai còng kh«ng bÊt cËp, hoµ hîp nh­ng kh«ng a dua, ph¸n ®o¸n, xö lý theo thêi thÕ mµ kh«ng vi ph¹m nguyªn t¾c, v« qu¸, v« bÊt cËp – kh«ng v­ît qu¸, kh«ng bÊt cËp; ph¸p luËt ®ßi hái ph¶i æn ®Þnh, ph¶i theo thêi thÕ, t­ ph¸p ph¶i thÝch ®¸ng, ®óng møc. ph¸p chÕ biÕn ho¸ theo thêi thÕ ®Ó ®¹t tíi trung hµo thÝch ®¸ng, hîp lý.

T­ t­ëng ph¸p luËt cña Khæng Tö thÓ hiÖn mét chÝnh s¸ch h×nh sù nh©n ®¹o, lÊy gi¸o dôc, phßng ngõa lµm chÝnh - chñ tr­¬ng “ai c¨ng chiÕt ngôc”, mét t­ t­ëng cã tõ trong triÕt lý ph¸p luËt d©n gian. Ai c¨ng chiÕt ngôc hoÆc ai l­¬ng chiÕt ngôc nghÜa lµ xö ¸n víi lßng th­¬ng, yªu cÇu khi l­îng h×nh ph¹t ph¶i tÝnh ®Õn nguyªn nh©n x· héi , ph¶i ch¨ng “ bÒ trªn lçi ®¹o” mµ dÉn ®Õn viÖc ph¹m téi, tuú theo t×nh huèng cô thÓ mµ xÐt xö khoan hång ë møc nhÊt ®Þnh. Theo «ng, khi thô lý vô ¸n nÕu ®iÒu tra xong t×nh tiÕt vô ¸n th× ®õng lÊy lµm mõng mµ ph¶i buån ®au, th­¬ng xãt d©n bÊt h¹nh, buån v× d©n kh«ng ®­îc gi¸o dôc mµ ph¹m téi. Khæng Tö gi¶i thÝch: xö ¸n dï cã ®óng còng ph¶i th­¬ng xãt ng­êi bÞ xö, ng­êi chÕt kh«ng thÓ sèng l¹i, c¸i g× ®· ®øt kh«ng thÓ nèi l¹i (Thiªn Tö Tr­¬ng s¸ch M¹nh Tö). Ai c¨ng chiÕt ngôc lµ nguyªn t¾c t­ ph¸p nh©n ®¹o, ®èi lËp víi chñ nghÜa träng h×nh, “lÊy h×nh ph¹t ®Ó chÊm døt h×nh ph¹t” (DÜ h×nh chØ h×nh), coi m¹ng ng­êi nh­ cá r¸c.

VÒ ph­¬ng ph¸p luËn, chØ cã thÓ t×m hiÓu ®­îc t­ t­ëng ph¸p luËt cña Khæng Tö trªn c¬ së t×m hiÓu Nh©n, LÔ vµ lÔ trÞ. Muèn t×m hiÓu t­ t­ëng ph¸p luËt cña Khæng Tö ph¶i b¾t ®Çu tõ häc thuyÕt nh©n häc cña «ng. Häc trß hái «ng vÒ nh©n, «ng nãi: lµ yªu ng­êi, ®iÒu g× m×nh kh«ng muèn th× ®õng ¸p ®Æt ng­êi kh¸c, ta kh«ng muèn ng­êi kh¸c ¸p ®Æt cho ta, ta còng muèn kh«ng ¸p ®Æt cho ng­êi, tinh thÇn coi träng ng­êi, quan t©m ®Õn ng­êi. Nh©n tøc lµ nguyªn t¾c xö lý ®óng ®¾n quan hÖ gi÷a ng­êi víi ng­êi, lµ häc vÊn ®Ó lµm ng­êi ra ng­êi, khiÕn ng­êi thµnh ng­êi, ®Ó lµm chÝnh trÞ hîp víi ®¹o ng­êi.

Kh«ng chØ luËn gi¶i s©u s¾c vÒ gi¸ trÞ, vai trß cña ®¹o ®øc c¶ trong vµ bªn ngoµi ph¸p luËt, Khæng tö cßn x©y dùng mét triÕt lý gi¸o dôc ®¹o ®øc, gi¸o dôc ph¸p luËt cho con ng­êi khi hä vi ph¹m ®¹o ®øc vµ luËt ph¸p. T­ t­ëng nµy ®· ®­îc thÓ hiÖn trong chñ tr­¬ng lËp ph¸p nh©n v¨n, khoan dung, ®¬n gi¶n. VÒ chÊp ph¸p, «ng chñ tr­¬ng xem xÐt thËn träng, c«ng t©m, yªu cÇu ph¹t ®óng téi, kh«ng chñ tr­¬ng h×nh ph¹t tµn khèc, lÊy ®¹o trung thø ®Ó luËn téi víi c¶ tÊm lßng th­¬ng ng­êi. Tinh thÇn Nh©n lµ chñ tr­¬ng nh©n ®¹o trong t­ t­ëng ph¸p luËt, niÒm tin ë con ng­êi, gi¸o dôc ng­êi, kh«ng cho r»ng téi ph¹m do trêi sinh ra, c¶m ho¸ coi träng b»ng gi¸o dôc ®¹o ®øc, ®Ò phßng téi ph¹m khi nã ch­a manh nha, kh«ng dïng h×nh ph¹t ®Ó do¹ n¹t, coi träng gi¸ trÞ cña ng­êi. Sö dông h×nh ph¹t lµ cÇn thiÕt nh­ng ph¶i th­êng xuyªn gi¸o dôc, c¶m ho¸ con ng­êi ®Ó tèt nhÊt lµ Ýt cã kiÖn tông, Ýt cã ph¹m ph¸p.

Chñ nghÜa d©n b¶n thÓ hiÖn sù quan t©m ®Õn con ng­êi, ph¶i lµm cho d©n ®ñ l­¬ng thùc, ®ñ binh, ®­îc d©n tin ®ã lµ ba ®iÒu trong c­¬ng lÜnh chÝnh trÞ cña Khæng Tö, ph¶n ®èi mét nÒn chÝnh trÞ hµ kh¾c. Khæng Tö nãi lµm chÝnh trÞ ph¶i n¾m gi÷ N¨m ®iÒu ®Ñp lµ: ban ©n huÖ cho d©n mµ kh«ng phÝ ph¹m, b¾t d©n lµm viÖc mµ d©n kh«ng o¸n tr¸ch, cã ham muèn mµ kh«ng tham lam, lßng h¨ng h¸i mµ kh«ng kiªu sa, dung m¹o uy nghi mµ kh«ng tµn ¸c. Khæng Tö kh¼ng ®Þnh sù cÇn thiÕt cña ph¸p luËt: ®óc vËt ph¶i cã khu«n mÉu, th­íc vÏ, th­íc trßn, th­íc vu«ng, suy réng ra hµnh vi con ng­êi, ng­êi lµm chÝnh trÞ còng ph¶i cã nh÷ng th­íc ®ã tøc lµ ph¸p luËt. ¤ng yªu cÇu “qu©n tö hoµi h×nh” (LuËn ng÷, thiªn Lý nh©n) cã nghÜa lµ ph¶i lµm g­¬ng trong viÖc quan t©m ®Õn lÔ ph¸p, tu©n thñ vµ gi÷ g×n lÔ ph¸p.

T­ t­ëng ph¸p luËt cña «ng thÓ hiÖn nh÷ng nÐt ®Æc s¾c cña t­ duy triÕt häc ph¸p luËt, triÕt häc nh©n sinh, x¸c ®Þnh nh÷ng ­u thÕ vµ h¹n chÕ vèn cã cña ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc; x¸c ®Þnh khuynh h­íng cho sù vËn dông kÕt hîp ®¹o ®øc, ph¸p luËt trªn nÒn t¶ng chñ ®¹o cña ®¹o ®øc trong qu¶n lý x· héi. Khæng Tö ®· ®Ò x­íng c¸c nguyªn t¾c cña nÒn ph¸p luËt ®¹o ®øc, nh©n v¨n lÊy §øc lµm gèc, kh«ng chÊp nhËn h×nh ph¹t tµn khèc. Nguyªn t¾c cai trÞ lÊy §øc LÔ lµm chñ, ph¸p h×nh lµm phô ®· bao qu¸t néi dung t­ t­ëng ph¸p luËt lµ §øc chñ, H×nh phô, kÕt hîp ph¸p vµ lÔ, gi÷a dïng ng­êi vµ dïng ph¸p, c­ìng chÕ vµ gi¸o ho¸. Nh­ vËy, nho gia vµ Khæng Tö nãi riªng còng cã chñ tr­¬ng “ph¸p trÞ, nh­ng lµ ph¸p trÞ bao gåm lÔ trÞ, ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc, ph¸p luËt vµ nh©n nghÜa bæ trî vµ ®ång hµnh víi nhau. Ph¸p luËt lµ c«ng cô thùc hiÖn ®¹o ®øc, ph¸t huy tÝnh tù do cña con ng­êi chø kh«ng ph¶i chèng l¹i ®¹o ®øc, trãi buéc tù do.”⁵⁰

Trong t­ t­ëng ph¸p luËt Khæng Tö nãi riªng, cña nho gia nãi chung chøa ®ùng tinh hoa v¨n ho¸ ph¸p luËt, h­íng tíi x¸c lËp mét nÒn ph¸p luËt nh©n nghÜa v× con ng­êi. §iÒu nµy ®­îc thÓ hiÖn ë c¸c quan ®iÓm chÝnh trÞ – ph¸p lý cña Khæng Tö vµ c¸c ®¹i biÓu xuÊt s¾c kh¸c cña nho gia nh­ M¹nh Tö, Tu©n Tö: chñ nghÜa d©n b¶n, th­¬ng d©n, lo cho d©n vÒ kinh tÕ, muèn phó quèc tr­íc hÕt ph¶i phó d©n, ph¶n ®èi viÖc kh«ng d¹y b¶o mµ ®· xö d©n, chñ tr­¬ng ¸i d©n, d¹y cho d©n, lµm giÇu cho d©n, t­ t­ëng d©n quý, qu©n khinh; ph¶n ®èi s­u cao thuÕ nÆng, chÝnh trÞ hµ kh¾c, l¹m dông h×nh ph¹t, ®ßi hái ph¶i gi¶m h×nh, thËn träng khi dïng h×nh, coi träng sinh mÖnh d©n, khoan th­ søc d©n...

Cèng hiÕn vÜ ®¹i trong t­ t­ëng chÝnh trÞ – ph¸p lý cña Khæng Tö lµ ®· chØ ra c¸i ­u thÕ, c¸i yÕu thÕ, c¸i ®ñ vµ c¸i ch­a ®ñ cña ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt. DÉu r»ng sù nhËn thøc, gi¶i thÝch cßn nhiÒu ®¬n gi¶n, thiªn lÖch, song ®ã lµ c¬ së khoa häc cho viÖc sö dông kÕt hîp ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc trong qu¶n lý x· héi, ®Æc biÖt lµ trong x· héi hiÖn ®¹i. Nh÷ng quan ®iÓm cña «ng vÒ ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt (bá qua mét sè ®iÓm h¹n chÕ) vÉn cßn nguyªn gi¸ trÞ, soi räi vµo cuéc sèng hiÖn ®¹i, vµo nh÷ng vÊn ®Ò mµ mçi quèc gia, d©n téc vµ toµn nh©n lo¹i ®ang ph¶i ®èi mÆt ®Ó t×m lêi gi¶i ®¸p.

Kinh nghiÖm ë trong n­íc vµ thÕ giíi, khiÕn cho mÊy n¨m trë l¹i ®©y, ng­êi Trung Hoa lôc ®Þa ®· cã c¸ch nh×n nhËn kh¸c ®èi víi nho gi¸o trong lÞch sö còng nh­ trong hiÖn t¹i. Ngµy nay, ng­êi ta thÊy ph¶i tiÕp thu, kÕ thõa nh÷ng di s¶n cña nho häc, nho gi¸o, vËn dông vµo nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi hiÖn ®¹i "häc thuyÕt cña Khæng Tö lµ häc thuyÕt trÞ quèc, qu¶n lý ®Êt n­íc vµ còng chÝnh lµ häc thuyÕt qu¶n lý"⁵¹, cã thÓ kÕ thõa trong qu¶n lý vµ kinh doanh hiÖn ®¹i - ®ã lµ th«ng ®iÖp trong héi nghÞ khoa häc quèc gia t¹i B¾c Kinh, th¸ng 10 n¨m 1994.