S¸ch ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc Hoµng thÞ kim quÕ

Thùc tr¹ng ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt lµ vÊn ®Ò réng lín, víi nh÷ng biÓu hiÖn v« cïng ®a d¹ng vµ phøc t¹p. Trong cuèn chuyªn kh¶o nµy chóng t«i kh«ng cã tham väng tr×nh bµy mét c¸ch ®Çy ®ñ vÒ toµn bé thùc tr¹ng cña ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt hiÖn nay ë n­íc ta. Kh«ng thÓ ®i vµo nh÷ng vÊn ®Ò thùc tr¹ng cô thÓ, bëi tÝnh chÊt réng lín vµ phøc t¹p, ®a d¹ng, biÕn ®æi kh«ng ngõng cña ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc. C¸ch tiÕp cËn ë ®©y lµ ®Ò cËp nh÷ng biÓu hiÖn chñ yÕu trong ®êi sèng ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt hiÖn nay. Trong ®ã, ®Æc biÖt nhÊn m¹nh nh÷ng yÕu tè kh¸ch quan vµ chñ quan t¸c ®éng ®Õn ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt theo h­íng tÝch cùc vµ tiªu cùc.

Víi t­ c¸ch lµ hai c«ng cô ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi quan träng bËc nhÊt, ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt cã ®êi sèng cña m×nh v« cïng phong phó vµ phøc t¹p. Kh«ng thÓ ®ång nhÊt ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt do vËy còng kh«ng thÓ ®ång nhÊt thùc tr¹ng cña chóng. XuÊt ph¸t tõ mèi quan hÖ biÖn chøng, néi t¹i cña ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc, thùc chÊt khi nãi ®Õn thùc tr¹ng cña ®¹o ®øc th× tÊt yÕu còng ®· ph¶i hµm chøa trong ®ã nh÷ng vÊn ®Ò ph¸p luËt. Bëi v× nh÷ng hiÖn t­îng tÝch cùc hay tiªu cùc trong ®êi sèng ®¹o ®øc ®Òu trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp dÉn ®Õn nh÷ng hiÖn t­îng tÝch cùc vµ tiªu cùc cña ph¸p luËt. Ng­îc l¹i, khi ®Ò cËp ®Õn nh÷ng hiÖn t­îng tÝch cùc vµ tiªu cùc cña ph¸p luËt th× còng bao hµm c¸c vÊn ®Ò ®¹o ®øc, bëi suy cho cïng, tiÒn ®Ò vµ ®iÒu kiÖn, m«i tr­êng t¸c ®éng cña ph¸p luËt lµ thùc t¹i x· héi trong ®ã cã thùc t¹i ®¹o ®øc. Kh«ng cã vÊn ®Ò ®¹o ®øc nµo mang mµ l¹i kh«ng liªn quan Ýt nhiÒu, trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp víi vÊn ®Ò ph¸p luËt vµ ng­îc l¹i. §ã chÝnh lµ biÖn chøng cña mèi quan hÖ gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc.
I. Thùc tr¹ng ®¹o ®øc trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr­êng ë n­íc ta hiÖn nay

Sù t¸c ®éng cña nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®Õn ®êi sèng x· héi nãi chung vµ lÜnh vùc ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt nãi riªng mang tÝnh hai mÆt, tÝch cùc vµ tiªu cùc. Mäi sù ®¸nh gi¸ mét chiÒu vÒ sù t¸c ®éng nµy, nhÊt lµ sù t¸c ®éng tiªu cùc cña kinh tÕ thÞ tr­êng ®Õn ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt ®Òu lµ thiÕu kh¸ch quan vµ c«ng b»ng. §ång thêi khi ®¸nh gi¸, ghi nhËn vÒ vai trß, t¸c ®éng tÝch cùc cña kinh tÕ thÞ tr­êng ®Õn ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt còng ph¶i kh¸ch quan, c«ng b»ng tõ nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau. Víi t­ c¸ch lµ mét trong nh÷ng ®éng lùc thóc ®Èy sù tiÕn bé x· héi, kinh tÕ thÞ tr­êng cã t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn sù ph¸t triÓn cña tiÕn bé ®¹o ®øc. Nh­ng kinh tÕ thÞ tr­êng còng th­êng xuyªn cã nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn lÜnh vùc ®¹o ®øc, g©y nªn sù suy tho¸i vÒ ®¹o ®øc, lèi sèng cña nhiÒu ng­êi. §ã lµ c¸ch tiÕp cËn, ®¸nh gi¸ kh¸ch quan vÒ sù t¸c ®éng cña kinh tÕ thÞ tr­êng ®èi víi ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt. Vµ, nÕu “xem xÐt mét c¸ch phiÕn diÖn chØ thÊy mÆt nµy kh«ng thÊy mÆt kia sÏ dÉn ®Õn k×m h·m, thËm chÝ bµi xÝch kinh tÕ thÞ tr­êng hoÆc ®Ó ®¹o ®øc x· héi r¬i vµo t×nh tr¹ng suy tho¸i tíi tét ®é”¹⁶⁴.

ChÝnh trong ®iÒu kiÖn nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa ë n­íc ta, h¬n bao giê hÕt, mèi quan hÖ biÖn chøng g÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt l¹i cµng ®­îc ®Æt ra mét c¸ch thiÕt thùc vµ cÊp b¸ch. NÒn kinh tÕ thÞ tr­êng lµm n¶y sinh nhiÒu vÊn ®Ò phøc t¹p trong x· héi ®· lµm cho t­¬ng quan gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc còng thay ®æi theo, ®­îc biÓu hiÖn th«ng qua ph¹m vi ®iÒu chØnh, møc ®é vµ c¸ch thøc ®iÒu chØnh cña ph¸p luËt, nh÷ng quan niÖm vµ c¸ch ®¸nh gi¸ vÒ mèi quan hÖ gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc trªn b×nh diÖn ®¹o ®øc c¸ nh©n vµ ®¹o ®øc x· héi. Ch¼ng h¹n, trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng vµ nhµ n­íc ph¸p quyÒn quyÒn hiÖn nay, nguyªn t¾c th­îng t«n ph¸p luËt ®­îc nhËn thøc vµ thùc hµnh theo nhiÒu c¸ch quan niÖm kh¸c nhau. Trong sè ®ã cã nh÷ng c¸ch quan niÖm, c¸ch hiÓu tuyÖt ®èi ho¸, c­êng ®iÖu ho¸ vai trß ph¸p luËt, coi ph¸p luËt lµ c«ng cô v¹n nÆng cã thÓ ®iÒu chØnh ®­îc hÕt thÈy c¸c vÊn ®Ò trong ®êi sèng, vµ thËm chÝ cßn cùc ®oan h¬n thÕ n÷a, phñ nhËn ®¹o ®øc, bÊt chÊp ®¹o ®øc. Vµ lÏ dÜ nhiªn, khi con ng­êi ta ®· x©m ph¹m nghiªm träng vµo nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc th× còng ®ång nghÜa víi viÖc ®· b­íc vµo vïng cÊm cña ph¸p luËt vµ ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm víi nh÷ng h×nh thøc xö ph¹t t­¬ng xøng. Chóng ta chÊp nhËn nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng lµ chÊp nhËn mét nÒn kinh tÕ biÕn ®éng kh«ng ngõng. Nh÷ng biÕn ®éng ®ã mét mÆt lµm béc lé nh÷ng h¹n chÕ vÒ kh¶ n¨ng ®iÒu chØnh cña c¸c quy ph¹m x· héi, mÆt kh¸c còng lµm béc lé râ h¬n h¹n chÕ c¶ vÒ phÝa c¸c quy ph¹m ph¸p luËt trong viÖc ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi th­êng nhËt.
1. Nh÷ng biÓu hiÖn tÝch cùc cña ®êi sèng ®¹o ®øc trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr­êng ë n­íc ta hiÖn nay.
Sù chuyÓn ®æi tõ nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch ho¸ tËp trung sang nÒn kinh thÞ tr­êng ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa ë n­íc ta ®· t¹o nªn b­íc chuyÓn biÕn s©u s¾c trong ®êi sèng kinh tÕ - x· héi, t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn ®êi sèng ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt. NÒn kinh tÕ thÞ tr­êng n­íc ta tån t¹i nhiÒu thµnh phÇn kinh tÕ, nhiÒu h×nh thøc vµ quan hÖ së h÷u phøc t¹p. Kinh tÕ thÞ tr­êng lÊy môc tiªu t¨ng tr­ëng kinh tÕ lµm bµn ®¹p ph¸t triÓn c¸c yÕu tè kh¸c. Nh÷ng thay ®æi ®ã ®· t¸c ®éng s©u s¾c, toµn diÖn, bao trïm lªn mäi lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi trong n­íc, trong ®ã cã ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc. Kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa ë ViÖt Nam lµ “mét kiÓu tæ chøc nÒn kinh tÕ võa dùa trªn nh÷ng nguyªn t¾c vµ quy luËt cña kinh tÕ thÞ tr­êng võa ®­îc dÉn d¾t, chi phèi bëi c¸c nguyªn t¾c vµ b¶n chÊt cña chñ nghÜa x· héi… ”¹⁶⁵

C«ng cuéc ®æi míi do §¶ng ta khëi x­íng vµ l·nh ®¹o ®· ®¹t ®­îc nh÷ng thµnh tùu to lín vÒ mäi mÆt, kinh tÕ, chÝnh trÞ, ph¸p luËt, ngo¹i giao, v¨n ho¸ vµ x· héi. VÒ ph­¬ng diÖn ®¹o ®øc, kinh tÕ thÞ tr­êng ®· cã nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn ®êi sèng ®¹o ®øc c¸ nh©n vµ ®¹o ®øc x· héi. Víi sù ®Ò cao tr¸ch nhiÖm c¸ nh©n, kinh tÕ thÞ tr­êng t¹o ®iÒu kiÖn cho con ng­êi tÝnh n¨ng ®éng, s¸ng t¹o, d¸m nghÜ, d¸m lµm, d¸m chÞu tr¸ch nhiÖm; tù gi¸c, tù rÌn luyÖn n©ng cao tr×nh ®é chuyªn m«n, kü n¨ng nghÒ nghiÖp. Trong mçi con ng­êi ®· gi¶m dÇn ®i sù tr× trÖ, b¶o thñ, an phËn. Sù nghiÖp ®æi míi ®Êt n­íc, ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr­êng, héi nhËp, d©n chñ ho¸ ®· vµ ®ang t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn ý thøc vµ hµnh vi ®¹o ®øc, ý thøc vµ hµnh vi ph¸p luËt. Kh¸c víi thêi kú qu¶n lý tËp trung, bao cÊp tr­íc ®©y, trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®· cã sù g¾n lîi Ých c¸ nh©n víi lîi Ých x· héi, khuyÕn khÝch lîi Ých vËt chÊt, b¶o vÖ sù h­ëng thô chÝnh ®¸ng, phong c¸ch lµm viÖc cã kû c­¬ng, tu©n theo ph¸p luËt. §©y ®ang lµ nh÷ng phÈm chÊt, gi¸ trÞ ®¹o ®øc, gi¸ trÞ vµ nguyªn t¾c ph¸p luËt ë n­íc ta hiÖn nay. Sù chÊp nhËn vµ khuyÕn khÝch lîi Ých chÝnh ®¸ng cña c¸ nh©n sÏ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho sù ph¸t triÓn cña mçi c¸ nh©n vÒ ph­¬ng diÖn tµi n¨ng, trÝ tuÖ. C¬ chÕ thÞ tr­êng lµ m«i tr­êng thuËn lîi ®Ó ph¸t huy vai trß chñ thÓ c¸ nh©n, lµ c¬ chÕ tèt cho nh©n c¸ch ph¸t triÓn trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay¹⁶⁶.

XÐt trªn ph­¬ng diÖn x· héi, nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®· t¹o dùng nh÷ng ®iÒu kiÖn cho con ng­êi sù tù do ho¹t ®éng, tho¸t khái nh÷ng rµng buéc bëi c¸c hñ tôc l¹c hËu, c¸c quy ®Þnh trãi buéc, k×m h·m. ý thøc vÒ tù do, vÒ d©n chñ vµ vÒ ®¹o ®øc, ph¸p luËt còng nhê ®ã mµ ®­îc n©ng cao. Nhê ®­îc gi¶i phãng khái nh÷ng rµng buéc trong quan niÖm ®¹o ®øc cò vµ quan niÖm ph¸p luËt thêi bao cÊp, con ng­êi ngµy nay thùc sù ®­îc tù do ph¸t triÓn, ph¸t huy tµi n¨ng cña m×nh, lµm giµu cho b¶n th©n vµ cho ®Êt n­íc. HiÖn nay t­ t­ëng vµ hµnh vi lµm giµu chÝnh ®¸ng lµ mét phÈm chÊt ®¹o ®øc míi tiÕn bé ®­îc ph¸p luËt vµ d­ luËn x· héi thõa nhËn, khuyÕn khÝch. Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng, viÖc thu lîi nhuËn vµ lµm giµu ch©n chÝnh ®­îc ph¸p luËt b¶o vÖ kh¸c h¼n vÒ b¶n chÊt víi sù lµm giµu phi ph¸p. Trong c¸c lÜnh vùc ho¹t ®éng nhµ n­íc vµ x· héi ®Òu biÓu d­¬ng, t«n vinh nh÷ng tæ chøc, c¸ nh©n thµnh ®¹t, lµm giµu chÝnh ®¸ng vµ ®ãng gãp tÝch cùc cho c¸c phong trµo x· héi. Trong c¬ chÕ tËp trung, bao cÊp, do cung c¸ch ®iÒu hµnh x· héi còng nh­ c¸c quan niÖm vÒ ph¸p luËt, vÒ ®¹o ®øc lóc bÊy giê nªn ®· t¹o nªn sù cµo b»ng, b×nh qu©n chñ nghÜa, nhiÒu ng­êi cã xu h­íng trèn tr¸nh lao ®éng, chän viÖc nhÑ, ¨n bít thêi gian, ch©y l­êi, thô ®éng. T­¬ng øng víi c¬ chÕ qu¶n lý tËp trung, bao cÊp lµ mét c¬ chÕ ®iÒu chØnh ®¹o ®øc vµ c¬ chÕ ®iÒu chØnh ph¸p luËt. C¸c chuÈn mùc vµ gi¸ trÞ ®¹o ®øc lóc ®ã cã nhiÖm vô cæ vò cho sù lao ®éng hÕt m×nh v× tËp thÓ¹⁶⁷. Ng­êi lao ®éng lµm viÖc theo tiÕng kÎng vµ theo thêi gian lao ®éng, chø kh«ng ph¶i v× chÊt l­îng, hiÖu qu¶ lao ®éng. Nhµ n­íc ®iÒu hµnh x· héi b»ng mÖnh lÖnh hµnh chÝnh ¸p ®Æt, b»ng chñ tr­¬ng thuÇn tuý nªn còng t¹o nªn cho ng­êi lao ®éng sù thô ®éng thi hµnh quyÕt ®Þnh tõ trªn xuèng, tr¸ch nhiÖm kh«ng ®­îc x¸c ®Þnh râ rµng, mäi viÖc ®· cã sù bao cÊp, trî cÊp cña Nhµ n­íc vµ tËp thÓ.

Trong c¬ chÕ thÞ tr­êng, nh÷ng biÓu hiÖn ®ã ®· kh«ng cßn chç ®øng n÷a. C¬ chÕ ®iÒu chØnh ®¹o ®øc vµ c¬ chÕ ®iÒu chØnh ph¸p luËt ®· cã sù ®æi thay c¨n b¶n. Con ng­êi lao ®éng tù gi¸c vµ n¨ng ®éng h¬n v× ®· cã chÕ ®é khuyÕn khÝch, ph©n c«ng, ph©n phèi thu nhËp vµ tr¸ch nhiÖm râ rµng, c«ng b»ng h¬n gi÷a møc ®é ®ãng gãp vµ h­ëng thô. Sù c¹nh tranh gay g¾t trªn th­¬ng tr­êng buéc con ng­êi ph¶i cè g¾ng t×m tßi, häc hái, n¨ng ®éng, s¸ng t¹o h¬n trong c«ng viÖc. Quan niÖm vÒ viÖc lµm, nghÒ nghiÖp giê ®©y còng ®· thay ®æi, kh«ng cßn viÖc coi lao ®éng lµm thuª lµ xÊu, lµ kh«ng ®¸ng lµm hay mÊt danh gi¸. §· xuÊt hiÖn nhiÒu lo¹i h×nh dÞch vô lao ®éng x· héi míi, t¹o ®iÒu kiÖn vµ c¬ héi cho viÖc t×m kiÕm viÖc lµm vµ t¨ng thu nhËp. Trong c¸c lÜnh vùc ho¹t ®éng v¨n ho¸, khoa häc vµ c«ng nghÖ còng ®ßi hái tr×nh ®é chuyªn m«n, kü n¨ng nghÒ nghiÖp cao nªn còng gãp phÇn h¹n chÕ sù tr× trÖ, b¶o thñ, dùa dÉm vµo nhau. Dï ë lÜnh vùc ho¹t ®éng nµo, kÓ c¶ trong khu vùc nhµ n­íc, viÖc n©ng cao tr×nh ®é, kü n¨ng vµ tr¸ch nhiÖm ph¸p lý còng lµ yªu cÇu b¾t buéc ®Æt ra ®èi víi nh÷ng ng­êi thõa hµnh c«ng viÖc. Nhê sù n¨ng ®éng x· héi Êy mµ con ng­êi cã ý thøc v­¬n lªn, tham gia c¸c ho¹t ®éng x· héi víi chÊt l­îng, hiÖu qu¶, gãp phÇn nhanh chãng ®Èy lïi t×nh tr¹ng suy tho¸i, tr× trÖ tr­íc ®©y. ChuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng, ®i ®«i víi khuyÕn khÝch lµm giµu hîp ph¸p, §¶ng vµ nhµ n­íc ngµy cµng quan t©m ®Õn viÖc thùc hiÖn chÝnh s¸ch xãa ®ãi gi¶m nghÌo, thùc hiÖn x· héi ho¸ c¸c chøc n¨ng x· héi. Nhê vËy, cïng víi sè ng­êi kh¸ giµu ngµy cµng t¨ng lªn, tû lÖ hé ®ãi nghÌo trong c¶ n­íc ®· gi¶m. Theo ®¸nh gi¸ cña c¸c c¬ quan Liªn hîp quèc cã mÆt ë Hµ Néi, th× "ViÖt Nam gi¶m ®­îc mét nöa tû lÖ hé ®ãi nghÌo trong thËp niªn võa qua lµ ®iÒu gÇn nh­ ch­a cã n­íc nµo ®¹t ®­îc"¹⁶⁸.

Qua kh¶o s¸t, ®iÒu tra x· héi häc cña c¸c c¬ quan chuyªn m«n, trong c¬ chÕ kinh tÕ thÞ tr­êng, th¸i ®é ®èi víi nghÒ nghiÖp còng thay ®æi vµ chuyÓn tõ c¸c nghÒ “bµn giÊy” sang nh÷ng nghÒ lµm giµu cho c¸ nh©n vµ x· héi¹⁶⁹. Xu h­íng d©n chñ ho¸ trong mäi lÜnh vùc x· héi, nhÊt lµ d©n chñ ho¸ trong kinh tÕ vµ v¨n ho¸ ®· t¹o dùng niÒm tin vµ ®éng lùc khÝch lÖ sù tÝch cùc tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng x· héi cña ng­êi d©n. D©n chñ thùc sù ®· chuyÓn tõ nh÷ng nguyªn t¾c chung chung thµnh quyÒn vµ lîi Ých tham gia mét c¸ch thùc tÕ cña mçi c¸ nh©n vµo c¸c ho¹t ®éng x· héi.

Theo c¸c chuyªn gia ph©n tÝch, c¸i ®­îc c¬ b¶n, chñ yÕu nhÊt vÒ ®¹o ®øc do c¬ chÕ thÞ tr­êng mang l¹i cho nh÷ng ng­êi c¸n bé qu¶n lý n­íc ta ®ã lµ kinh tÕ thÞ tr­êng ®· t¹o ®iÒu kiÖn kÝch thÝch t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng kh«ng ngõng. Sù t×m tßi, s¸ng t¹o cña c¸ nh©n trong s¶n xuÊt lu«n ®­îc khuyÕn khÝch. §©y lµ nh©n tè tÝch cùc mµ trong c¬ chÕ quan liªu bao cÊp cßn bÞ k×m h·m. Trong c¬ chÕ thÞ tr­êng, con ng­êi cã nhiÒu ®iÒu kiÖn, c¬ héi ®Ó béc lé, ph¸t huy trÝ tuÖ, n¨ng lùc, sù n¨ng ®éng, s¸ng t¹o cña m×nh vµo c¸c h×nh thøc ho¹t ®éng x· héi. §ång thêi, nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng còng rÊt nghiªm kh¾c ®µo th¶i nh÷ng sù tr× trÖ, b¶o thñ, sù l¹c hËu, lçi thêi cña nh÷ng con ng­êi ë nh÷ng s¶n phÈm kinh tÕ yÕu kÐm mang tÝnh chÊt cæ hñ c¶ vÒ néi dung còng nh­ h×nh thøc”.¹⁷⁰ C¶ hai ph­¬ng diÖn trªn ®Òu cã t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn ý thøc vµ hµnh vi ®¹o ®øc cña con ng­êi, gãp phÇn x©y dùng, rÌn luyÖn ë con ng­êi nh÷ng ®øc tÝnh cÇn thiÕt ®Ó thùc hµnh ®¹o ®øc.

Kinh tÕ thÞ tr­êng x· héi chñ nghÜa lµm thay ®æi ®Þnh h­íng mét sè gi¸ trÞ ®¹o ®øc theo h­íng tÝch cùc. C¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng ®­îc ®¸nh gi¸ l¹i vµ ph¸t triÓn trong ®iÒu kiÖn míi, nh­ sù chuyÓn biÕn tõ ý chÝ “kh«ng chÞu mÊt n­íc, kh«ng chÞu lµm n« lÖ trong chiÕn tranh sang ý chÝ kh«ng chÞu ngu dèt, nghÌo ®ãi, lÖ thuéc vµ l¹c hËu”¹⁷¹. T×nh yªu Tæ quèc hiÖn nay ®· ®­îc më réng ra, kh«ng chØ dõng l¹i ë sù hy sinh quªn m×nh v× nghÜa lín, kh«ng chØ cã x¶ th©n v× c¸i chung mµ cßn cã c¸i riªng mét c¸ch chÝnh ®¸ng cña mçi ng­êi. §¹o ®øc, xÐt mét c¸ch ®Çy ®ñ nhÊt, ch©n chÝnh nhÊt ph¶i bao gåm c¶ lîi Ých chung vµ lîi Ých riªng trong sù hµi hoµ, t«n träng lÉn nhau. §ã chÝnh lµ nÒn t¶ng ®¹o ®øc c¬ b¶n chi phèi c¶ d©n téc vµ mçi ng­êi nãi riªng. Vµ nhê cã nÒn t¶ng ®¹o ®øc ®ã mµ ®Êt n­íc ta ph¸t triÓn kh«ng ngõng vÒ mäi mÆt, c¶ kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi vµ v¨n ho¸¹⁷².

Kinh tÕ thÞ tr­êng lµ ®éng lùc, lµ c¬ së ®Ó thóc ®Èy nÒn kinh tÕ ph¸t triÓn, tõ ®ã cã ®iÒu kiÖn thùc hiÖn vµ ®¶m b¶o c¸c yÕu tè x· héi, lµnh m¹nh ho¸ ®¹o ®øc, x©y dùng ý thøc vµ lèi sèng tu©n thñ ph¸p luËt. NÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa lÊy “hiÖu qu¶ kinh tÕ-x· héi lµ tiªu chuÈn quan träng nhÊt cña sù ph¸t triÓn”¹⁷³. Ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng theo ®Þnh h­íng x· héi chñ nghÜa ®· t¹o nªn nh÷ng chuyÓn biÕn to lín cña ®Êt n­íc vµ lµm phong phó thªm ®êi sèng ®¹o ®øc, tinh thÇn cho con ng­êi vµ toµn x· héi.

H¹t nh©n cña ®¹o ®øc ch©n chÝnh kh«ng chØ lµ t×nh yªu th­¬ng con ng­êi mµ cßn lµ sù trung thùc vµ c«ng b»ng. Trung thùc vµ c«ng b»ng còng lµ mét trong nh÷ng yªu cÇu c¬ b¶n cña mét nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng lµnh m¹nh. Quy t¾c c«ng b»ng, trung thùc trong kinh tÕ ®· dÉn ®Õn nh÷ng quy t¾c ®¹o ®øc tèt ®Ñp kh¸c trong ®êi sèng tinh thÇn cña con ng­êi, nh­ t×nh th­¬ng ng­êi, coi träng lÏ ph¶i, coi träng ch÷ tÝn... Trong ho¹t ®éng s¶n xuÊt, kinh doanh, yªu cÇu vÒ sù trung thùc, gi÷ g×n ch÷ tÝn lµ mét trong nh÷ng lîi Ých vËt chÊt vµ tinh thÇn trong mèi quan t©m hµng ®Çu cña c¸c tæ chøc, c¸ nh©n. Ch÷ “tÝn” ®ßi hái chñ s¶n xuÊt vµ kinh doanh trung thùc trong s¶n xuÊt vµ cung cÊp cho thÞ tr­êng nh÷ng hµng “thËt”, hµng chÊt l­îng tèt, gi¸ thµnh hîp lý, bªn c¹nh ®ã ph¶i ®¶m b¶o thùc hiÖn ®óng hîp ®ång, thêi h¹n quy ®Þnh… §Ó lµm ®­îc nh­ vËy, ng­êi chñ s¶n xuÊt, kinh doanh vµ c¸c thµnh viªn trong tæ chøc kinh doanh ®ã ph¶i cã ®¹o ®øc nghÒ nghiÖp, cã nh©n c¸ch trong s¸ng vµ sù tu©n thñ c¸c yªu cÇu ph¸p luËt. Cïng víi ph¸p luËt b¶o ®¶m, c¸c nguyªn t¾c trung thùc, tin cËy lÉn nhau lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó h×nh thµnh mét nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ph¸t triÓn lµnh m¹nh. Yªu cÇu nµy ®· gãp phÇn rÌn luyÖn cho c¸c c¸ nh©n, tæ chøc tham gia c¸c quan hÖ kinh doanh ph¶i cã ý thøc vµ hµnh vi t«n träng ®¹o ®øc vµ luËt ph¸p.

Nh÷ng phÈm chÊt ®¹o ®øc cña con ng­êi ®­îc thÓ hiÖn vµ ngµy cµng cã vÞ thÕ trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng lÊy chÊt l­îng, hiÖu qu¶ phôc vô x· héi lµm c¬ së ®¸nh gi¸ c¸c ho¹t ®éng x· héi trong ®ã cã ho¹t ®éng kinh tÕ. Lîi Ých vËt chÊt vµ tinh thÇn cña c¸c chñ thÓ tham gia kinh tÕ thÞ tr­êng ®­îc t¹o dùng b»ng uy tÝn, hiÖu qu¶ phôc vô x· héi, tr¸ch nhiÖm x· héi, b»ng viÖc kÕt hîp lîi Ých riªng vµ lîi Ých chung. Trung thùc vµ tin cËy còng lµ mét trong nh÷ng c¸ch gi¶m bít nh÷ng chi phÝ trong c¸c giao dÞch cña c¸c chñ thÓ kinh doanh. Trung thùc, tin cËy, tu©n thñ luËt ph¸p lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn kh«ng thÓ thiÕu ®­îc trong sù c¹nh tranh gay g¾t trªn th­¬ng tr­êng. Gi÷ ®­îc ch÷ tÝn, thùc hiÖn tr¸ch nhiÖm x· héi lµ môc tiªu phÊn ®Êu ®Ó c¸c nhµ doanh nghiÖp giµnh ®­îc sù tÝn nhiÖm cña kh¸ch hµng. Nh÷ng nguyªn t¾c, yªu cÇu nghiªm ngÆt cña kinh tÕ thÞ tr­êng còng gãp phÇn x©y dùng nªn nh÷ng phÈm chÊt ®¹o ®øc, phÈm chÊt ph¸p luËt míi ®èi víi c¸c c¸ nh©n trong c¸c ho¹t ®éng x· héi cña hä. §iÒu ®ã ®­îc thÓ hiÖn ë viÖc h×nh thµnh ë c¸c c¸ nh©n nh÷ng ®øc tÝnh tiÕn bé, tèt ®Ñp nh­ tù chñ, tù lËp, tù chÞu tr¸ch nhiÖm ph¸p luËt vµ tr¸ch nhiÖm x· héi vÒ hµnh vi cña m×nh. Tù do cµng réng th× cµng cÇn sù rµng buéc cña c¬ chÕ tr¸ch nhiÖm mµ ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc lµ nh÷ng c«ng cô x¸c lËp vµ ®¶m b¶o.

Trong c¬ chÕ thÞ tr­êng, con ng­êi ®­îc gi¶i phãng khái sù rµng buéc cña nh÷ng c¬ chÕ ¸p ®Æt kh«ng hîp lý, kh¬i dËy vµ t¹o lËp dÇn nh÷ng c¸ch nghÜ, c¸ch lµm cã tÝnh tù gi¸c, s¸ng t¹o; n¨ng ®éng vµ linh ho¹t lªn rÊt nhiÒu. Trong lÜnh vùc v¨n ho¸ còng diÔn ra qu¸ tr×nh x· héi hãa s©u réng, nhiÒu ho¹t ®éng ®­îc quan t©m ph¸t triÓn nh­ x©y dùng lµng v¨n hãa, x©y dùng h­¬ng ­íc míi; nÕp sèng v¨n minh, gia ®×nh v¨n hãa, phong trµo xãa ®ãi gi¶m nghÌo, ®Òn ¬n ®¸p nghÜa,.v.v... C¸c c¸ nh©n, tæ chøc ®· ph¸t huy tÝnh tÝch cùc tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng chung cña céng ®ång. Cuéc sèng ®· cã nhiÒu thay ®æi c¨n b¶n theo h­íng hiÖn ®¹i ho¸ song con ng­êi l¹i rÊt quan t©m ®Õn nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng, c¸c ho¹t ®éng lÔ héi d©n gian, quan hÖ dßng hä cïng phong tôc, tËp qu¸n ®Òu ®­îc t¸i lËp, ph¸t huy t¸c dông t¹i c¸c céng ®ång d©n c­. TruyÒn thèng ®¹o lý d©n téc ®­îc kh¬i dËy, ph¸t huy, ®Æc biÖt lµ t×nh t­¬ng th©n, t­¬ng ¸i, sù gióp ®ì, chia sÎ, g¸nh v¸c khã kh¨n trong c¸c tÇng líp d©n c­. C¸c ho¹t ®éng nh©n ®¹o, tõ thiÖn còng ®­îc më réng, kÕ thõa truyÒn thèng t­¬ng th©n, t­¬ng ¸i, “l¸ lµnh ®ïm l¸ r¸ch”; “th­¬ng ng­êi nh­ thÓ th­¬ng th©n” cña d©n téc ta.

§¹o ®øc ®Õn l­ît m×nh còng ®ang tån t¹i trong mét m«i tr­êng ph¸p luËt ®· cã nh÷ng ®æi thay c¨n b¶n, mét m«i tr­êng ph¸p luËt cña nhµ n­íc ph¸p quyÒn, kinh tÕ thÞ tr­êng, tù do vµ d©n chñ, minh b¹ch vµ c«ng khai. C¸c quan hÖ x· héi c¬ b¶n ®· cã ph¸p luËt ®iÒu chØnh, kh¸c xa víi m«i tr­êng ph¸p luËt trong qu¸ khø víi sù liÖt kª, ¸p ®Æt, trãi buéc, ch­a thËt sù quan t©m ®Õn lîi Ých chÝnh ®¸ng cña c¸ nh©n; thiÕu c«ng khai, minh b¹ch. Kh«ng chØ cã c¸c quan hÖ thÞ tr­êng mµ c¶ b¶n th©n ph¸p luËt còng t¸c ®éng m¹nh mÏ, tÝch cùc ®Õn ®êi sèng ®¹o ®øc c¸ nh©n vµ ®¹o ®øc x· héi. Ph¸p luËt trong c¬ chÕ kinh tÕ thÞ tr­êng ®· t¸c ®éng ®Õn ý thøc vµ tõ ®ã ®Õn hµnh vi cña c¸c c¸ nh©n, t¹o dùng ë hä sù t«n träng c¸c quy t¾c, nguyªn t¾c ph¸p luËt, danh dù, nh©n phÈm, tÝnh m¹ng, quyÒn së h÷u, c¸c quyÒn con ng­êi, n©ng cao tr¸ch nhiÖm c¸ nh©n trong c¸c ho¹t ®éng x· héi. Con ng­êi kh«ng chØ ý thøc vÒ bæn phËn, nghÜa vô ®¹o ®øc mµ cßn ý thøc ®­îc c¶ vÒ quyÒn vµ lîi Ých ®¹o ®øc mét c¸ch ®óng ®¾n, phï hîp h¬n d­íi t¸c ®éng cña ph¸p luËt trong nhµ n­íc ph¸p quyÒn.

Nh­ vËy, trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr­êng ®· vµ ®ang diÔn ra qu¸ tr×nh võa kÕ thõa, ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng d©n téc, võa kh¼ng ®Þnh nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc míi, tiÕn bé nh©n lo¹i. §ång thêi còng cã biÓu hiÖn cña sù du nhËp, thö nghiÖm nh÷ng quan niÖm, t­ t­ëng ®¹o ®øc ph¶n tiÕn bé, thiÕu lµnh m¹nh, cã t¸c dông xÊu ®Õn lèi sèng c¸ nh©n vµ ®¹o ®øc x· héi. C¸c vÊn ®Ò ®¹o ®øc x· héi ®ang diÔn ra phøc t¹p, sù ®an xen gi÷a c¸i cò, c¸i truyÒn thèng vµ c¸i míi, c¸i hiÖn ®¹i; gi÷a c¸i tiÕn bé vµ c¸i l¹c hËu. Quan niÖm vÒ c¸i thiÖn vµ c¸i ¸c còng cã nhiÒu thay ®æi, len lái, x©m nhËp vµo trong t­ t­ëng vµ hµnh vi cña con ng­êi. C¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng cña d©n téc ®­îc kh¼ng ®Þnh l¹i vµ ph¸t triÓn trong ®iÒu kiÖn míi nh­ lßng yªu n­íc, lßng nh©n ¸i, khoan dung, ý thøc ®oµn kÕt céng ®ång, lßng vÞ tha, tÝnh trung thùc, tinh thÇn ham häc hái, lÔ ®é, khiªm tèn, ... Nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc tiÕn bé cña nh©n lo¹i ®­îc tiÕp tôc ph¸t huy trong giai ®o¹n hiÖn nay, x©y dùng nhµ n­íc ph¸p quyÒn vµ héi nhËp quèc tÕ. Trong sè ®ã ph¶i kÓ ®Õn c¸c gi¸ trÞ vÒ tù do, c«ng b»ng, d©n chñ vµ quyÒn con ng­êi. Gi¸ trÞ tù do cña c¸c c¸ nh©n trong giíi h¹n cña ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc ®­îc thÓ hiÖn trong tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc ®êi sèng x· héi nh­ tù do kinh doanh, häc tËp, tù do lËp nghiÖp, tù do hµnh nghÒ, tù do m­u cÇu h¹nh phóc. §©y thùc sù lµ nh÷ng ®éng lùc thóc ®Èy sù nghiÖp ®æi míi ®Êt n­íc, x©y dùng nhµ n­íc ph¸p quyÒn vµ x· héi d©n sù .

C«ng cuéc ®æi míi ®Êt n­íc ®· ®em ®Õn sù biÕn chuyÓn theo h­íng tÝch cùc cña ®êi sèng c¸ nh©n vµ x· héi, t¹o ®iÒu kiÖn h×nh thµnh nh÷ng quan niÖm ®¹o ®øc, lèi sèng vµ chuÈn gi¸ trÞ x· héi míi, tiÕn bé vµ tõng b­íc ®Èy lïi nh÷ng tµn d­, t­ t­ëng, lèi sèng l¹c hËu. KÕt qu¶ lµ ®· thóc ®Èy qu¸ tr×nh ®æi míi vµ ®a d¹ng hãa c¸c thang bËc gi¸ trÞ ë con ng­êi ViÖt Nam. Nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc míi ®­îc bæ sung, ®ang ®­îc kh¼ng ®Þnh, t«n vinh gãp phÇn lµm nªn sù phong phó vÒ ®êi sèng tinh thÇn cña c¸c c¸ nh©n vµ lµ ®éng lùc thóc ®Èy sù nghiÖp ®æi míi ®Êt n­íc. Mét sè gi¸ trÞ phÈm chÊt c¸ nh©n tiÕn bé ®ang ®­îc coi träng vµ ngµy cµng ®Ò cao, khuyÕn khÝch: häc vÊn, søc khoÎ, s¸ng t¹o, tù lËp, tù träng, tinh thÇn ph¸p luËt trong øng xö vv... §ã lµ nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc, ph¸p luËt míi, tiÕn bé gióp cho mçi c¸ nh©n tù ý thøc ®­îc vai trß x· héi cña m×nh, t«n träng c¸c quyÒn con ng­êi cña chÝnh m×nh vµ cña nh÷ng ng­êi kh¸c.

Theo c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu, kh¶o s¸t x· héi häc, trong nh÷ng líp ng­êi míi tiªu biÓu cña x· héi ta ®· nhËn râ vµ ®ang ®Þnh h×nh ®­îc c¸c nhãm gi¸ trÞ chÝnh sau ®©y¹⁷⁴:

- Gi¸ trÞ ®éc lËp, tù do cho d©n téc vµ con ng­êi.

- Gi¸ trÞ hßa b×nh, d©n chñ vµ c«ng b»ng.

- Gi¸ trÞ hiÕu häc, coi träng häc vÊn, t«n träng nghÒ nghiÖp chuyªn m«n, kü thuËt.

- Gi¸ trÞ viÖc lµm vµ cã thu nhËp (ngµy cµng cao).

- Gi¸ trÞ ®ång tiÒn vµ sù lµm giµu.

- Gi¸ trÞ gia ®×nh h¹nh phóc.

- Gi¸ trÞ "nÕp sèng v¨n hãa míi";

- Gi¸ trÞ vÒ c¸i ®Ñp c¸ nh©n vµ sù ®a d¹ng cña c¸i ®Ñp;

- Gi¸ trÞ c«ng d©n, gi¸ trÞ nh©n c¸ch.

§èi víi ®êi sèng ®¹o ®øc vµ ®êi sèng ph¸p luËt, kinh tÕ thÞ tr­êng thùc tÕ ®· cã nhiÒu t¸c ®éng tiªu cùc. TÊt nhiªn, kinh tÕ thÞ tr­êng kh«ng ph¶i lµ nguyªn nh©n duy nhÊt dÉn ®Õn t×nh tr¹ng vi ph¹m ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc. Sù chuyÓn ®æi trong kinh tÕ, t¸c ®éng cña qu¸ tr×nh héi nhËp, cïng víi thùc tr¹ng bÊt cËp, yÕu kÐm trong ph¸p luËt, thùc thi ph¸p luËt ®· dÉn ®Õn nh÷ng biÕn ®éng trong nhiÒu lÜnh vùc x· héi, trong ®ã cã lÜnh vùc ®¹o ®øc. NhiÒu vÊn ®Ò bøc xóc, næi cém ®¸ng b¸o ®éng vµ lo ng¹i vÒ ®¹o ®øc ®ang ®­îc ®Æt ra cho toµn x· héi. Kh¸c víi c¸c nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ®· ph¸t triÓn trªn thÕ giíi, nÒn kinh tÕ cña chóng ta hiÖn thêi ®ang lµ nÒn kinh tÕ chuyÓn ®æi, cho nªn viÖc cßn rÊt thiÕu, yÕu kÐm, kh«ng ®ång bé trong ph¸p luËt lµ ®iÒu dÔ hiÓu vµ kh«ng thÓ dÔ dµng kh¾c phôc ngay hÕt ®­îc. Ph¸p luËt bÊt kú ë ®©u còng chØ cã thÓ ®­îc hoµn thiÖn chø kh«ng thÓ hoµn chØnh tuyÖt ®èi ®­îc bëi cuéc sèng lu«n vËn ®éng kh«ng ngõng, nhu cÇu ®iÒu chØnh b»ng ph¸p luËt th­êng xuyªn ®­îc ®Æt ra.

Nh÷ng hiÖn t­îng cña sù xuèng cÊp vÒ ®¹o ®øc ngoµi nh÷ng nguyªn nh©n kinh tÕ, t©m lý – x· héi ra cßn cã nguyªn nh©n tõ chÝnh sù yÕu kÐm cña c¬ chÕ qu¶n lý, yÕu kÐm, l¹c hËu cña ph¸p luËt vµ nhÊt lµ sù vi ph¹m kû c­¬ng, luËt ph¸p ngay tõ chÝnh nh÷ng c¸n bé, c«ng chøc nhµ n­íc n¾m trong tay quyÒn ¸p dông ph¸p luËt. Nguyªn t¾c tÝnh thèng nhÊt cña ph¸p chÕ bÞ vi ph¹m trong nhiÒu lÜnh vùc, kÓ c¶ lÜnh vùc x©y dùng, ban hµnh ph¸p luËt cña mét sè c¬ quan nhµ n­íc cã thÈm quyÒn còng dÉn ®Õn ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho con ng­êi ta lµm nh÷ng ®iÒu sai tr¸i vÒ ®¹o ®øc.

Trong cuéc sèng nhÊt lµ lÜnh vùc kinh doanh ®· ph¸t sinh nhiÒu hiÖn t­îng phi ®¹o ®øc nh­ lõa ®¶o, chép giËt, thanh to¸n lÉn nhau v× tiÒn b¹c; tham nhòng, hèi lé, bu«n lËu, trèn thuÕ, lµm hµng gi¶,v.v... ®Ó lµm giµu bÊt chÝnh. Do t¸c ®éng tiªu cùc tõ kinh tÕ thÞ tr­êng mµ c¸c lo¹i tÖ n¹n x· héi, suy tho¸i vÒ ®¹o ®øc vµ lèi sèng còng nÈy sinh. Sù du nhËp c¸c lo¹i s¶n phÈm v¨n ho¸ tiªu cùc tõ bªn ngoµi vµo bá qua sù kiÓm so¸t cña c¸c c¬ quan chøc n¨ng ®· g©y nªn nh÷ng ¶nh h­ëng xÊu ®Õn ý thøc vµ lèi sèng nhÊt lµ ®èi víi líp trÎ. §ã lµ lèi sèng sa ®o¹, bu«ng th¶, ®i ng­îc l¹i víi ®¹o ®øc truyÒn thèng cña d©n téc vµ tr¸i víi c¶ nh÷ng quan niÖm, gi¸ trÞ ®¹o ®øc tiÕn bé cña nh©n lo¹i. C¸c hiÖn t­îng nµy ®ang cã chiÒu h­íng gia t¨ng ë nhiÒu khu vùc, nhÊt lµ ë c¸c thµnh phè vµ khu c«ng nghiÖp lín. T×nh tr¹ng vi ph¹m ph¸p luËt vµ suy tho¸i, biÕn chÊt vÒ ®¹o ®øc trong mét bé phËn kh«ng nhá c¸n bé nhµ n­íc ®· g©y nªn sù bÊt b×nh, lªn ¸n gay g¾t cña d­ luËn x· héi. T×nh tr¹ng nµy ®· gãp phÇn lµm gi¶m sót ý thøc t«n träng vµ tu©n thñ ph¸p luËt cña ng­êi d©n.

Hµnh vi vi ph¹m ®¹o ®øc ngµy cµng trë nªn ®a d¹ng h¬n trong c¬n lèc cña th­¬ng tr­êng, trong nhiÒu lÜnh vùc cã thÓ nãi lµ rÊt nghiªm träng, chµ ®¹p lªn lu©n th­êng, ®¹o lý, coi th­êng tÝnh m¹ng, søc khoÎ vµ danh dù cña con ng­êi nh­ hiÖn t­îng bá phooc – m«n vµo b¸nh phë, lµm r­îu ngo¹i gi¶, thuèc ch÷a bÖnh gi¶ vv… ChÕ tµi r¨n ®e, xö ph¹t cña luËt ph¸p vµ cña l­¬ng t©m còng trë nªn v« hiÖu lùc ®èi víi nh÷ng con ng­êi thùc hiÖn nh÷ng viÖc lµm v« ®¹o ®øc nªu trªn v× sù th«i thóc cña ®ång tiÒn. H¬n n÷a, ng­êi ta còng cÇm ch¾c mét ®iÒu lµ, sè phÇn tr¨m vô viÖc bÞ ph¸t hiÖn vµ bÞ xö lý rÊt thÊp so víi thùc tÕ xÈy ra. Vµ, nÕu cã bÞ ph¸t hiÖn vi ph¹m th× chÕ tµi trõng ph¹t còng kh«ng ®Õn nçi qu¸ nÆng nÒ, thø n÷a lµ còng cã thÓ “lo ch¹y” ®­îc. B»ng nh÷ng ph­¬ng tiÖn kü thuËt hiÖn ®¹i, nh÷ng “tiÓu x¶o” trong kinh doanh, c¸c c¸ nh©n, c¬ së kinh doanh ®· lîi dông nh÷ng s¬ hë cña ph¸p luËt ®Ó vi ph¹m ph¸p luËt, “l¸ch luËt”, vµ thùc chÊt còng lµ vi ph¹m nghiªm träng ®¹o ®øc x· héi. Do ®ua ®ßi, ch¹y theo lèi sèng xa hoa, tiªu xµi mµ nhiÒu ng­êi, ®Æc biÖt lµ løa tuæi thanh, thiÕu niªn ph¹m ph¸p t¨ng lªn trong x· héi hiÖn nay. §ã chÝnh lµ nh÷ng c¶n trë cho ho¹t ®éng x©y dùng, phæ biÕn, gi¸o dôc vµ thùc thi ph¸p luËt cña nhµ n­íc ta. Ngay trong tõng c¸ nh©n, con ng­êi còng diÔn ra nh÷ng biÕn ®æi ngÇm vÒ chuÈn mùc ®¹o ®øc nh©n c¸ch. Nh÷ng biÕn ®æi Êy phÇn nµo ®· dÉn ®Õn nh÷ng thay ®æi ý thøc tu©n thñ ph¸p luËt cña mçi c«ng d©n theo h­íng lÖch l¹c, tiªu cùc.

T×nh h×nh tham nhòng hiÖn nay diÔn ra hÕt søc nghiªm träng vÒ møc ®é, ph¹m vi còng nh­ ¶nh h­ëng, tham nhòng lµ mèi nguy c¬ lín cho sù ph¸t triÓn kinh tÕ- x· héi vµ c«ng cuéc ®æi míi cña ®Êt n­íc ta. §iÒu ®¸ng lo ng¹i hiÖn nay lµ n¹n tham nhòng ®· trë lªn phæ biÕn ë tÊt c¶ c¸c ngµnh, c¸c cÊp diÔn ra mét c¸ch c«ng khai, thËm chÝ trë thµnh nÕp sèng th­êng ngµy cña mét sè c¸n bé viªn chøc nhµ n­íc. Tham nhòng lµ mét trong bèn nguy c¬ ®èi víi sù nghiÖp ®æi míi cña chóng ta, kh«ng chØ lµ mét nguy c¬ ®e do¹ qu¸ tr×nh ®æi míi mµ thùc sù trë thµnh mét th¶m ho¹ ®èi víi ®Êt n­íc. Tham nhòng ®ang hµng ngµy hµng giê ph¸ ho¹i nÒn kinh tÕ, lµm tha ho¸ mét bé phËn kh«ng nhá §¶ng viªn, lµm suy yÕu n¨ng lùc qu¶n lý cña chÝnh quyÒn, xãi mßn lßng tin cña nh©n d©n vµo c«ng lý, ph¸p luËt.

XÐt trªn ph­¬ng diÖn ®¹o ®øc, l­¬ng t©m, t×nh tr¹ng nµy ®­îc xuÊt ph¸t tõ nh÷ng nguyªn nh©n kh¸ch quan vµ chñ quan trong ®ã cã sù t¸c ®éng tiªu cùc cña kinh tÕ thÞ tr­êng. Thùc tr¹ng nµy còng lµ xuÊt ph¸t tõ sù suy tho¸i vÒ phÈm chÊt ®¹o ®øc cña mét bé phËn c¸n bé §¶ng viªn, sù yÕu kÐm, bÊt cËp trong c«ng t¸c gi¸o dôc lèi sèng ®¹o ®øc, gi¸o dôc ý thøc ph¸p luËt ®èi víi ®éi ngò c¸n bé, c«ng chøc nhµ n­íc. Ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng, më réng giao l­u quèc tÕ ®· ®em l¹i nhiÒu thay ®æi tÝch cùc song còng cã t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn cuéc sèng, ý thøc vµ hµnh vi cña ng­êi c¸n bé, c«ng chøc. NhiÒu ng­êi trong sè hä ch¹y theo lèi sèng thùc dông, c¸ nh©n chñ nghÜa, ch¹y theo c¸m dç cña ®ång tiÒn, víi tr¨m ngµn thñ ®o¹n bßn rót tiÒn b¹c cña nhµ n­íc ®Ó vun vÐn cho lîi Ých c¸ nh©n, sèng ®åi truþ xa hoa, l·ng phÝ, chän c¸ch hµnh xö thiÕu hoÆc thËm chÝ mÊt hÕt c¶ l­¬ng t©m ngay víi chÝnh nh÷ng ng­êi th©n yªu nhÊt cña m×nh.

C«ng t¸c ®Êu tranh chèng tham nhòng mÆc dï ®· ®­îc tæ chøc vµ triÓn khai tõ l©u nh­ng thùc sù vÉn ch­a cã hiÖu qu¶ trªn thùc tÕ bëi gÆp ph¶i rÊt nhiÒu lùc c¶n. T×nh tr¹ng ®ã l¹i céng thªm víi sù thiÕu hôt vµ bÊt cËp trong c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ ho¹t ®éng c«ng vô, vÒ qu¶n lý c¸n bé, c«ng chøc, sù bu«ng láng trong c¬ chÕ kiÓm tra, thanh tra, gi¸m s¸t lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn cho tÖ tham nhòng, l·ng phÝ vµ nhiÒu lo¹i vi ph¹m ph¸p luËt, vi ph¹m ®¹o ®øc kh¸c. Trong lÜnh vùc kinh tÕ, vÊn ®Ò x©y dùng thÓ chÕ vµ ph¸p luËt kinh tÕ tuy ®· cã tiÕn bé, nh­ng vÉn nhiÒu m¶ng bá trèng vµ s¬ hë ®Æc biÖt lµ viÖc x©y dùng thÓ chÕ vÒ qu¶n lý vèn vµ tµi s¶n c«ng, vÒ tµi chÝnh vµ ng©n hµng. C¶i c¸ch thñ tôc hµnh chÝnh lµ kh©u ®ét ph¸ trong c¶i c¸ch hµnh chÝnh quèc gia vµ lµ mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó thóc ®Èy kinh tÕ ph¸t triÓn, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho ng­êi d©n, c¸c nhµ doanh nghiÖp tham gia vµo c¸c giao dÞch ph¸p luËt. Song còng kh«ng dÔ dµng ®­îc mét sè c¸n bé cã chøc, cã quyÒn tù nguyÖn thay ®æi theo h­íng ®¬n gi¶n, th«ng tho¸ng, còng kh«ng dÔ dµng ®­îc ¸p dông kÓ c¶ khi c¸c thñ tôc ®ã ®· ®­îc thay ®æi c¨n b¶n. §iÒu ®ã thËt dÔ hiÓu, bëi chÝnh nhê nh÷ng thñ tôc hµnh chÝnh phiÒn hµ, rèi r¾m ®ã mµ nhiÒu c¸n bé, c«ng chøc cã thÓ tranh thñ kiÕm ch¸c ®­îc, cã thªm mét kho¶n thu nhËp kh«ng nhá ngoµi l­¬ng. NhiÒu ng­êi trong sè hä vÉn cßn biÓu hiÖn cña sù nuèi tiÕc c¬ chÕ “xin cho” trong c¸c quan hÖ víi ng­êi d©n vµ c¸c doanh nghiÖp.

Ngoµi ra còng ph¶i c«ng b»ng mµ ®¸nh gi¸, chÕ ®é ®·i ngé víi c¸n bé c«ng chøc ë n­íc ta vÉn cßn qu¸ nhiÒu bÊt hîp lý ®ang lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n lµm t¨ng sù tha ho¸, biÕn chÊt trong ®éi ngò c¸n bé víi nhiÒu biÓu hiÖn trªn thùc tÕ nh­ ý thøc v« kû luËt, l·ng phÝ cña c«ng, nhòng nhiÔu, g©y khã kh¨n cho ng­êi d©n mçi khi cã viÖc ph¶i ®Õn c¸c c¬ quan nhµ n­íc. Lîi dông chøc quyÒn vµ nh÷ng s¬ hë trong c¬ chÕ chÝnh s¸ch ®Ó tham nhòng, bu«n lËu, lµm giµu bÊt chÝnh, tiªu xµi l·ng phÝ cña c«ng, hiÖn t­îng tiªu cùc nµy cña mét bé phËn kh«ng nhá c¸c c¸n bé, c«ng chøc ®· lµm gi¶m niÒm tin, t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn sù chÊp hµnh ph¸p luËt cña ng­êi d©n. §¹o ®øc nghÒ nghiÖp chÝnh v× vËy ®· vµ ®ang lµ vÊn ®Ò thu hót sù quan t©m cña toµn x· héi ®Æc biÖt lµ ®èi víi nh÷ng nghÒ cã liªn quan trùc tiÕp, th­êng xuyªn víi cuéc sèng cña con ng­êi nh­ y tÕ, gi¸o dôc, ph¸p luËt, c«ng nghiÖp chÕ biÕn, kinh doanh thùc phÈm, hµng tiªu dïng...

Trong sè c¸c nguyªn nh©n cña t×nh tr¹ng xuèng cÊp vÒ ®¹o ®øc vµ vi ph¹m ph¸p luËt cßn ph¶i kÓ ®Õn sù ch­a hoµn thiÖn cña c¸c yÕu tè thÞ tr­êng vµ hÖ thèng ph¸p luËt ®óng ®¾n, minh b¹ch, c«ng khai vÒ chóng nh­ c¸c thÞ tr­êng lao ®éng, thÞ tr­êng khoa häc vµ c«ng nghÖ, thÞ tr­êng vèn, thÞ tr­êng chøng kho¸n, thÞ tr­êng bÊt ®éng s¶n. Thùc tr¹ng nµy ®· t¹o c¬ héi thuËn lîi cho nh÷ng c¸n bé lîi dông vÞ thÕ thuËn lîi, lîi dông chøc quyÒn, lîi dông c¸c th«ng tin cã ®­îc ®Çu c¬ trôc lîi, ®Ó nhËn hèi lé, ®Ó lõa ®¶o d©n lµnh, ®Ó tham nhòng. Sù suy tho¸i vÒ ®¹o ®øc c¸ nh©n vµ ®¹o ®øc gia ®×nh, ®¹o ®øc nghÒ nghiÖp cßn ®­îc b¾t nguån tõ sù lîi dông nh÷ng kÏ hë, bÊt cËp, hay sù thiÕu minh b¹ch, c«ng khai cña ph¸p luËt vµ c¬ chÕ qu¶n lý.

Lîi Ých vËt chÊt, lîi Ých tinh thÇn lu«n lµ mèi quan t©m, lµ môc ®Ých cña c¸c c¸ nh©n trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr­êng. NÒn kinh tÕ thÞ tr­êng lÊy lîi Ých vËt chÊt, lîi Ých cña c¸ nh©n lµm ®éng lùc ph¸t triÓn. §iÒu nµy bao hµm c¶ nghÜa tÝch cùc vµ tiªu cùc nÕu ¸p dông th¸i qu¸. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi, mÆt tiªu cùc sÏ ®­îc ph¸t huy t¸c dông, vµ khi ®ã, con ng­êi ta cã thÓ b»ng bÊt cø gi¸ nµo, bÊt cø thñ ®o¹n nµo kÓ c¶ x©m ph¹m tr¾ng trîn c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc vµ quy ®Þnh ph¸p luËt cèt sao thu lîi nhuËn cho m×nh. §Ó ®¹t môc ®Ých lîi nhuËn ®ã, c¸c c¸ nh©n, tæ chøc kinh tÕ ®· t×m mäi c¸ch l¹ng l¸ch ph¸p luËt, t×m kiÕm s¬ hë trong c¬ chÕ qu¶n lý, cÊu kÕt víi nhau ®Ó lµm ¨n phi ph¸p nh»m thu lîi bÊt chÝnh. Nh÷ng hµnh vi lõa ®¶o nh­: gian lËn th­¬ng m¹i, bu«n lËu, ®Çu t­ chui, kinh doanh tr¸i phÐp, trèn thuÕ, lµm hµng gi¶, … rÊt phæ biÕn trªn thÞ tr­êng. Bøc xóc nhÊt hiÖn nay lµ t×nh tr¹ng s¶n xuÊt, bu«n b¸n hµng gi¶, vi ph¹m vÖ sinh, an toµn l­¬ng thùc, thùc phÈm ®ang diÔn ra trªn diÖn réng, g©y ¶nh h­ëng xÊu ®Õn søc khoÎ, tÝnh m¹ng, t©m lý, tinh thÇn cña con ng­êi.

Ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr­êng, tham gia qu¸ tr×nh héi nhËp, toµn cÇu ho¸, ®ã lµ con ®­êng tÊt yÕu cña ®Êt n­íc ta hiÖn nay. Trong bèi c¶nh ®· cã sù thay ®æi c¨n b¶n trªn mäi lÜnh vùc hiÖn nay, chóng ta ph¶i ®èi mÆt víi nhiÒu th¸ch thøc, c¹m bÉy c¶ vÒ kinh tÕ vµ v¨n ho¸, ®¹o ®øc. Gi÷ g×n, ph¸t huy b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc, ®¹o ®øc truyÒn thèng trong ®iÒu kiÖn toµn cÇu ho¸ ngµy cµng s©u réng lµ nhiÖm vô th­êng trùc nh­ng víi rÊt nhiÒu khã kh¨n, th¸ch thøc. B»ng nhiÒu con ®­êng kh¸c nhau, nh÷ng s¶n phÈm v¨n ho¸ kh«ng lµnh m¹nh, ph¶n tiÕn bé, ®åi trôy ®ang du nhËp, len lái, x©m nhËp vµo häc ®­êng, ngâ xãm, vµ ®· ®­îc mét bé phËn ng­êi d©n, trong ®ã cã giíi trÎ tiÕp nhËn mét c¸ch nhanh chãng, å ¹t. Nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc ®ã len lái vµo cuéc sèng, vµo ý thøc vµ hµnh vi cña con ng­êi víi nh÷ng biÓu hiÖn rÊt ®a d¹ng nh­ lèi sèng coi nhÑ v¨n ho¸, lèi sèng lai c¨ng, sa ®o¹ ngµy mét lan to¶ vµo cuéc sèng ®Æc biÖt lµ líp trÎ ë c¸c ®« thÞ, khu c«ng nghiÖp, vïng biªn giíi. N¹n ma tuý, cê b¹c, m¹i d©m, trém c¾p d­íi nhiÒu thñ ®o¹n, c¸ch thøc tinh vi, thËm chÝ ®«i khi cßn “hîp ph¸p” vÒ mÆt h×nh thøc ®· trë thµnh phæ biÕn trong x· héi. Nh÷ng hiÖn t­îng tiªu cùc trªn ®· lµm t¨ng thªm sù xuèng cÊp cña ®¹o ®øc x· héi, lµm lÖch l¹c nÕp nghÜ vµ hµnh vi cña con ng­êi trong cuéc sèng hiÖn ®¹i nÕu kh«ng gi÷ ®­îc b¶n lÜnh vµ l­¬ng t©m céng víi sù yÕu kÐm vÒ c¬ chÕ kiÓm so¸t cña nhµ n­íc vµ x· héi.

T¸c ®éng tiªu cùc cña kinh tÕ thÞ tr­êng vµ tõ nh÷ng yÕu tè bªn ngoµi ®ang hµng ngµy, hµng giê th©m nhËp vµo mäi lÜnh vùc quan hÖ x· héi, mäi ®èi t­îng d©n c­. Nh­ng ®Æc biÖt nhÊt lµ ®èi víi mét bé phËn c¸n bé, §¶ng viªn kh«ng cßn gi÷ v÷ng ®­îc phÈm chÊt ®¹o ®øc vµ l­¬ng t©m, danh dù. Bé phËn nµy chiÕm tØ lÖ kh«ng lín nh­ng g©y thiÖt h¹i do chóng mang l¹i rÊt nÆng nÒ, lµm gi¶m niÒm tin cña ng­êi d©n vµo c¸c chÝnh s¸ch, ph¸p luËt, vµo c«ng lý. XÐt trªn ph­¬ng diÖn thang gi¸ trÞ ®¹o ®øc, ®ang cã nhiÒu bøc xóc ®Æt ra, con ng­êi ®ang ®øng tr­íc nh÷ng sù lùa chän cho m×nh nh÷ng gi¸ trÞ nµo phï hîp, cã lîi nhÊt. Gi÷a c¸i míi vµ c¸i cò, c¸i truyÒn thèng ®ang ë vµo lóc giao thêi. Gi÷a ý thøc ®¹o ®øc vµ thùc tiÔn ®¹o ®øc n¶y sinh m©u thuÉn buéc con ng­êi ph¶i lùa chän gi¸ trÞ nµo cã lîi, phï hîp h¬n. Nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng bÞ xãi mßn. Nh÷ng quan niÖm gi¸ trÞ míi ®­îc h×nh thµnh ch­a tr¶i nghiÖm ®· ®­îc ®Ò cao qu¸ møc vµ kh«ng ®óng møc, ®¬n cö nh­ lîi Ých c¸ nh©n, tù do, c¸c quyÒn vµ tù do c¸ nh©n.

Cã nhiÒu hiÖn t­îng c¸ nh©n lîi dông danh nghÜa quyÒn tù do, quyÒn con ng­êi ®Ó cè t×nh hiÓu sai luËt ph¸p, x©m ph¹m lîi Ých chung. Ngay c¶ ®èi víi nguyªn t¾c ph¸p quyÒn “§­îc lµm tÊt c¶ nh÷ng g× ph¸p luËt kh«ng cÊm” còng bÞ nhiÒu ng­êi lîi dông, sö dông theo h­íng tiªu cùc, cùc ®oan, cho r»ng nÕu kh«ng t×m thÊy ®iÒu luËt nµo cÊm th× hä cã quyÒn lµm kÓ c¶ tr¸i ®¹o ®øc. Trong khi ®ã, ph¸p luËt vµ cô thÓ lµ Bé luËt D©n sù n­íc ta ®· cã nguyªn t¾c lµ c¸ nh©n ph¶i tu©n thñ ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc trong c¸c giao dÞch d©n sù. Quy ®Þnh nguyªn t¾c nµy cã ë tÊt c¶ c¸c hÖ thèng ph¸p luËt cña c¸c quèc gia trªn thÕ giíi. Gi÷a c¸i cè ý vµ v« ý hiÓu sai, vËn dông sai quy ®Þnh ph¸p luËt thêi buæi b©y giê nhiÒu khi rÊt khã mµ x¸c ®Þnh cho chÝnh x¸c.

Khi nãi ®Õn vÊn ®Ò lîi Ých c¸ nh©n trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng cÇn nh×n nhËn sù t¸c ®éng hai mÆt, tÝch cùc vµ tiªu cùc. Theo h­íng tÝch cùc, lîi Ých c¸ nh©n gãp phÇn t¹o nªn c¸c gi¸ trÞ vµ c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc míi. Theo h­íng tiªu cùc, v× lîi Ých c¸ nh©n mµ con ng­êi cã thÓ lµm b¨ng ho¹i c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng. V× ®ång tiÒn, v× lîi Ých c¸ nh©n, ng­êi ta s½n sµng hy sinh lîi Ých x· héi, bÊt chÊp lu©n th­êng ®¹o lý. Lîi Ých c¸ nh©n nÕu ®­îc thùc hµnh bëi nh÷ng con ng­êi kh«ng cã ®¹o ®øc, x©m ph¹m lîi Ých chung th× sÏ cã t¸c ®éng tiªu cùc tíi ®¹o ®øc truyÒn thèng.

Nh÷ng biÓu hiÖn cña sù t¸c ®éng tiªu cùc ®ã lµ, th¸i ®é coi th­êng ®¹o ®øc truyÒn thèng, bÊt chÊp lu©n th­êng ®¹o lý, ch¹y theo lèi sèng xa hoa, trôy l¹c; sù ph¶n øng cña x· héi ®èi víi c¸c hµnh vi phi ®¹o ®øc còng gi¶m ®i; trong x· héi xuÊt hiÖn thø ®¹o ®øc gi¶. Thùc ra, bÊt cø x· héi nµo còng cã hiÖn t­îng ®¹o ®øc gi¶ tån t¹i. Tuy nhiªn, trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y, ë n­íc ta ®· xuÊt hiÖn hiÖn t­îng ®¹o ®øc gi¶ ®­îc che ®Ëy hÕt søc tinh vi. Trªn thùc tÕ, cã kh«ng Ýt nh÷ng hiÖn t­îng lµm ¨n phi ph¸p, nh­ng l¹i nóp d­íi danh nghÜa tõ thiÖn, nhËn nu«i d­ìng Bµ mÑ ViÖt Nam Anh hïng, x©y nhµ t×nh nghÜa, tµi trî cho c¸c ho¹t ®éng thÓ dôc, thÓ thao nh»m t¹o vá bäc, trèn tr¸nh sù truy cøu cña ph¸p luËt¹⁷⁵. Vµ, ®¸nh gi¸ vÒ vÊn ®Ò lîi Ých c¸ nh©n, c¸c nhµ khoa häc ®· cã lý khi cho r»ng: “kh«ng thÓ nãi vÒ t¸c ®éng cña lîi Ých c¸ nh©n mét c¸ch chung chung ®­îc, hoÆc chØ mét trong hai kh¶ n¨ng - tÝch cùc hay tiªu cùc ®Õn ®¹o ®øc x· héi” ®Ó ®¸nh gi¸ tÝnh tÝch cùc hay tiªu cùc cña lîi Ých c¸ nh©n ®èi víi ®¹o ®øc, cÇn xem xÐt hiÖu qu¶ mµ lîi Ých ®ã ®em l¹i cã phï hîp víi lîi Ých chung cña x· héi hay kh«ng. §ång thêi, kh«ng thÓ nãi mét c¸ch gi¶n ®¬n r»ng, sù xuèng cÊp vÒ ®¹o ®øc hoµn toµn b¾t nguån tõ viÖc khuyÕn khÝch lîi Ých c¸ nh©n cña ng­êi lao ®éng”¹⁷⁶.

Nh­ vËy, kh«ng thÓ ®æ lçi cho kinh tÕ thÞ tr­êng, cho viÖc më cöa lµm b¹n víi c¸c n­íc ngoµi vÒ t×nh tr¹ng xuèng cÊp cña ®¹o ®øc vµ vi ph¹m ph¸p luËt hiÖn nay. Kh«ng ph¶i tÊt c¶ nh÷ng sù sa sót, vi ph¹m vÒ lèi sèng ®¹o ®øc cña c¸n bé nhµ n­íc hay cña bÊt kú mét c¸ nh©n nµo còng ®Òu liªn quan ®Õn kinh tÕ thÞ tr­êng vµ héi nhËp. Nguyªn nh©n cña t×nh tr¹ng ®ã cßn n»m ngay chÝnh trong ý thøc hÖ phong kiÕn cßn r¬i rít l¹i trong mçi con ng­êi vµ sù bu«ng th¶ cña b¶n th©n. Trong c¬ chÕ thÞ tr­êng, tù do c¹nh tranh vµ víi môc tiªu lîi nhuËn tèi ®a nªn nhiÒu ng­êi ®· t×m c¸ch khai th¸c c¸c yÕu tè cã lîi nhÊt cho m×nh trong c¬ chÕ ®¹o ®øc vµ c¬ chÕ ph¸p luËt. Ng­êi ta cã thÓ b»ng bÊt cø gi¸ nµo, bÊt cø ph­¬ng tiÖn g× kÓ c¶ nh÷ng m­u mÑo, thñ ®o¹n xÊu xa, gian dèi trong kinh doanh ®Ó ®em vÒ lîi nhuËn cho m×nh. Trong qu¸ tr×nh r­ît ®uæi theo lîi Ých vËt chÊt Êy, con ng­êi ta cã thÓ ®¸nh mÊt ®i l­¬ng t©m, ®¹o lý, t×nh ng­êi. Sù hÊp dÉn, c¸m dç cña ®ång tiÒn, cña nh÷ng lîi Ých vÒ ®Þa vÞ chÝnh trÞ, quyÒn lùc qu¸ lín céng víi mét m«i tr­êng c¬ chÕ qu¶n lý, kiÓm so¸t láng lÎo, s¬ hë ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho nhiÒu ng­êi tr­ît dèc, tù ®Æt m×nh ra ngoµi hµnh lang ph¸p lý vµ hµnh lang ®¹o ®øc.

C¸c tÖ n¹n x· héi x©m nhËp vµo häc ®­êng, vµo ®êi sèng gia ®×nh, t×nh tr¹ng xuèng cÊp nghiªm träng vÒ ®¹o ®øc gia ®×nh ®· ®Õn møc b¸o ®éng. Mét ng­êi mÑ giµ mét ®êi tÇn t¶o v× con v× ch¸u, chØ v× 300 ngµn ®ång vµ c·i v· ®· ph¶i chÞu nh÷ng nh¸t dao oan nghiÖt tõ chÝnh ®øa con ®øt ruét ®Î ra cña m×nh. §ã lµ vô ¸n mµ n¹n nh©n lµ bµ NguyÔn ThÞ Thanh 72 tuæi, x· §ång Nguyªn, huyÖn Tõ S¬n, tØnh B¾c Ninh.¹⁷⁷ Lu©n th­êng ®¹o lý cña x· héi ®· bÞ chµ ®¹p tr­íc sù suy ®åi ®¹o ®øc vµ coi th­êng ph¸p luËt cña nhiÒu ng­êi trong cuéc sèng gia ®×nh. V× ®ång tiÒn ®· khiÕn kh«ng Ýt gia ®×nh anh em m©u thuÉn, lôc ®ôc, ®ång tiÒn khiÕn hä bÊt chÊp lu©n th­êng ®¹o lý, d¸m ®­a c¶ bè mÑ ra ®Ó lµm mãn hµng bÐo bë. Trong c¬n lèc xo¸y cña nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng, t×nh tr¹ng "b¹o lùc gia ®×nh" ®ang ngµy mét gia t¨ng. NhiÒu vô ¸n m¹ng gi÷a nh÷ng ng­êi th©n trong gia ®×nh mµ m©u thuÉn chñ yÕu lµ vÒ kinh tÕ vµ t×nh c¶m vÉn th­êng xÈy ra hµng n¨m.

Trªn ®©y lµ mét sè nÐt ®Æc tr­ng tiªu biÓu cho thùc tr¹ng cña ®¹o ®øc trong ®iÒu kiÖn nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng ë n­íc ta hiÖn nay. §êi sèng ®¹o ®øc kh«ng ngõng vËn ®éng cïng víi sù vËn ®éng cña ®êi sèng x· héi xÐt trong t­¬ng quan víi sù vËn ®éng cña thÕ giíi ngµy nay. XÐt trªn b×nh diÖn tæng thÓ, trong ®êi sèng ®¹o ®øc cã c¶ nh÷ng nh©n tè tÝch cùc, tiÕn bé vµ tiªu cùc. Sù vËn ®éng cña ®¹o ®øc còng kh«ng diÔn ra mét c¸ch ngÉu nhiªn mµ mang tÝnh xu h­íng, ®· vµ ®ang ®­îc ®Þnh h×nh, kh¼ng ®Þnh trong thùc tÕ ®êi sèng. NhËn diÖn nh÷ng xu h­íng vËn ®éng cña ®¹o ®øc ë x· héi ta hiÖn nay còng gióp cho chóng ta mét c¸i nh×n kh¸ch quan, l¹c quan, tù hµo vÒ nh÷ng ®iÒu tèt ®Ñp, ®ång thêi còng ph¶i cã tr¸ch nhiÖm t×m kiÕm nh÷ng gi¶i ph¸p ®Ó h¹n chÕ, kh¾c phôc nh÷ng hiÖn t­îng tiªu cùc, ph¶n tiÕn bé trong ®êi sèng ®¹o ®øc.

Tr­íc hÕt lµ nh×n nhËn qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi cña lèi sèng, ®¹o ®øc vµ chuÈn gi¸ trÞ x· héi. Qu¸ tr×nh nµy ®­îc diÔn ra d­íi sù t¸c ®éng tÝch cùc cña kinh tÕ thÞ tr­êng, nhê cã t¨ng tr­ëng kinh tÕ vµ sù tham gia vµo héi nhËp quèc tÕ ngµy cµng trë nªn s«i ®éng ë n­íc ta. §æi míi võa ph¸t huy gi¸ trÞ truyÒn thèng v¨n hiÕn l©u ®êi, võa tiÕp thu cã chän läc nh÷ng thµnh tùu vµ gi¸ trÞ tiÕn bé vÒ tinh thÇn - v¨n ho¸ thuéc nhiÒu nÒn v¨n ho¸ kh¸c nhau trªn thÕ giíi. ChÊt l­îng sèng cña con ng­êi ®· ®­îc c¶i thiÖn theo chiÒu h­íng tÝch cùc c¶ vÒ kinh tÕ vµ tinh thÇn, t×nh c¶m. TÝnh n¨ng ®éng, s¸ng t¹o, tÝch cùc c«ng d©n ®· t¨ng lªn, ngµy cµng quan t©m h¬n ®Õn c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng vµ ®¹o ®øc tiÕn bé cña nh©n lo¹i. Theo c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu khoa häc, kh¶o s¸t thùc tiÔn cho thÊy, vÒ ph­¬ng diÖn ®¹o ®øc x· héi, c¬ b¶n vÉn kÕ thõa nh÷ng lÏ sèng nh©n b¶n truyÒn thèng nh­ ý thøc tù t«n quèc gia, d©n téc (Yªu n­íc, th­¬ng nßi), céng ®ång, khoan dung, hoµ ®ång gi÷a ng­êi ViÖt Nam vµ ng­êi n­íc ngoµi. LÏ sèng nh©n nghÜa (t×nh nghÜa) tÊt nhiªn ®­îc mäi ng­êi xem xÐt kh«ng ph¶i trong khu«n khæ c¸c quy t¾c cæ truyÒn, h­¬ng ­íc (lÖ ­íc) mµ trong khu«n khæ hay Ýt ra lµ ngang hµng víi lÏ sèng ph¸p luËt, tÝnh së h÷u vµ tÝnh c¸ nh©n, chi phèi lÏ sèng nh©n b¶n cæ truyÒn, nhÊt lµ ë tÇng líp thanh niªn¹⁷⁸.

§Æc ®iÓm cña kinh tÕ thÞ tr­êng ®· len lái vµo tõng mèi quan hÖ x· héi, ®Æt mäi ®èi t­îng d­íi quan niÖm hµng ho¸ hoÆc tÝnh chÊt hµng ho¸; kÓ c¶ søc lao ®éng cña con ng­êi, t×nh c¶m th©n téc còng cã thÓ trë thµnh hµng ho¸. BËc thang gi¸ trÞ ®ang cã nguy c¬ bÞ x¸o trén tr­íc lèi sèng thùc dông do t¸c ®éng cña ®ång tiÒn cïng mÆt tiªu cùc cña kinh tÕ thÞ tr­êng¹⁷⁹.

Kinh tÕ thÞ tr­êng ®Æt mäi mèi quan hÖ, trong ®ã cã quan hÖ ®¹o ®øc, lèi sèng vµo mèi t­¬ng quan mua b¸n sßng ph¼ng, l¹nh lïng. X©y dùng nhµ n­íc ph¸p quyÒn lµ con ®­êng ph¸t triÓn tÊt yÕu cña ®Êt n­íc ta, song víi nguyªn t¾c th­îng t«n ph¸p luËt, c¸c quan hÖ ph¸p lý sÏ ®Èy quan hÖ t×nh c¶m, quan hÖ ®¹o ®øc xuèng hµng thø yÕu. Thay v× ý thøc bæn phËn ®¹o ®øc nh­ tr­íc ®©y, con ng­êi ý thøc vÒ quyÒn ph¸p lý nhiÒu h¬n vµ nhiÒu khi ®i ®Õn chç th¸i qu¸, cùc ®oan, c¸ nh©n chñ nghÜa ¹⁸⁰. Khi cã nh÷ng m©u thuÉn, tranh chÊp ph¸t sinh, nhiÒu ng­êi ®· r¸o ho¶nh véi v· sö dông lèi hµnh xö mÊt hÕt t×nh ng­êi. Còng cÇn ph¶i lµm râ lµ kh«ng ph¶i b¶n chÊt cña nhµ n­íc ph¸p quyÒn lµ coi nhÑ ®¹o ®øc mµ thùc ra lµ sù nhËn thøc ch­a ®óng ®¾n cña nhiÒu ng­êi vÒ nguyªn t¾c th­îng t«n ph¸p luËt mµ th«i. Cïng víi nhµ n­íc ph¸p quyÒn vµ x· héi c«ng d©n, quan hÖ c«ng d©n ®· biÓu hiÖn râ nÐt vµ chi phèi c¸c quan hÖ gia ®×nh, hä hµng, lµng xãm, ®ång h­¬ng.

VÒ b¶n chÊt cña nhµ n­íc ph¸p quyÒn ®Ých thùc th× kh«ng chØ th­îng t«n ph¸p luËt mµ cßn th­îng t«n c¶ ®¹o ®øc, h¬n thÕ n÷a, ®¹o ®øc lµ c¬ së cña toµn bé nÒn ph¸p luËt. Do vËy, kh«ng ph¶i lµ b¶n th©n nhµ n­íc ph¸p quyÒn ®Èy c¸c quan hÖ t×nh c¶m, ®¹o ®øc xuèng hµng thø yÕu mµ chÝnh lµ con ng­êi khi nhËn thøc kh«ng ®óng ®¾n, kh«ng ®Çy ®ñ vÒ nhµ n­íc ph¸p quyÒn cïng víi nh÷ng môc ®Ých lîi nhuËn b»ng bÊt cø gi¸ nµo ®· t¹o nªn sù thay ®æi trong lèi sèng, ®· t×m c¸ch øng xö l¹nh lïng, r¸o ho¶nh, thËm chÝ v« c¶m trong mäi quan hÖ x· héi. Nguy c¬ bÞ ph¸ vì nh÷ng gi¸ trÞ, chuÈn mùc ®¹o ®øc, tËp qu¸n truyÒn thèng cña d©n téc ®ang hiÖn h÷u ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng c¸ch thøc ®iÒu chØnh, b¶o vÖ ®óng ®¾n. VÒ ph­¬ng diÖn ®¹o ®øc sinh häc, ®¹o ®øc m«i tr­êng, khoa häc vµ c«ng nghÖ còng ®ang cã nhiÒu hiÖn t­îng míi nÈy sinh, t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt. Sù xuèng cÊp cña ®¹o ®øc x· héi d­íi t¸c ®éng cña kinh tÕ thÞ tr­êng ngµy cµng trÇm träng, ®Æc biÖt sù xuèng cÊp ®¹o ®øc cña mét phËn c¸n bé c«ng chøc. §¹o ®øc nghÒ nghiÖp cã nhiÒu biÓu hiÖn xuèng cÊp ®· lµm gi¶m ®i lßng tin cña ng­êi d©n vµo ph¸p luËt, vµo c«ng lý.

Nh÷ng biÓu hiÖn cña xu h­íng chuyÓn ®æi thang gi¸ trÞ ®¹o ®øc hiÖn nay ®· ®­îc quan t©m nghiªn cøu, kh¶o s¸t trong nhiÒu c«ng tr×nh khoa häc. D­ luËn x· héi thõa nhËn r»ng trong x· héi ta ®· cã sù chuyÓn ®æi thang gi¸ trÞ ®¹o ®øc. Theo c¸c chuyªn gia nghiªn cøu vµ qua ®iÒu tra x· héi häc, mét sè biÓu hiÖn chung cña sù biÕn ®æi gi¸ trÞ ®¹o ®øc ®· ®­îc rót ra lµ¹⁸¹:

- Tõ chç coi träng c¸c gi¸ trÞ chÝnh trÞ - x· héi ch¹y sang cùc c¸c gi¸ trÞ kinh tÕ vËt chÊt; tõ chç lÊy con ng­êi x· héi tËp thÓ lµm mÉu mùc chuyÓn sang chç qu¸ nÆng nÒ vÒ con ng­êi c¸ nh©n, thËm chÝ c¸ nh©n chñ nghÜa.

- Tõ chç trong quan hÖ nh©n c¸ch bao gåm c¶ ®øc vµ tµi vµ ®øc lµ gèc chuyÓn sang coi nhÑ ®¹o ®øc.

- Tõ chç sèng v× lý t­ëng ®Õn chç qu¸ thùc dông, sïng b¸i ®ång tiÒn, sèng xa hoa, l·ng phÝ.

- NhiÒu gi¸ trÞ truyÒn thèng bÞ coi th­êng, mét sè thuÇn phong mü tôc bÞ x©m ph¹m.