Sù kh¸c biÖt vÒ thêi hiÖu xö lý vi ph¹m cña ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc

Ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc cßn kh¸c nhau ë viÖc x¸c ®Þnh thêi hiÖu xö lý vi ph¹m ph¸p luËt vµ vi ph¹m ®¹o ®øc. §èi víi nh÷ng ng­êi cã hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt, hä sÏ kh«ng ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm ph¸p lý vÒ hµnh vi ®ã, nÕu nh­ ®· hÕt thêi hiÖu quy ®Þnh trong ph¸p luËt, kÓ tõ ngµy thùc hiÖn hµnh vi vi ph¹m. Thêi hiÖu ®ã cã thÓ lµ mét n¨m, hai n¨m, cã thÓ l©u h¬n n÷a. §iÒu 23 Bé luËt h×nh sù quy ®Þnh vÒ thêi hiÖu truy cøu tr¸ch nhiÖm h×nh sù, cô thÓ lµ: n¨m n¨m ®èi víi c¸c téi ph¹m Ýt nghiªm träng; m­êi n¨m ®èi víi c¸c téi ph¹m nghiªm träng; m­êi l¨m n¨m ®èi víi c¸c téi ph¹m rÊt nghiªm träng; hai m­¬i n¨m ®èi víi c¸c téi ph¹m ®Æc biÖt nghiªm träng. Thêi hiÖu truy cøu tr¸ch nhiÖm h×nh sù ®­îc tÝnh tõ ngµy téi ph¹m ®­îc thùc hiÖn...Ngoµi ra, theo ®iÒu 24, sÏ kh«ng ¸p dông thêi hiÖu truy cøu tr¸ch nhiÖm h×nh sù quy ®Þnh t¹i §iÒu 23 cña Bé luËt nµy ®èi víi c¸c téi quy ®Þnh t¹i Ch­¬ng XI vµ Ch­¬ng XXIV cña Bé luËt nµy.

Thêi hiÖu xö lý vi ph¹m ®¹o ®øc th× kh«ng ®­îc giíi h¹n bëi mét thêi gian nµo cô thÓ, thËm chÝ cã khi rÊt dai d¼ng trong d­ luËn x· héi vµ l­¬ng t©m con ng­êi. Thùc hiÖn téi ph¹m võa ph¶i bÞ truy cøu tr¸ch nhiÖm h×nh sù, võa ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc tr­íc c¸c tËp thÓ, céng ®ång, gia ®×nh, c¸c tæ chøc x· héi. Cßn sù lªn ¸n, xö lý cña ®¹o ®øc - cña d­ luËn x· héi vµ cña chÝnh l­¬ng t©m con ng­êi th× kh«ng phô thuéc vµo "thêi hiÖu" nµo c¶, tr¸i l¹i rÊt triÒn miªn, day døt, thËm chÝ suèt c¶ cuéc ®êi ng­êi vi ph¹m. Søc m¹nh cña d­ luËn x· héi ®· ®­îc ®óc kÕt:
Tr¨m n¨m bia ®¸ th× mßn

Ngµn n¨m bia miÖng vÉn cßn tr¬ tr¬.

HiÖu lùc cña v¨n b¶n quy ph¹m ph¸p luËt lµ giíi h¹n vÒ thêi gian, kh«ng gian (theo l·nh thæ), vÒ ®èi t­îng thi hµnh mµ v¨n b¶n quy ph¹m ph¸p luËt ®ã t¸c ®éng tíi. Nh÷ng giíi h¹n nµy ®­îc x¸c ®Þnh b»ng c¸ch nªu trùc tiÕp trong v¨n b¶n quy ph¹m ph¸p luËt t­¬ng øng hoÆc b»ng nh÷ng quy ®Þnh chung vÒ hiÖu lùc thêi gian, kh«ng gian, ®èi t­îng thi hµnh trong c¸c v¨n b¶n quy ph¹m ph¸p luËt kh¸c. HiÖu lùc theo thêi gian lµ kho¶ng thêi gian cã hiÖu lùc cña v¨n b¶n quy ph¹m ph¸p luËt, lµ thêi ®iÓm b¾t ®Çu vµ chÊm døt hiÖu lùc cña v¨n b¶n quy ph¹m ph¸p luËt. Thêi ®iÓm hÕt hiÖu lùc cña v¨n b¶n quy ph¹m ph¸p luËt, theo nguyªn t¾c chung ®­îc tÝnh tõ thêi ®iÓm cã mét v¨n b¶n quy ph¹m ph¸p luËt míi cã hiÖu lùc thay thÕ, bÞ huû bá, b·i bá b»ng mét v¨n b¶n ph¸p luËt cña c¬ quan nhµ n­íc cã thÈm quyÒn, hoÆc ®· hÕt thêi h¹n cã hiÖu lùc ®· ®­îc quy ®Þnh trong v¨n b¶n quy ph¹m ph¸p luËt ®ã.

VÒ nguyªn t¾c chung, ph¸p luËt kh«ng cã hiÖu lùc håi tè, cã nghÜa lµ c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt, v¨n b¶n quy ph¹m ph¸p luËt chØ ¸p dông ®èi víi nh÷ng quan hÖ x· héi xuÊt hiÖn sau khi v¨n b¶n ®ã cã hiÖu lùc vÒ thêi gian. Lý luËn ph¸p luËt cßn gäi ®©y lµ tÝnh kh«ng quay trë l¹i cña ph¸p luËt. Tuy nhiªn, xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn x· héi, trong mét sè Ýt tr­êng hîp, c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt cã hiÖu lùc håi tè. ThÓ hiÖn nguyªn t¾c nµy, LuËt ban hµnh v¨n b¶n quy ph¹m ph¸p luËt ®· quy ®Þnh t¹i ®iÒu 76: “HiÖu lùc trë vÒ tr­íc cña v¨n b¶n quy ph¹m ph¸p luËt”, theo ®ã, chØ trong nh÷ng tr­êng hîp thËt cÇn thiÕt, v¨n b¶n quy ph¹m ph¸p luËt míi ®­îc quy ®Þnh hiÖu lùc trë vÒ tr­íc. Nguyªn t¾c chung lµ viÖc ¸p dông hiÖu lùc håi tè ph¶i theo h­íng cã lîi cho c¸c c¸ nh©n vµ phï hîp víi thùc tiÔn x· héi, ®¹o ®øc x· héi. §iÒu 7 Bé luËt h×nh sù quy ®Þnh hiÖu lùc vÒ thêi gian cña bé luËt, theo ®ã, ®iÒu luËt ®­îc ¸p dông ®èi víi mét hµnh vi ph¹m téi lµ ®iÒu luËt ®ang cã hiÖu lùc thi hµnh t¹i thêi ®iÓm mµ hµnh vi ph¹m téi ®­îc thùc hiÖn. Kh«ng ®­îc ¸p dông håi tè ®iÒu luËt kh«ng cã lîi cho ng­êi ph¹m téi nh­ cã h×nh ph¹t nÆng h¬n, mét t×nh tiÕt t¨ng nÆng míi vv... Ng­îc l¹i, hiÖu lùc håi tè sÏ ®­îc ¸p dông trong tr­êng hîp cã lîi cho ng­êi ph¹m téi nh­ ®èi víi nh÷ng ®iÒu luËt xo¸ bá mét téi ph¹m, mét h×nh ph¹t, quy ®Þnh mét h×nh ph¹t nhÑ h¬n vv...

§èi víi ®¹o ®øc, vÊn ®Ò hiÖu lùc vÒ thêi gian nh×n chung Ýt ®­îc ®Æt ra ®Ó xem xÐt bëi lÏ sù h×nh thµnh, thay ®æi, xuÊt hiÖn míi hoÆc ra ®i cña c¸c quan niÖm, chuÈn mùc ®¹o ®øc xuÊt ph¸t tõ chÝnh ®êi sèng x· héi vµ diÔn ra chËm ch¹p h¬n nhiÒu so víi ph¸p luËt. Tuy vËy, vÊn ®Ò “hiÖu lùc håi tè” còng th­êng b¾t gÆp trong thùc tiÔn, trong c¸ch ®¸nh gi¸, ph¸n xÐt hµnh vi phï hîp hay tr¸i ®¹o ®øc cña con ng­êi phô thuéc vµo tõng giai ®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh. C¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc ®«i khi kh«ng cã tÝnh thèng nhÊt, cã nh÷ng chuÈn mùc ®­îc thõa nhËn chung lµ ®¹o ®øc truyÒn thèng ®· ®­îc kh¼ng ®Þnh qua thêi gian vµ vÉn gi÷ gi¸ trÞ thùc hiÖn ®Õn ngµy nay; cã nh÷ng chuÈn mùc riªng cho nh÷ng tÇng líp vµ nhãm d©n c­ nhÊt ®Þnh.

Khi mét quy ph¹m ph¸p luËt ®· l¹c hËu h¬n so víi vËn ®éng cña x· héi, kh«ng cßn phï hîp víi lîi Ých x· héi vµ lîi Ých chÝnh ®¸ng cña c¸ nh©n n÷a th× sÏ ®­îc thay thÕ b»ng quy ph¹m ph¸p luËt kh¸c phï hîp h¬n. Ng­îc l¹i, ®¹o ®øc kh«ng cã quy ®Þnh cô thÓ vÒ thêi h¹n cã hiÖu lùc, nã còng kh«ng tu©n theo mét c«ng thøc b·i bá, thay ®æi quy ph¹m nµo. C¸c quan niÖm ®¹o ®øc cña mçi c¸ nh©n, v× thÕ mµ kh«ng dÔ g× cã thÓ thay ®æi trong chèc l¸t nh÷ng quan niÖm ®¹o ®øc ®ã. TÊt nhiªn, nÕu mét quy t¾c ®¹o ®øc ®· qu¸ lçi thêi vµ tr¸i ng­îc h¼n víi lîi Ých x· héi th× quy t¾c ®ã còng sÏ dÇn dÇn bÞ quªn l·ng vµ cã thÓ thay thÕ b»ng quy ph¹m ®¹o ®øc kh¸c th«ng qua sù sµng läc, gät giòa vµ chÊp nhËn cña x· héi. Song qu¸ tr×nh thay thÕ ®ã diÔn ra rÊt chËm ch¹p vµ trong ®ã, vai trß cña ph¸p luËt còng rÊt to lín ®Èy nhanh sù thay ®æi nµy cña ®¹o ®øc.

Ch­¬ng v

Sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc

I. Kh¸i qu¸t chung vÒ sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc
Trong qu¸ tr×nh ®iÒu chØnh hµnh vi vµ c¸c quan hÖ x· héi cña con ng­êi, ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt cã mèi quan hÖ mËt thiÕt vµ th­êng xuyªn cã sù t¸c ®éng qua l¹i lÉn nhau nh»m thùc hiÖn nh÷ng chøc n¨ng vµ môc ®Ých cña m×nh. Sù t¸c ®éng qua l¹i cña ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc ®­îc thÓ hiÖn trong tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc ph¸p luËt, lÜnh vùc ®¹o ®øc: x©y dùng, thùc hiÖn, ¸p dông ph¸p luËt, ý thøc, v¨n ho¸ ph¸p luËt; ý thøc, t×nh c¶m vµ hµnh vi ®¹o ®øc. Mèi quan hÖ gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt thÓ hiÖn trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh c¸c nguyªn t¾c, chuÈn mùc ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt. C¸c quy ph¹m ph¸p luËt ®­îc x©y dùng trªn c¬ së nh÷ng nguyªn t¾c, quan niÖm vµ chuÈn mùc ®¹o ®øc nhÊt ®Þnh.

Trong lÜnh vùc tæ chøc thùc hiÖn ph¸p luËt, mèi quan hÖ gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc còng ®­îc thÓ hiÖn râ nÐt víi nh÷ng biÓu hiÖn v« cïng phong phó. §øng tr­íc mét t×nh huèng cô thÓ, con ng­êi lu«n lu«n ph¶i lùa chän cho m×nh c¸ch xö sù sao cho võa ®¶m b¶o lîi Ých cña c¸ nh©n m×nh, võa kh«ng g©y thiÖt h¹i ®Õn c¸c lîi Ých chung cña céng ®ång, cña x· héi. Trong x· héi ta hiÖn nay, mét hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt cã thÓ coi lµ vi ph¹m ®¹o ®øc vµ ng­îc l¹i, rÊt nhiÒu hµnh vi ph¹m ph¸p ®­îc thùc hiÖn lµ kÕt qu¶ cña viÖc suy tho¸i ®¹o ®øc. ViÖc tu©n thñ ph¸p luËt còng thÓ hiÖn phÈm chÊt ®¹o ®øc tèt ®Ñp cña con ng­êi.

Mèi quan hÖ gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt cßn ®­îc thÓ hiÖn trong lÜnh vùc ý thøc ph¸p luËt, ý thøc ®¹o ®øc. Trªn ph­¬ng diÖn t©m lý ph¸p luËt, t×nh c¶m, th¸i ®é vµ sù ®¸nh gi¸ cña con ng­êi ®èi víi ph¸p luËt vÉn dùa trªn c¬ së ®¹o ®øc. Theo ®ã, ph¸p luËt ®­îc quan niÖm, ®¸nh gi¸ kh«ng chØ trªn ph­¬ng diÖn tÝnh hîp lý, mµ cßn ph¶i hîp ®øc x· héi. Cho dï ®ã lµ mét b¶n ¸n hay mét quyÕt ®Þnh hµnh chÝnh. Ng­îc l¹i, trong x· héi hiÖn nay, trong ý thøc ®¹o ®øc cña c¸ nh©n, c¸c nhãm x· héi vµ toµn x· héi nãi chung lµ tiÒn ®Ò rÊt quan träng ®Ó h×nh thµnh ý thøc ph¸p luËt.

Mèi quan hÖ qua l¹i gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc ®­îc thÓ hiÖn trªn tÊt c¶ c¸c ph­¬ng diÖn cña ®êi sèng ph¸p luËt, phô thuéc vµo c¸c ®iÒu kiÖn kh¸ch quan vµ nh÷ng nh©n tè chñ quan. Kh«ng thÓ kh«ng nãi ®Õn ph­¬ng diÖn ®¹o ®øc cña nh÷ng chñ thÓ tham gia x©y dùng vµ thùc hiÖn ph¸p luËt. PhÈm chÊt ®¹o ®øc, tr¸ch nhiÖm, t×nh c¶m cña hä sÏ cã vai trß to lín ®èi víi chÊt l­îng cña c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt vµ c¸c quyÕt ®Þnh ¸p dông ph¸p luËt. VÒ nguyªn t¾c, nÕu c¸c quy ph¹m ph¸p luËt phï hîp víi c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc th× con ng­êi sÏ tù gi¸c thùc hiÖn ph¸p luËt, thùc hiÖn ®¹o ®øc. NÕu cã m©u thuÉn gi÷a quy ph¹m ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc x· héi hoÆc tuy kh«ng m©u thuÉn nh­ng ch­a cã quy ®Þnh ph¸p lý cô thÓ th× con ng­êi sÏ quyÕt ®Þnh xö sù theo nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc x· héi.

Nghiªn cøu sù thèng nhÊt vµ sù kh¸c biÖt cña ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc kh«ng chØ cã môc ®Ých tù th©n mµ lµ ®Ó hiÓu ®óng ®¾n, kh¸ch quan h¬n vÒ sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc. Sù cÇn thiÕt cã nhau, bæ sung, hç trî, ¶nh h­ëng lÉn nhau cña ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc cã tÝnh tÊt yÕu kh¸ch quan xuÊt ph¸t tõ sù thèng nhÊt bao hµm sù kh¸c biÖt gi÷a hai ph­¬ng tiÖn ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi cã vÞ trÝ ®Æc biÖt nµy. ChÝnh v× lÏ ®ã, cÇn nghiªn cøu s©u s¾c vÒ sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc. Hµnh vi vµ c¸c mèi quan hÖ x· héi cña con ng­êi cïng ®ång thêi chÞu sù ®iÒu chØnh cña ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc do vËy sù t¸c ®éng qua l¹i nµy lµ tÊt yÕu kh¸ch quan mÆc dï yÕu tè chñ quan còng chiÕm mét vÞ trÝ, vai trß nhÊt ®Þnh. Xem xÐt sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc, chÝnh lµ lµm râ vai trß, ¶nh h­ëng cña chóng ®èi víi nhau theo c¸c chiÒu h­íng kh¸c nhau, tÝch cùc, tiªu cùc, t¸ch biÖt vµ ®an xen. Lµm râ vÊn ®Ò nµy cã tÇm quan träng ®Æc biÖt trong c«ng t¸c gi¸o dôc ®¹o ®øc, ph¸p luËt, x©y dùng ý thøc vµ lèi sèng tu©n thñ ph¸p luËt vµ t«n träng, ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc d©n téc, ®¹o ®øc tiÕn bé x· héi.

Mèi quan hÖ gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt ®­îc thÓ hiÖn râ nÐt trong nh÷ng ph­¬ng diÖn c¬ b¶n sau ®©y:

- Sù t¸c ®éng cña ®¹o ®øc ®èi víi ph¸p luËt vµ vai trß cña ®¹o ®øc ®èi víi ph¸p luËt trong cuéc sèng

Ph¸p luËt t¸c ®éng, hç trî nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho sù h×nh thµnh nh÷ng quan ®iÓm, chuÈn mùc ®¹o ®øc míi, còng nh­ trong viÖc lo¹i bá dÇn nh÷ng quan ®iÓm, chuÈn mùc ®¹o ®øc cò, lçi thêi. Tõ HiÕn ph¸p ®Õn c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt kh¸c ®Òu cã nh÷ng quy ph¹m ph¸p luËt chøa ®ùng nh÷ng quan ®iÓm, nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc. Xu h­íng chung lµ ph¸p luËt n­íc ta ngµy cµng ghi nhËn nhiÒu h¬n c¸c quy t¾c, quan ®iÓm ®¹o ®øc vµ yªu cÇu ®èi víi viÖc n©ng cao ®¹o ®øc nghÒ nghiÖp trong ho¹t ®éng ¸p dông ph¸p luËt cña c¸c c¬ quan, c¸n bé nhµ n­íc cã thÈm quyÒn. §iÒu 8 Bé luËt d©n sù quy ®Þnh nguyªn t¾c t«n träng ®¹o ®øc, truyÒn thèng tèt ®Ñp, viÖc x¸c lËp, thùc hiÖn quyÒn, nghÜa vô d©n sù ph¶i b¶o ®¶m gi÷ g×n b¶n s¾c d©n téc, t«n träng vµ ph¸t huy phong tôc, tËp qu¸n, truyÒn thèng tèt ®Ñp, t×nh ®oµn kÕt, t­¬ng th©n, t­¬ng ¸i, mçi ng­êi v× céng ®ång, céng ®ång v× mçi ng­êi vµ c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc cao ®Ñp cña c¸c d©n téc cïng sinh sèng trªn ®Êt n­íc ViÖt Nam…ViÖc gióp ®ì ng­êi giµ, trÎ em, ng­êi tµn tËt trong viÖc thùc hiÖn quyÒn, nghÜa vô d©n sù ®­îc khuyÕn khÝch.

Tuy nhiªn, t¸c ®éng cña ph¸p luËt kh«ng chØ dõng ë viÖc ghi nhËn c¸c nguyªn t¾c, c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc thµnh quy ph¹m ph¸p luËt. Sù t¸c ®éng cßn thÓ hiÖn trong lÜnh vùc thùc hiÖn vµ ¸p dông ph¸p luËt. C¸c vÊn ®Ò ph¸p lý cô thÓ kh«ng nh÷ng chØ ®­îc gi¶i quyÕt theo ph¸p luËt mµ cßn ph¶i dùa vµo c¬ së ®¹o ®øc theo ph­¬ng ch©m “thÊu t×nh, ®¹t lý”. H­íng t¸c ®éng nµy th­êng thÊy trong viÖc gi¶i quyÕt c¸c quy ph¹m, c¸c tranh chÊp cô thÓ hoÆc trong ho¹t ®éng hoµ gi¶i: lÊy ph¸p luËt lµm c¬ së, lÊy ®¹o ®øc ®Ó gi¸o dôc, thuyÕt phôc, … Ho¹t ®éng hoµ gi¶i thÓ hiÖn rÊt râ nÐt mèi quan hÖ gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc, gi¸ trÞ cña c¸c chuÈn mùc, nguyªn t¾c ®¹o ®øc trong viÖc th­¬ng l­îng, dµn xÕp nh÷ng m©u thuÉn ph¸t sinh trong ®êi sèng th­êng nhËt cña con ng­êi. Nguyªn t¾c hoµ gi¶i lµ mét trong nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña ph¸p luËt d©n sù. §iÒu 12 Bé luËt d©n sù ®· quy ®Þnh: “trong quan hÖ d©n sù, viÖc hoµ gi¶i gi÷a c¸c bªn phï hîp víi quy ®Þnh cña ph¸p luËt ®­îc khuyÕn khÝch”.

Ph¸p luËt kh«ng nh÷ng ghi nhËn c¸c chuÈn mùc, nguyªn t¾c ®¹o ®øc tiÕn bé mµ cßn cã t¸c dông rÊt lín trong viÖc bµi trõ nh÷ng t­ t­ëng ®¹o ®øc ®· lçi thêi, kh«ng cßn phï hîp víi sù ph¸t triÓn cña x· héi. Thùc tÕ ë n­íc ta cho thÊy, ph¸p luËt ®· gãp phÇn h¹n chÕ vÒ c¬ b¶n nh÷ng quan niÖm ®¹o ®øc l¹c hËu, kh«ng phï hîp víi x· héi míi. VÝ dô, luËt h«n nh©n gia ®×nh ®· kh«ng thõa nhËn nh÷ng quan niÖm, quy t¾c ®¹o ®øc nh­ chÕ ®é ®a thª, sù bÊt b×nh ®¼ng vî chång, "cha mÑ ®Æt ®©u con ngåi ®Êy", ®¹o lµm con lµ tu©n thñ sù s¾p ®Æt h«n nh©n cña cha mÑ trong x· héi phong kiÕn. Ph¸p luËt b»ng c¸ch quy ®Þnh chÕ ®é mét vî mét chång, quan hÖ vî chång b×nh ®¼ng, h«n nh©n tù nguyÖn, tiÕn bé ®· gãp phÇn tÝch cùc trong viÖc x©y dùng vµ cñng cè quan niÖm ®¹o ®øc vÒ h«n nh©n vµ gia ®×nh.

Trong x· héi míi, tõ sù nhËn thøc t¸c h¹i cña viÖc x©y dùng gia ®×nh sím vµ thiÕu tù nguyÖn, dÉn ®Õn nh÷ng hËu qu¶ kh«ng tèt cho sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña gia ®×nh, cho h¹nh phóc gia ®×nh vµ cho chøc n¨ng duy tr× nßi gièng cña nã, ph¸p luËt ®· cã nh÷ng quy ®Þnh vÒ chÕ ®é h«n nh©n tiÕn bé, thùc hiÖn nguyªn t¾c "h«n nh©n tù nguyÖn, tiÕn bé". §iÒu 146 Bé luËt h×nh sù quy ®Þnh vÒ téi c­ìng Ðp kÕt h«n hoÆc c¶n trë h«n nh©n tù nguyÖn, tiÕn bé víi møc xö ph¹t nghiªm kh¾c, nÕu ®· bÞ xö ph¹t hµnh chÝnh vÒ hµnh vi nµy mµ cßn vi ph¹m, th× bÞ ph¹t c¶nh c¸o, c¶i t¹o kh«ng giam gi÷ ®Õn ba n¨m hoÆc ph¹t tï tõ ba th¸ng ®Õn ba n¨m. Cßn theo ®iÒu 147 vÒ téi vi ph¹m chÕ ®é mét vî, mét chång, h×nh thøc xö ph¹t lµ c¶nh c¸o, c¶i t¹o kh«ng giam gi÷ ®Õn mét n¨m hoÆc ph¹t tï tõ ba th¸ng ®Õn mét n¨m, nÕu cã t×nh tiÕt t¨ng nÆng, cã thÓ ®Õn ba n¨m. §iÒu 148 Bé luËt h×nh sù quy ®Þnh téi tæ chøc t¶o h«n, téi t¶o h«n víi møc xö ph¹t c¶nh c¸o, c¶i t¹o kh«ng giam gi÷ ®Õn hai n¨m hoÆc bÞ ph¹t tï tõ ba th¸ng ®Õn hai n¨m. Thùc hiÖn c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt sÏ cã t¸c ®éng r¨n ®e nh÷ng ng­êi cã t­ t­ëng t¶o h«n, c­ìng Ðp h«n nh©n. DÇn dÇn, theo n¨m th¸ng, sù tu©n thñ ph¸p luËt sÏ trë thµnh thãi quen, nh÷ng quan niÖm l¹c hËu vÒ h«n nh©n sÏ mÊt ®i, nh­êng chç cho t­ t­ëng h«n nh©n tù nguyÖn tiÕn bé, h«n nh©n khi con ng­êi ®· tr­ëng thµnh vÒ t©m, sinh lý. Vµ khi ®ã, nãi ®Õn ®¹o ®øc h«n nh©n ch¾c h¼n, nh÷ng nguyªn t¾c, chuÈn mùc theo c¸ch quy ®Þnh ®ã cña ph¸p luËt còng lµ cña ®¹o ®øc.

Ph¸p luËt cã vai trß to lín trong viÖc hç trî thóc ®Èy c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc míi xuÊt hiÖn vµ xo¸ bá nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc ®· lçi thêi. Ph¸p luËt b¶o vÖ nh÷ng gi¸ trÞ, chuÈn mùc ®¹o ®øc, cñng cè niÒm tin cña con ng­êi vÒ c«ng b»ng, nh©n ®¹o, tù do, c«ng lý. Gi÷a ph¸p luËt x· héi chñ nghÜa vµ ®¹o ®øc kh«ng cã sù ®èi lËp vÒ quan niÖm c«ng b»ng, thiÖn, ¸c, nh©n ®¹o, tù do, … Sù cñng cè b»ng ph¸p luËt c¸c nghÜa vô ®¹o ®øc ®· gãp phÇn tÝch cùc trong cuéc ®Êu tranh kh«ng khoan nh­îng víi nh÷ng hµnh vi vi ph¹m ®¹o ®øc vµ vi ph¹m ph¸p luËt nh­ tham nhòng, ma tuý; x©m ph¹m tµi s¶n, tÝnh m¹ng vµ danh dù con ng­êi. §ång thêi qua ®ã còng gãp phÇn t«n vinh, nh©n réng nh÷ng hµnh vi ®¹o ®øc nh­ sù t«n träng, th­¬ng yªu, gióp ®ì nhau, tÝnh trung thùc, ngay th¼ng, cã tr¸ch nhiÖm víi hµnh vi cña b¶n th©n; lµm giÇu chÝnh ®¸ng; tÝch cùc tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng x· héi.

Sù thÓ chÕ hãa trong ph¸p luËt nh÷ng quan niÖm, chuÈn mùc ®¹o ®øc tiÕn bé ®· hç trî cho viÖc b¶o vÖ vµ ph¸t huy truyÒn thèng ®¹o ®øc tèt ®Ñp cña d©n téc vµ ®¹o ®øc tiÕn bé cña nh©n lo¹i ®­îc b¶o ®¶m thùc hiÖn tõ phÝa Nhµ n­íc. Nh÷ng nguyªn t¾c, chuÈn mùc, ph¹m trï ®¹o ®øc trong ph¸p luËt d©n sù ®­îc thÓ hiÖn mét c¸ch cô thÓ vµ trùc tiÕp h¬n so víi ë ph¸p luËt h×nh sù. §©y còng lµ ®iÒu dÔ hiÓu, xuÊt ph¸t tõ ®Æc ®iÓm cña hai ngµnh luËt nµy. Tr­íc hÕt, mèi quan hÖ gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc ®­îc thÓ hiÖn trong c¸c nguyªn t¾c cña Bé luËt d©n sù, nguyªn t¾c trong c¸c giao dÞch d©n sù. §iÒu 4 cña Bé luËt d©n sù vÒ nguyªn t¾c tù do, tù nguyÖn cam kÕt, tho¶ thuËn ®· quy ®Þnh: “ QuyÒn tù do cam kÕt, tho¶ thuËn trong viÖc x¸c lËp quyÒn, nghÜa vô d©n sù ®­îc ph¸p luËt b¶o ®¶m, nÕu cam kÕt, tho¶ thuËn ®ã kh«ng vi ph¹m ®iÒu cÊm cña ph¸p luËt, kh«ng tr¸i ®¹o ®øc x· héi. Trong quan hÖ d©n sù, c¸c bªn hoµn toµn tù nguyÖn, kh«ng bªn nµo ®­îc ¸p ®Æt, cÊm ®o¸n, c­ìng Ðp, ®e do¹, ng¨n c¶n bªn nµo. Cam kÕt, tho¶ thuËn hîp ph¸p cã hiÖu lùc b¾t buéc thùc hiÖn ®èi víi c¸c bªn vµ ph¶i ®­îc c¸ nh©n, ph¸p nh©n, chñ thÓ kh¸c t«n träng”.

Vai trß cña ph¸p luËt ®èi víi ®¹o ®øc cßn ®­îc thÓ hiÖn trong viÖc hiÖn thùc hãa c¸c quan niÖm, chuÈn mùc ®¹o ®øc tiÕn bé thµnh nÕp xö sù, thµnh nh÷ng hµnh vi thùc tÕ cña con ng­êi. C¸c quan niÖm, chuÈn mùc ®¹o ®øc tiÕn bé ®­îc ghi nhËn vµ b¶o vÖ trong ph¸p luËt sÏ cã tÝnh b¾t buéc chung, cã hiÖu lùc ph¸p lý thi hµnh. TÝnh c­ìng chÕ cña ph¸p luËt ®· b¶o ®¶m cho c¸c quan niÖm ®¹o ®øc ®ã kh«ng chØ dõng l¹i trong ý thøc, trong lêi nãi mµ ®i vµo viÖc lµm thùc tÕ, cô thÓ cña mçi con ng­êi. Nh­ vËy, sÏ xuÊt hiÖn ®ång thêi “c¬ chÕ ba bªn” trong viÖc thùc hµnh ®¹o ®øc. B×nh th­êng, mét hµnh vi ®¹o ®øc cña c¸ nh©n ®­îc thóc ®Èy h×nh thµnh bëi c¬ chÕ bªn trong ®iÒu chØnh hµnh vi ®ã lµ l­¬ng t©m, c¬ chÕ bªn ngoµi chÕ ­íc hµnh vi ®ã lµ d­ luËn céng ®ång x· héi. NÕu ®­îc thÓ chÕ ho¸ trong c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt th× ®· cã thªm mét c¬ chÕ ph¸p lý b¶o vÖ vµ b¶o ®¶m thùc hiÖn n÷a.

Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, cã sù chuyÓn ho¸ cña quy ph¹m nµy vµo quy ph¹m kh¸c, vÝ dô, c¸c quan ®iÓm, chuÈn mùc ®¹o ®øc truyÒn thèng vµ ®¹o ®øc tiÕn bé cña nh©n lo¹i ®· ®­îc chuyÓn ho¸ vµo néi dung ph¸p luËt, vµo ho¹t ®éng ¸p dông ph¸p luËt vµ lÜnh vùc ý thøc ph¸p luËt. VÊn ®Ò téi ph¹m ho¸ vµ phi téi ph¹m ho¸ còng ph¶i ®øng trªn c¬ së ®¹o ®øc th«ng qua c¬ chÕ d­ luËn x· héi mµ xem xÐt. ViÖc söa ®æi, bæ sung Bé luËt h×nh sù n¨m 1999, LuËt h«n nh©n gia ®×nh n¨m 2000, Bé luËt d©n sù n¨m 2005 vv… lµ nh÷ng dÉn chøng sinh ®éng vÒ sù chuyÓn ho¸ c¸c nguyªn t¾c, chuÈn mùc ®¹o ®øc vµ ®· ®­îc d­ luËn x· héi ®ång t×nh, ñng hé. Bé luËt h×nh sù n¨m 1985 quy ®Þnh vÒ téi kh«ng tè gi¸c téi ph¹m t¹i ®iÒu 247 mµ kh«ng cã bÊt kú mét ngo¹i lÖ nµo dµnh cho nh÷ng ng­êi ruét thÞt víi nhau. Thùc tiÔn thi hµnh Bé luËt h×nh sù n¨m 1985 cho thÊy quy ®Þnh nµy kh«ng ®­îc sù ®ång t×nh, thËm chÝ viÖc truy cøu tr¸ch nhiÖm h×nh sù ®èi víi th©n nh©n ng­êi ph¹m téi do kh«ng tè gi¸c cßn g©y ph¶n øng tiªu cùc trong x· héi vµ thùc tÕ còng rÊt khã xö lý. DÔ dµng nhËn thÊy nguyªn nh©n cña t×nh tr¹ng nµy lµ do quy ®Þnh cña Bé luËt h×nh sù n¨m 1985 qu¸ cøng nh¾c. Theo c¸ch quy ®Þnh nµy, con ng­êi ta sÏ r¬i vµo mét t×nh thÕ khã xö, nÕu lùa chän c¸ch tè c¸o th× b¶n th©n ng­êi tè c¸o sÏ tho¸t khái sù trõng ph¹t cña ph¸p luËt nh­ng lËp tøc sÏ r¬i vµo toµ ¸n l­¬ng t©m còng nh­ khã cã thÓ thanh th¶n ®­îc tr­íc d­ luËn x· héi.

XuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn nªu trªn vµ sù gãp kiÕn cña nh©n d©n, khi quy ®Þnh vÒ téi kh«ng tè gi¸c téi ph¹m, Bé luËt h×nh sù n¨m 1999 ®· ®Æt ra mét ngo¹i lÖ: "Ng­êi kh«ng tè gi¸c lµ «ng, bµ, cha, mÑ, con, ch¸u, anh chÞ em ruét, vî hoÆc chång cña ng­êi ph¹m téi chØ ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm h×nh sù trong tr­êng hîp kh«ng tè gi¸c c¸c téi x©m ph¹m an ninh quèc gia hoÆc c¸c téi kh¸c lµ téi ®Æc biÖt nghiªm träng quy ®Þnh t¹i ®iÒu 313 cña Bé luËt nµy" (kho¶n 2 §iÒu 22 vµ kho¶n 2 §iÒu 314 BLHS). Quy ®Þnh míi trªn mang tÝnh hîp lý, kh¶ thi, phï hîp víi t©m lý, quy luËt b×nh th­êng xÐt trªn ph­¬ng diÖn ®¹o ®øc cña ng­êi ph­¬ng §«ng mµ nh×n réng ra th× còng lµ quan niÖm ®¹o ®øc cña con ng­êi trªn kh¾p hµnh tinh nµy. Mét mÆt nã kh¾c phôc ®­îc sù cøng nh¾c cña Bé luËt h×nh sù n¨m 1985, nh­ng mÆt kh¸c, nã vÉn ®¶m b¶o ®­îc yªu cÇu cña cuéc ®Êu tranh phßng, chèng téi ph¹m, thÓ hiÖn sù hµi hoµ khi gi¶i quyÕt mèi quan hÖ gi÷a ®¹o lý gia ®×nh vµ nghÜa vô c«ng d©n trong ph¸p luËt h×nh sù. §iÒu 22 Bé luËt h×nh sù 1999 ®· bæ sung thªm kho¶n 2 so víi §iÒu 19 Bé luËt h×nh sù 1985, lµm cho §iÒu 22, BLHS 1999 cã néi dung gÇn gièng quy ®Þnh trong bé luËt Hång §øc d­íi triÒu vua Lª Th¸nh T«ng. Quy ®Þnh bæ sung nµy lµ phï hîp víi truyÒn thèng ®¹o ®øc tèt ®Ñp cã tõ bao ®êi nay trong gia ®×nh ng­êi ViÖt nam.

Ph¸p luËt h×nh sù ViÖt nam chó ý tíi truyÒn thèng hiÕu, nghÜa ®· ¨n s©u vµo trong tiÒm thøc cña mçi ng­êi d©n ViÖt nam. Mét sè téi danh trong Bé luËt H×nh sù 1999 ®· bæ sung thªm t×nh tiÕt t¨ng nÆng tr¸ch nhiÖm h×nh sù nÕu ph¹m téi ®èi víi nh÷ng ng­êi ®­îc kÝnh träng: «ng, bµ, cha, mÑ, ng­êi nu«i d­ìng, thÇy gi¸o, c« gi¸o. VÝ dô: Téi giÕt ng­êi (§iÒu 93) téi cè ý g©y th­¬ng tÝch hoÆc g©y tæn h¹i søc khoÎ cña ng­êi kh¸c (§iÒu 104). Do tù ti vÒ b¶n th©n, còng nh­ muèn tr¶ thï c¸ nh©n hay muèn reo r¾c c¨n bÖnh hiÓm nghÌo HIV/AIDS mµ mét sè ng­êi ®· cè ý truyÒn c¨n bÖnh nµy cho nh÷ng ng­êi kh¸c. Hµnh vi ®ã lµ tr¸i ng­îc víi ®¹o ®øc x· héi, l©y truyÒn hay cè ý truyÒn vi rót HIV cho ng­êi kh¸c còng chÝnh lµ mang ®Õn c¸i chÕt cho hä. Ph¸p luËt ®· quy ®Þnh téi ph¹m nµy t¹i ®iÒu 117 quy ®Þnh téi l©y truyÒn HIV cho ng­êi kh¸c, ®iÒu 118: Téi cè ý truyÒn HIV cho ng­êi kh¸c. Tr­íc khi ch­a cã quy ®Þnh nµy, d­ luËn ®· lªn ¸n gay g¾t nh÷ng kÎ cã hµnh vi nªu trªn, coi ®ã nh­ lµ mét hµnh vi vi ph¹m nghiªm träng ®¹o ®øc x· héi.

Sù chuyÓn ho¸ cña ®¹o ®øc vµo trong ph¸p luËt råi tõ ph¸p luËt vµo cuéc sèng ®· gãp phÇn t¹o nªn søc m¹nh to lín cho c¶ ph¸p luËt vµ c¶ ®¹o ®øc x· héi. Kh«ng chØ cßn lµ mét nghÜa vô ®¹o ®øc, c¹nh tranh lµnh m¹nh ®· trë thµnh mét nghÜa vô ph¸p lý ®èi víi tÊt c¶ c¸c chñ thÓ kinh doanh. §Ó ng¨n chÆn vµ xö lý nh÷ng hµnh vi c¹nh tranh kh«ng lµnh m¹nh hay ®éc quyÒn, nhµ n­íc ®· ban hµnh nhiÒu v¨n b¶n quy ph¹m ph¸p luËt nh­: NghÞ ®Þnh 175/2004/N§-CP cña ChÝnh phñ ngµy 10/10/2004 vÒ xö lý vi ph¹m hµnh chÝnh trong lÜnh vùc th­¬ng m¹i, NghÞ ®Þnh 54/2000/N§-CP ngµy 3/10/2000 vÒ B¶o hé quyÒn së h÷u c«ng nghiÖp; LuËt C¹nh tranh, ... Nh­ vËy, râ rµng lµ ®¹o ®øc ph¶i cÇn ®Õn ph¸p luËt vµ còng cã nghÜa lµ cÇn ®Õn nhµ n­íc, ng­êi ®­a ®¹o ®øc vµo c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt vµ tæ chøc thùc thi chóng. VÒ ph­¬ng diÖn néi dung còng nh­ ph­¬ng diÖn kü thuËt ph¸p lý, ®©y lµ mét vÊn ®Ò mang tÝnh xu h­íng tÊt yÕu trong sù vËn ®éng cña ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc.

Xu h­íng ®­a ®¹o ®øc vµo c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt ®· gãp phÇn lµm gia t¨ng vai trß cña ph¸p luËt trong viÖc gi÷ g×n vµ ph¸t huy ®¹o ®øc, ®ång thêi còng thÓ hiÖn sù gia t¨ng vai trß cña ®¹o ®øc trong x· héi hiÖn ®¹i. §iÒu nµy còng thÓ hiÖn sù quan t©m ®Õn con ng­êi, ®Õn c¸c yÕu tè ®¶m b¶o, b¶o vÖ c¸c quyÒn con ng­êi. Quan t©m ®Õn vÊn ®Ò ®¹o ®øc trong c¸c quan hÖ ph¸p luËt, c¸c lÜnh vùc ho¹t ®éng còng chÝnh lµ quan t©m ®Õn con ng­êi, bëi nh­ mét thùc tÕ kh¼ng ®Þnh, ®¹o ®øc lµ lÜnh vùc thùc sù ng­êi. XuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm ®ã, ph¸p luËt n­íc ta ngµy cµng chó träng ®Õn chÕ ®Þnh båi th­êng thiÖt h¹i do hµnh vi vi ph¹m c¸c quyÒn d©n sù cña c«ng d©n c¶ tõ phÝa nhµ n­íc, c¶ tõ phÝa c¸c c¸ nh©n.

Nguyªn t¾c cña ®¹o ®øc, t×nh c¶m ®¹o ®øc lµ l©u dµi, lµ c¸ch sèng cã nghÜa " ph¶i ®¹o, cã t×nh", cã tr­íc cã sau vµ ®iÒu nµy còng ®· ®­îc ph¸p luËt tÝnh ®Õn, ®­îc thÓ hiÖn ë chÕ ®Þnh båi th­êng thiÖt h¹i (tæn thÊt) tinh thÇn trong bé luËt. §iÒu 604 Bé luËt d©n sù ®· quy ®Þnh c¨n cø ph¸t sinh tr¸ch nhiÖm båi th­êng thiÖt h¹i: ng­êi nµo do lçi cè ý hoÆc lçi v« ý x©m ph¹m tÝnh m¹ng, søc khoÎ, danh dù, nh©n phÈm, uy tÝn, tµi s¶n, quyÒn, lîi Ých hîp ph¸p kh¸c cña c¸ nh©n, x©m ph¹m danh dù, uy tÝn, tµi s¶n cña ph¸p nh©n hoÆc chñ thÓ kh¸c mµ g©y thiÖt h¹i th× ph¶i båi th­êng. Trong tr­êng hîp ph¸p luËt quy ®Þnh ng­êi g©y thiÖt h¹i ph¶i båi th­êng c¶ trong tr­êng hîp kh«ng cã lçi th× ¸p dông quy ®Þnh ®ã. LÇn ®Çu tiªn, Bé luËt d©n sù n­íc ta ®· quy ®Þnh tr¸ch nhiÖm båi th­êng thiÖt h¹i vÒ tinh thÇn bªn c¹nh båi th­êng vÒ vËt chÊt (c¸c ®iÒu 609 – 612 ... ) §iÒu 609 Bé luËt d©n sù quy ®Þnh vÒ nh÷ng thiÖt h¹i do tÝnh m¹ng cña c¸ nh©n bÞ x©m ph¹m, nªu râ quyÒn quy ®Þnh cô thÓ cña toµ ¸n buéc ng­êi vi ph¹m ph¶i båi th­êng mét kho¶n tiÒn ®Ó bï ®¾p vÒ tinh thÇn cho nh÷ng ng­êi th©n thÝch gÇn gòi nhÊt cña n¹n nh©n. Trong c¸c ®iÒu luËt trªn ®· thÓ hiÖn rÊt râ tÝnh nh©n v¨n, ®¹o lý cña nhµ n­íc ta trong viÖc quy ®Þnh tr¸ch nhiÖm ph¸p lý d©n sù ®èi víi nh÷ng ng­êi cã hµnh vi x©m ph¹m c¸c quyÒn vµ lîi Ých hîp ph¸p cña c¸ nh©n; hä kh«ng nh÷ng ph¶i båi th­êng thiÖt h¹i vËt chÊt tøc thêi mµ cßn ph¶i båi th­êng nh÷ng thiÖt h¹i vËt chÊt, tæn thÊt vÒ tinh thÇn cã tÝnh chÊt l©u dµi h¬n. ChÕ ®Þnh båi th­êng thiÖt h¹i lµ sù thÓ hiÖn s©u s¾c c¸c yÕu tè ®¹o ®øc, lµm cho søc m¹nh cña c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc ®­îc t¨ng lªn.

VÒ nguyªn t¾c, sù t¸c ®éng cña ph¸p luËt ®Õn ®¹o ®øc mµ cô thÓ h¬n lµ ®Õn ®êi sèng ®¹o ®øc x· héi cã thÓ theo h­íng tÝch cùc vµ tiªu cùc. §iÒu ®ã phô thuéc vµo chÝnh b¶n th©n ph¸p luËt, vµo c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt vµ c¸ch thøc ¸p dông, thùc thi ph¸p luËt trong cuéc sèng. Cã thÓ néi dung c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt lµ phï hîp, ®óng ®¾n song viÖc gi¶i thÝch, ¸p dông chóng l¹i bÞ sai lÖch th× t¸c ®éng còng sÏ h¹n chÕ, thËm chÝ tiªu cùc ®èi víi ®êi sèng ®¹o ®øc x· héi. NÕu c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt phï hîp víi nh÷ng chuÈn mùc, quan ®iÓm ®¹o ®øc tiÕn bé th× sÏ cã t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn ý thøc vµ tõ ý thøc ®Õn hµnh vi hîp ®¹o ®øc cña c¸c c¸ nh©n. Sù t¸c ®éng tÝch cùc ®ã sÏ ®­îc nh©n lªn khi cã sù phæ biÕn, gi¸o dôc ph¸p luËt trong c¸c céng ®ång d©n c­. Ho¹t ®éng t­ vÊn, trî gióp ph¸p luËt vµ dÞch vô ph¸p lý nãi chung còng cã vai trß quan träng ®Ó x©y dùng ý thøc vµ lèi sèng tu©n theo ph¸p luËt, phï hîp ®¹o ®øc x· héi.

Nh­ vËy, xÐt vÒ tæng thÓ, ngµy nay khi nãi ®Õn ph¸p luËt lµ ph¶i nãi ®Õn tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc cña ®êi sèng ph¸p luËt, c¶ ph¸p luËt trong v¨n b¶n, ph¸p luËt “trªn giÊy” vµ ph¸p luËt trong thùc tiÔn, trong ¸p dông, thùc thi, gi¶i thÝch, t­ vÊn, hç trî ph¸p luËt. Vµ còng chÝnh v× vËy, t¸c ®éng (c¶ tÝch cùc vµ tiªu cùc) cña ph¸p luËt theo nghÜa réng ®ã ®Õn ®êi sèng ®¹o ®øc cña c¸ nh©n vµ x· héi ®­îc thÓ hiÖn, thùc hiÖn b»ng nhiÒu h×nh thøc, nhiÒu kªnh kh¸c nhau vµ rÊt m¹nh mÏ so víi nh÷ng thêi kú lÞch sö ®· qua khi mµ sù ®iÒu chØnh cña ph¸p luËt h·y cßn h¹n hÑp. C¸c c¸ nh©n sÏ nhËn thøc ®­îc r»ng, tu©n thñ ph¸p luËt còng chÝnh lµ lµm ®iÒu hîp ®¹o ®øc, còng lµ bæn phËn ®¹o ®øc.

Sù tù gi¸c tu©n thñ ph¸p luËt sÏ dÇn dÇn trë thµnh lÏ sèng cña mäi ng­êi. Nhê ®ã mµ ý thøc tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt cña c¸ nh©n ®­îc cñng cè, n©ng cao, kh«ng nh÷ng tù m×nh chÊp hµnh ph¸p luËt mµ cßn gi¸m s¸t sù chÊp hµnh ph¸p luËt cña nh÷ng ng­êi xung quanh, h×nh thµnh d­ luËn x· héi lªn ¸n m¹nh mÏ nh÷ng hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt, vi ph¹m ®¹o ®øc. B»ng c¸ch ®ã, sÏ gi¶m ®i nh÷ng hiÖn t­îng thê ¬, l·nh ®¹m víi nh÷ng hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt, vi ph¹m ®¹o ®øc. §èi víi nh÷ng ng­êi ®· vi ph¹m, chÕ tµi ph¸p luËt vµ chÕ tµi ®¹o ®øc sÏ gióp hä nhËn ra lçi lÇm vµ h×nh thµnh quyÕt t©m söa ch÷a lçi lÇm ®ã. TÝnh tÝch cùc c«ng d©n dÇn dÇn ®­îc t¹o dùng vµ trë thµnh mét trong nh÷ng tiªu chÝ nhËn diÖn, ®¸nh gi¸ c«ng d©n thêi hiÖn ®¹i. §ã còng chÝnh lµ kÕt qu¶ cña sù kÕt hîp hµi hoµ gi÷a ®iÒu chØnh, qu¶n lý b»ng ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc trong x· héi ta hiÖn nay.

Tu©n thñ ph¸p luËt lµ mét trong nh÷ng c¸ch thøc h÷u hiÖu ®Ó h×nh thµnh thãi quen ®¹o ®øc trong c¸c ho¹t ®éng x· héi. Tho¹t ®Çu lµ nh÷ng nghÜa vô ph¸p lý ®· ®­îc ph¸p luËt quy ®Þnh. Sù c­ìng chÕ cña ph¸p luËt ®èi víi nh÷ng chñ thÓ kh«ng thùc hiÖn nh÷ng nghÜa vô ®ã (sù ¸p dông chÕ tµi) vµ buéc ph¶i thùc hiÖn ®· t¸c ®éng ®Õn ý thøc cña hä còng nh­ nh÷ng ng­êi xung quanh. NÕu nh÷ng nghÜa vô ph¸p lý ®ã lµ ®óng ®¾n, phï hîp lîi Ých céng ®ång, x· héi vµ trong ®ã cã lîi Ých chÝnh ®¸ng cña c¸c c¸ nh©n th× hä sÏ nhËn thøc ®­îc gi¸ trÞ, ý nghÜa cÇn thiÕt cña c¸c nghÜa vô ®ã vµ nh÷ng lÇn sau khi r¬i vµo hoµn c¶nh t­¬ng tù, c¸c c¸ nh©n ®ã ®· cã thãi quen tu©n thñ. Thãi quen ®ã võa mang tÝnh ph¸p lý, võa thÓ hiÖn yªu cÇu cña ®¹o ®øc. LÊy vÝ dô nh­ nghÜa vô chÊp hµnh luËt giao th«ng, nghÜa vô ®ãng thuÕ, … mét khi ®· ®­îc c¸c c¸ nh©n tù gi¸c, tù nguyÖn thùc hiÖn th× sÏ trë thµnh thãi quen, kh«ng cÇn ®Õn sù c­ìng chÕ nµo. C¸c c¸ nh©n sÏ hiÓu ®­îc sù cÇn thiÕt vÒ ph­¬ng diÖn ph¸p lý vµ ®¹o ®øc trong viÖc chÊp hµnh c¸c nghÜa vô ®ã.

Ph¸p luËt nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®· thÓ hiÖn rÊt râ vai trß, c«ng n¨ng nµy th«ng qua c¸c quy ph¹m ph¸p luËt ngµy cµng phï hîp víi cuéc sèng h¬n. §¬n cö nh­ trong c¸c quy ph¹m luËt h×nh sù vÒ téi che giÊu, téi kh«ng tè gi¸c téi ph¹m. §iÒu 21 Bé luËt h×nh sù n­íc ta quy ®Þnh vÒ téi che giÊu téi ph¹m “ng­êi nµo kh«ng høa hÑn tr­íc, nh­ng sau khi biÕt téi ph¹m ®­îc thùc hiÖn, ®· che giÊu ng­êi ph¹m téi, c¸c dÊu vÕt, tang vËt cña téi ph¹m hoÆc cã hµnh vi kh¸c c¶n trë viÖc ph¸t hiÖn, ®iÒu tra, xö lý ng­êi ph¹m téi, th× ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm h×nh sù vÒ téi che giÊu téi ph¹m…”. §iÒu 22 quy ®Þnh téi kh«ng tè gi¸c téi ph¹m “ng­êi nµo biÕt râ téi ph¹m ®ang ®ù¬c chuÈn bÞ, ®ang ®­îc thùc hiÖn hoÆc ®· ®­îc thùc hiÖn mµ kh«ng tè gi¸c, th× ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm h×nh sù vÒ téi kh«ng tè gi¸c téi ph¹m…”. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, hµnh vi che giÊu téi ph¹m ®· g©y nhiÒu t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn lîi Ých céng ®ång, quèc gia vµ lîi Ých chÝnh ®¸ng cña c¸ nh©n. Nh÷ng hµnh vi che giÊu téi ph¹m ®· g©y nh÷ng trë ng¹i lín, cã thÓ dÉn tíi sai lÖch trong ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan tiÕn hµnh tè tông. Thùc tiÔn ®iÒu tra, truy tè, xÐt xö trong nh÷ng n¨m qua ®· cho thÊy, mét sè c¸n bé, c«ng chøc trong c¬ quan nhµ n­íc, kÓ c¶ trong c¬ quan t­ ph¸p ®· cã hµnh vi lîi dông chøc vô, quyÒn h¹n cña m×nh ®Ó c¶n trë viÖc ph¸t hiÖn, ®iÒu tra, xö lý ng­êi ph¹m téi, dïng quyÒn hµnh khèng chÕ ng­êi ph¸t hiÖn téi ph¹m, kh«ng chÞu cung cÊp tµi liÖu cã liªn quan ®Õn vô ¸n h×nh sù, g©y khã kh¨n cho ho¹t ®éng xö lý ng­êi ph¹m téi.

B»ng nh÷ng quy ®Þnh nªu trªn, nhËn thøc cña c¸c c¸ nh©n sÏ cã sù biÕn chuyÓn, phÇn do sî bÞ ¸p dông c¸c chÕ tµi h×nh sù, phÇn do sù gi¸c ngé, th«i thóc còng cña chÝnh l­¬ng t©m sÏ tù gi¸c tõ bá ý ®Þnh che giÊu téi ph¹m hoÆc ý ®Þnh kh«ng tè gi¸c téi ph¹m. L­¬ng t©m con ng­êi trong nh÷ng hoµn c¶nh nµy sÏ kh«ng cho phÐp c¸ nh©n im lÆng ®Ó mÆc cho nh÷ng thiÖt h¹i x· héi mµ c¸c hµnh vi ph¹m téi g©y ra. Che giÊu, kh«ng khai b¸o, tè gi¸c, kh«ng céng t¸c víi c¸c c¬ quan nhµ n­íc cã thÈm quyÒn ®Ó ®­a vô viÖc ra ¸nh s¸ng ®ã lµ lÜnh vùc cña luËt ph¸p vµ ®ång thêi còng lµ lÜnh vùc cña c¶ ®¹o ®øc ch©n chÝnh. ë ®©y, nghÜa vô ®¹o ®øc, hµnh ®éng ®¹o ®øc cña c¸ nh©n chÝnh lµ sù lªn ¸n nh÷ng c¸i ¸c vµ tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc ®èi víi c¸i thiÖn.

Sù c­ìng chÕ cña ph¸p luËt th«ng qua viÖc ¸p dông c¸c chÕ tµi xö ph¹t ®èi víi nh÷ng ng­êi cã hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt nh»m môc ®Ých gi¸o dôc hä trë thµnh nh÷ng c«ng d©n l­¬ng thiÖn, cã Ých cho x· héi, t¹o niÒm tin vµo lÏ ph¶i, c«ng lý cho x· héi. §©y còng lµ mét trong nh÷ng c¸ch thøc b¶o vÖ h÷u hiÖu c¸c gi¸ trÞ, chuÈn mùc ®¹o ®øc tèt ®Ñp, h­íng con ng­êi sèng thiÖn vµ bµi trõ, l¸nh xa c¸i ¸c. H×nh ph¹t vµ c¸c biÖn ph¸p xö lý kh¸c cña nhµ n­íc ®­îc quy ®Þnh trong ph¸p luËt cã tÝnh r¨n ®e, gi¸o dôc, phßng ngõa cao. Mçi khi c¸ nh©n dù ®Þnh, toan tÝnh thùc hiÖn mét hµnh vi bÊt hîp ph¸p vµ tr¸i ®¹o ®øc (vÝ nh­ toan tÝnh giÕt h¹i ng­êi kh¸c) th× nçi sî h·i tõ nguy c¬ cã thÓ bÞ ph¸t hiÖn, bÞ trõng ph¹t sÏ nÝu kÐo, ng¨n c¶n c¸ nh©n ®ã chïn b­íc tr­íc ranh giíi cuèi cïng cña ®¹o ®øc. Nh­ vËy, h×nh ph¹t trong luËt h×nh sù, c¸c biÖn ph¸p xö ph¹t hµnh chÝnh kh¸c ®ãng vai trß lµ c¸i barie thÐp ®Ó ng¨n c¶n nh÷ng ý nghÜ vµ hµnh vi vi ph¹m ®¹o ®øc vµ còng rÌn luyÖn cho con ng­êi sù thËn träng trong mäi hµnh vi cña m×nh bëi ph¸p luËt còng xö ph¹t c¶ nh÷ng hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt ®­îc thùc hiÖn do lçi v« ý.

TÝnh ®ñ ®é r¨n ®e cña c¸c chÕ tµi xö ph¹t hiÖn nay còng ®ang lµ vÊn ®Ò ®­îc d­ luËn x· héi quan t©m. Ch¼ng h¹n, trong lÜnh vùc trËt tù, an toµn giao th«ng, nh×n chung d­ luËn x· héi ®Òu cho r»ng c¸c biÖn ph¸p xö lý vi ph¹m xem ra cßn nhÑ qu¸, ch­a ®ñ ®é r¨n ®e. §µnh r»ng, ®Ó c¶i thiÖn t×nh h×nh giao th«ng rÊt bÊt cËp hiÖn nay, chóng ta ph¶i thùc hiÖn nhiÒu gi¶i ph¸p ®ång bé, song qua thùc tÕ cho thÊy, gi¶i ph¸p ®­îc coi lµ m¹nh mÏ, thiÕt thùc nhÊt hiÖn nay chÝnh lµ ph¶i bæ sung vµ t¨ng møc xö ph¹t lªn. Theo lý thuyÕt vi ph¹m ph¸p luËt th× c¸c hµnh vi vi ph¹m luËt lÖ giao th«ng tõ hµnh chÝnh ®Õn téi ph¹m h×nh sù th«ng th­êng ®Òu ®­îc x¸c ®Þnh chñ yÕu lµ do lçi v« ý cña ng­êi vi ph¹m. Sì dÜ nh­ vËy lµ v×, theo lý thuyÕt vi ph¹m ph¸p luËt th× lçi v« ý ®­îc xem xÐt trong ý thøc, th¸i ®é t©m lý cña ng­êi vi ph¹m ®èi víi hµnh vi vµ hËu qu¶ cña hµnh vi tr¸i ph¸p luËt cña m×nh. Song theo quan niÖm ®êi th­êng th× c¸c hµnh vi vi ph¹m luËt lÖ giao th«ng nh­ phãng nhanh, v­ît Èu, l¹ng l¸ch, ®¸nh vâng ®Òu lµ cè ý – cè t×nh. Quan niÖm ®êi th­êng c¨n cø vµo viÖc ng­êi tham gia giao th«ng biÕt ®­îc sù nguy hiÓm cña nh÷ng hµnh vi nªu trªn vµ sù “cè t×nh” thùc hiÖn nh÷ng hµnh vi ®ã. §­¬ng nhiªn lµ ®èi víi hËu qu¶ xÊu cã thÓ xÈy ra do nh÷ng hµnh vi vi ph¹m luËt lÖ giao th«ng th× chñ thÓ g©y ra kh«ng mong muèn. Nªn ch¨ng trong ph¸p luËt còng ph¶i nghiªm kh¾c h¬n b»ng nh÷ng chÕ tµi xö ph¹t ®ñ ®é r¨n ®e ®èi víi lo¹i vi ph¹m luËt lÖ giao th«ng nµy, bëi v× ®a phÇn c¸c vô vi ph¹m ®Òu do lçi cña ng­êi tham gia giao th«ng ®Æc biÖt lµ hµnh vi phãng nhanh, v­ît Èu.

C¸c quan hÖ h«n nh©n vµ gia ®×nh cña n­íc ta ®ang bÞ t¸c ®éng s©u s¾c bëi nh÷ng yÕu tè tiªu cùc vèn lµ thuéc tÝnh cña mÆt tr¸i c¬ chÕ thÞ tr­êng, biÓu hiÖn râ rµng ë sù xuèng cÊp vÒ ®¹o ®øc, lèi sèng h«n nh©n thùc dông vµ sù suy tho¸i, láng lÎo cña c¸c mèi quan hÖ gi÷a vî chång, gi÷a cha mÑ vµ con c¸i, gi÷a «ng bµ vµ c¸c ch¸u; tÝnh tr¹ng kh«ng cÊp d­ìng con c¸i, kh«ng cÊp d­ìng cha mÑ giµ yÕu rÊt phæ biÕn (40% sè trÎ em trong c¸c vô ly h«n ë Qu¶ng Nam - §µ N½ng bÞ bá mÆc, thiÕu sù ch¨m sãc, gi¸o dôc cña cha mÑ sau khi ly h«n); n¹n b¹o hµnh, ng­îc ®·i vî con g©y ra hËu qu¶ nghiªm träng t¨ng ë møc b¸o ®éng; ph¸t sinh nhiÒu hiÖn t­îng ph¹m téi d· man nh­ giÕt vî, giÕt con ®Î hoÆc con riªng cña vî hoÆc chång, ®¸nh chÕt cha mÑ.

§Ó “luËt ho¸” c¸c øng xö ®¹o ®øc trong lÜnh vùc h«n nh©n vµ gia ®×nh, mét khã kh¨n vÒ kü thËt lËp ph¸p ®ßi hái c¸c nhµ lµm luËt ph¶i gi¶i quyÕt hÕt søc khÐo lÐo ®ã lµ do nh÷ng thuéc tÝnh ®Æc thï kh¸c biÖt c¬ b¶n cña ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc nªn viÖc thÓ hiÖn b»ng ng«n ng÷ ph¸p lý c¸c quy t¾c ®¹o ®øc dÔ bÞ mÊt tÝnh quy ph¹m, dÔ trë thµnh c¸c quy ®Þnh chung chung, mang tÝnh h×nh thøc. Trong LuËt H«n nh©n vµ gia ®×nh 2000, c¸c nhµ lËp ph¸p ®· rÊt thµnh c«ng trong viÖc gi¶i quyÕt mèi quan hÖ nãi trªn. Ngay sau khi ®­îc c«ng bè vµ phæ biÕn réng r·i trong ®êi sèng x· héi, LuËt H«n nh©n vµ Gia ®×nh 2000 ®· chøng tá ý nghÜa x· héi réng lín cña m×nh. Mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm quan träng t¹o nªn gi¸ trÞ x· héi ®ã lµ qu¸ tr×nh x©y dùng LuËt lu«n b¸m s¸t vµ thÓ hiÖn t­ t­ëng chØ ®¹o: ®­a sù ®iÒu chØnh cña ph¸p luËt tiÕp cËn ë biªn ®é gÇn nhÊt víi c¸c truyÒn thèng tèt ®Ñp cña d©n téc, “luËt ho¸” c¸c quy t¾c øng xö ®¹o ®øc vèn lµ céi nguån lµm nªn b¶n s¾c nh©n v¨n cña ®Êt n­íc, d©n téc, con ng­êi ViÖt Nam. T­ t­ëng chñ ®¹o trªn ®· ®­îc kh¼ng ®Þnh trong Lêi nãi ®Çu cña LuËt:“... §Ó ®Ò cao vai trß cña gia ®×nh trong ®êi sèng x· héi, gi÷ g×n vµ ph¸t huy truyÒn thèng vµ nh÷ng phong tôc, tËp qu¸n tèt ®Ñp cña d©n téc ViÖt Nam ...”.

Víi ®Þnh h­íng chØ ®¹o ®ã, cã thÓ dÔ dµng t×m thÊy trong LuËt H«n nh©n vµ gia ®×nh 2000 rÊt nhiÒu ®iÒu luËt mµ thùc chÊt lµ sù s¸ng t¹o ph¸p lý, b»ng ng«n ng÷ ph¸p lý c¸c quy t¾c øng xö ®¹o ®øc. Trong nhiÒu quy ph¹m ph¸p luËt cña LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh n¨m 2000 ®· thÓ hiÖn s©u s¾c c¶ ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt, khiÕn cho sù ph©n biÖt gi÷a chóng chØ cßn mang tÝnh t­¬ng ®èi. Mèi quan hÖ gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc trong LuËt H«n nh©n vµ Gia ®×nh 2000 ®­îc thÓ hiÖn râ nÐt nhÊt ë mét sè ®iÓm c¬ b¶n sau ®©y:

- Trong viÖc më réng diÖn cÊm kÕt h«n

So víi c¸c LuËt H«n nh©n vµ Gia ®×nh ®­îc ban hµnh tr­íc ®©y, lÇn ®Çu tiªn LuËt H«n nh©n vµ Gia ®×nh 2000 ®· më réng diÖn cÊm kÕt h«n trong c¸c tr­êng hîp quy ®Þnh t¹i Kho¶n 4, §iÒu 10, cô thÓ lµ:

- CÊm kÕt h«n gi÷a ng­êi ®· tõng lµ cha, mÑ nu«i víi con c¸i.

- CÊm kÕt h«n gi÷a ng­êi ®· tõng lµ bè chång víi con d©u.

- CÊm kÕt h«n gi÷a ng­êi ®· tõng lµ mÑ vî víi con rÓ.

- CÊm kÕt h«n gi÷a ng­êi ®· tõng lµ bè d­îng víi con riªng cña vî.

- CÊm kÕt h«n gi÷a ng­êi ®· tõng lµ mÑ kÕ víi con riªng cña chång.

§©y lµ mét trong nh÷ng quy ph¹m thÓ hiÖn râ nÐt nhÊt sù thèng nhÊt gi÷a ®iÒu chØnh cña ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc. Yªu cÇu, ¸p lùc x· héi vÒ ®iÒu chØnh ®¹o ®øc truyÒn thèng chÝnh lµ c¬ së ®Ó h×nh thµnh quy ph¹m ph¸p luËt nµy. Thùc tiÔn x· héi ®· chøng minh tr­íc ®©y trong c¸c LuËt H«n nh©n vµ gia ®×nh n¨m 1959, 1986 ch­a cã quy ®Þnh nµy nh­ng viÖc kÕt h«n trong c¸c tr­êng hîp nãi trªn lu«n chÞu sù lªn ¸n nghiªm kh¾c cña d­ luËn x· héi. ViÖc chuyÓn ho¸ quy t¾c ®¹o ®øc ®ã thµnh quy ph¹m ®· t¹o nªn søc m¹nh cho c¶ ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc. Suy réng ra, cßn cã thÓ thÊy quy ph¹m nµy ®· t¹o nªn mét nÐt ®Æc thï cña LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh ViÖt Nam so víi nhiÒu quèc gia kh¸c. NÐt ®Æc thï ®ã chÝnh lµ c¬ së ®¹o ®øc cña ph¸p luËt H«n nh©n vµ gia ®×nh ViÖt nam, ®¹o ®øc truyÒn thèng d©n téc. VÒ ®¹o ®øc truyÒn thèng, mèi quan hÖ gi÷a cha mÑ vµ con - cho dï ®ã lµ quan hÖ kh«ng h×nh thµnh trªn c¬ së huyÕt thèng mµ h×nh thµnh trªn c¬ së sù kiÖn nu«i con nu«i, hoÆc quan hÖ gi÷a bè chång víi con d©u, mÑ vî víi con rÓ, cha d­îng víi con riªng cña vî, mÑ kÕ víi con riªng cña chång - ®Òu lµ quan hÖ hÕt søc thiªng liªng vµ kh«ng thÓ chuyÓn ho¸ thµnh quan hÖ h«n nh©n ®­îc.

Ph¸p luËt x¸c ®Þnh (hay cßn ®­îc gäi lµ ghi nhËn) nh÷ng nguyªn t¾c, nh÷ng chuÈn mùc, nh÷ng quan ®iÓm ®¹o ®øc theo nhiÒu c¸ch thøc kh¸c nhau, tïy thuéc vµo ®Æc ®iÓm cña mçi ngµnh luËt - ®Æc ®iÓm cña c¸c quan hÖ x· héi mµ c¸c ngµnh luËt ®iÒu chØnh. Cã thÓ lµ sù ghi nhËn trùc tiÕp (th­êng thÊy trong c¸c quy ph¹m ph¸p luËt h«n nh©n gia ®×nh, ph¸p luËt d©n sù, ph¸p luËt hiÕn ph¸p, ph¸p luËt hµnh chÝnh...). VÝ dô, quan hÖ gi÷a cha mÑ vµ con ®­îc quy ®Þnh trong c¸c ®iÒu cña LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh n¨m 2000, “cha mÑ cã nghÜa vô vµ quyÒn th­¬ng yªu, tr«ng nom, nu«i d­ìng, ch¨m sãc, b¶o vÖ quyÒn, lîi Ých hîp ph¸p cña con; t«n träng ý kiÕn cña con; ch¨m lo viÖc häc tËp vµ gi¸o dôc ®Ó con ph¸t triÓn lµnh m¹nh vÒ thÓ chÊt, trÝ tuÖ vµ ®¹o ®øc, trë thµnh ng­êi con hiÕu th¶o cña gia ®×nh, c«ng d©n cã Ých cho x· héi. (§iÒu 34)”. Vµ, “ Con cã bæn phËn yªu quý, kÝnh träng, biÕt ¬n, hiÕu th¶o víi cha mÑ, l¾ng nghe nh÷ng lêi khuyªn b¶o ®óng ®¾n cña cha mÑ, gi÷ g×n danh dù, truyÒn thèng tèt ®Ñp cña gia ®×nh. (§iÒu 35)”. Quan hÖ qua l¹i vÒ nghÜa vô vµ quyÒn gi÷a c¸c bªn chñ thÓ trong tõng mèi quan hÖ nãi trªn ®­îc quy ®Þnh trong c¸c ®iÒu luËt ®Òu to¸t lªn tinh thÇn: viÖc thùc hiÖn c¸c nghÜa vô vµ quyÒn ®ã lµ ®iÒu rÊt tù nhiªn, ®­îc ®Æt trªn c¬ së t×nh c¶m yªu th­¬ng, g¾n bã, bÒn v÷ng.

Trong suèt 8 ch­¬ng, 110 ®iÒu cña LuËt H«n nh©n vµ Gia ®×nh 2000, sù t«n vinh c¸c truyÒn thèng ®¹o ®øc tèt ®Ñp ®­îc thÓ hiÖn tËp trung nhÊt trong c¸c ch­¬ng ®iÒu chØnh c¸c mèi quan hÖ gia ®×nh, ®ã lµ ch­¬ng III (quan hÖ gi÷a vî vµ chång), ch­¬ng IV (quan hÖ gi÷a cha mÑ vµ con), ch­¬ng V (quan hÖ gi÷a «ng bµ néi, «ng bµ ngo¹i vµ ch¸u; gi÷a anh chÞ em vµ gi÷a c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh).

Ngay tõ bè côc cña LuËt ta ®· nhËn thÊy mét ®iÓm míi c¬ b¶n, ®ã lµ sù bæ sung ch­¬ng V ®Ó ®iÒu chØnh mèi quan hÖ gi÷a «ng bµ néi, «ng bµ ngo¹i víi ch¸u; gi÷a anh chÞ em vµ gi÷a c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh. §©y lµ lÇn ®Çu tiªn nh÷ng mèi quan hÖ nµy trë thµnh ®èi t­îng ®iÒu chØnh cña ph¸p luËt ViÖt Nam. MÆc dï tõ hµng ngµn n¨m lÞch sö, nh÷ng mèi quan hÖ nµy vèn lµ ®èi t­îng ®iÒu chØnh cña ®¹o ®øc x· héi nh÷ng viÖc “luËt ho¸” chóng trong LuËt H«n nh©n vµ Gia ®×nh 2000 cµng cã gi¸ trÞ cñng cè, n©ng cao hiÖu qu¶ cña ®iÒu chØnh x· héi ®èi víi chung. MÆt kh¸c, sù bæ sung c¸c quy ph¹m nµy cßn thÓ hiÖn rÊt râ sù trë l¹i víi m« h×nh gia ®×nh truyÒn thèng trong lèi sèng d©n téc: gia ®×nh gåm 3 thÕ hÖ cïng chung sèng: «ng bµ - cha mÑ - con ch¸u. §iÒu nµy còng thÓ hiÖn sù tiÖm cËn trong quan ®iÓm ph¸p lý víi quan ®iÓm ®¹o ®øc truyÒn thèng. Gia ®×nh kh«ng ph¶i chØ gåm khu«n khæ chËt hÑp cña “gia ®×nh h¹t nh©n” víi c¸c quan hÖ vî - chång; cha mÑ - con mµ ®· më réng, ®Çy ®ñ h¬n trong sù ®an xen víi quan hÖ «ng bµ - ch¸u; anh - chÞ – em, ...

Sù kÕt hîp ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt trong quy ph¹m ph¸p luËt h«n nh©n vµ gia ®×nh ®­îc thÓ hiÖn râ nÐt ë viÖc sö dông thuËt ng÷ “bæn phËn”. B×nh th­êng, kh¸i niÖm “ bæn phËn “ lµ thuéc vÒ lÜnh vùc ®¹o ®øc, kh«ng hoµn toµn ®ång nhÊt víi “ nghÜa vô “ trong ph¸p luËt. VÒ mÆt ng÷ nghÜa, nãi ®Õn bæn phËn lµ nãi ®Õn sù ®iÒu chØnh vÒ mÆt ®¹o ®øc. Do ®ã, víi viÖc sö dông thuËt ng÷ nµy, vÒ h×nh thøc sù ®iÒu chØnh cña ph¸p luËt d­êng nh­ ®· v­¬n xa h¬n c¶ nh÷ng thuéc tÝnh vèn cã cña ph¸p luËt ®Ó h­íng dÉn xö sù cña con ng­êi theo yÕu tè ®¹o ®øc.

Trong rÊt nhiÒu quy ph¹m kh¸c còng cã sù hµi hoµ cña yÕu tè ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc. VÝ dô, quan hÖ gi÷a vî vµ chång ®­îc kh¸i qu¸t trong ®iÒu luËt cã tªn gäi rÊt ®Æc biÖt “T×nh nghÜa vî chång”, víi néi dung: vî chång chung thuû, th­¬ng yªu, quý träng, ch¨m sãc, gióp ®ì nhau, cïng nhau x©y dùng gia ®×nh b×nh ®¼ng, tiÕn bé, h¹nh phóc, bÒn v÷ng (§iÒu 18).

HoÆc quan hÖ gi÷a anh, chÞ, em trong gia ®×nh:

“Anh, chÞ, em cã bæn phËn th­¬ng yªu, ch¨m sãc, gióp ®ì lÉn nhau; cã nghÜa vô vµ quyÒn ®ïm bäc, nu«i d­ìng nhau trong tr­êng hîp kh«ng cßn cha mÑ hoÆc cha mÑ kh«ng cã ®iÒu kiÖn tr«ng nom, nu«i d­ìng, ch¨m sãc, gi¸o dôc con”.

Khi nghiªn cøu quy ph¹m nãi trªn, cã quan ®iÓm cho r»ng viÖc quy ®Þnh nh­ vËy lµ h×nh thøc, kh«ng cã sù l­îng ho¸ trong tõng “nghÜa vô”, “quyÒn”, “bæn phËn”, do ®ã, nh÷ng quy ®Þnh nµy sÏ kh«ng cã søc m¹nh ®Ó rµng buéc tr¸ch nhiÖm cña c¸c chñ thÓ cã liªn quan. Cã thÓ nãi hiÓu nh­ vËy lµ ch­a thÊy ®­îc r»ng, tÝnh b¾t buéc thùc hiÖn cña c¸c quy ph¹m cã vÎ “h×nh thøc” nµy ®· ®­îc quy ®Þnh bëi chÝnh “søc m¹nh” tiÒm Èn trong b¶n th©n c¸c quy t¾c øng xö ®¹o ®øc ®­îc “luËt ho¸”. “§¹o vî, chång”, “ThuËn vî thuËn chång t¸t bÓ §«ng còng c¹n”, “TrÎ cËy cha, giµ cËy con”, “Anh em nh­ thÓ tay ch©n”, “S¶y cha xuèng chó, s¶y mÑ bó d×”... nh÷ng ®¹o lý Êy tù b¶n th©n chóng cã søc sèng tr­êng tån qua nhiÒu thÕ hÖ, lµ c¸i bÊt biÕn trong bÊt kú chÕ ®é Nhµ n­íc nµo. LuËt H«n nh©n vµ Gia ®×nh 2000 ®· rÊt thµnh c«ng khi sö dông nguån søc m¹nh tù nhiªn ®Ó t¹o nªn gi¸ trÞ cña quy ph¹m. §iÒu 1 LuËt H«n nh©n vµ Gia ®×nh n¨m 2000: "LuËt H«n nh©n vµ Gia ®×nh cã nhiÖm vô gãp phÇn x©y dùng, hoµn thiÖn vµ b¶o vÖ chÕ ®é h«n nh©n vµ gia ®×nh tiÕn bé, x©y dùng chuÈn mùc ph¸p lý cho c¸ch øng xö cña c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh, b¶o vÖ quyÒn, lîi Ých hîp ph¸p cña c¸c thµnh viªn trong gia ®×nh, kÕ thõa vµ ph¸t huy truyÒn thèng ®¹o ®øc tèt ®Ñp cña gia ®×nh ViÖt Nam nh»m x©y dùng gia ®×nh no Êm, b×nh ®¼ng, tiÕn bé, h¹nh phóc, bÒn v÷ng…"

Sù ghi nhËn ®¹o ®øc trong ph¸p luËt cã thÓ lµ gi¸n tiÕp, th«ng qua viÖc quy ®Þnh nh÷ng dÊu hiÖu cña hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt (th­êng thÊy trong ph¸p luËt h×nh sù, trong c¸c quy ph¹m ph¸p luËt hµnh chÝnh cã liªn quan ®Õn xö lý vi ph¹m hµnh chÝnh). §iÒu 110 Bé luËt h×nh sù quy ®Þnh vÒ téi hµnh h¹ ng­êi kh¸c víi møc h×nh ph¹t tï tõ ba th¸ng ®Õn hai n¨m, tõ mét n¨m ®Õn ba n¨m nÕu ph¹m téi ®èi víi ng­êi giµ, trÎ em, phô n÷ cã thai hoÆc ng­êi tµn tËt; ®èi víi nhiÒu ng­êi. B»ng c¸ch quy ®Þnh ®ã, hµnh vi hµnh h¹ ng­êi kh¸c lµ hµnh vi tr¸i ph¸p luËt vµ tr¸i ®¹o ®øc, cÇn ph¶i bÞ lªn ¸n vµ xö lý nghiªm minh.

§ång thêi, nhiÒu quy ph¹m ph¸p luËt tuy kh«ng trùc tiÕp thÓ hiÖn c¸c nghÜa vô ®¹o ®øc trong néi dung cña nã nh­ng vÉn nh»m môc ®Ých ®­a l¹i cho c¸c nghÜa vô ®¹o ®øc sù ®¶m b¶o vÒ mÆt ph¸p lý, ®­îc thùc hiÖn trong cuéc sèng. §ã lµ nh÷ng quy ph¹m ph¸p lý dµnh sù b¶o vÖ ®Æc biÖt cho hµnh vi cña nh÷ng ng­êi cã hµnh ®éng tÝch cùc vµ tù nguyÖn thùc hiÖn c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc. VÝ dô nh­ c¸c quy ®Þnh trong ph¸p luËt vÒ b¶o ®¶m x· héi, quy ®Þnh trî cÊp cho nh÷ng ng­êi cã hµnh ®éng dòng c¶m cøu tµi s¶n nhµ n­íc, cøu tÝnh m¹ng ng­êi kh¸c mµ bÞ tæn h¹i ®Õn søc khoÎ hoÆc tÝnh m¹ng.

Nh÷ng nguyªn t¾c, chuÈn mùc, ph¹m trï ®¹o ®øc trong ph¸p luËt d©n sù ®­îc thÓ hiÖn mét c¸ch cô thÓ vµ trùc tiÕp h¬n so víi ë ph¸p luËt h×nh sù. §©y còng lµ ®iÒu dÔ hiÓu, xuÊt ph¸t tõ ®Æc ®iÓm cña hai ngµnh luËt nµy. Tr­íc hÕt, mèi quan hÖ gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc ®­îc thÓ hiÖn trong c¸c nguyªn t¾c cña Bé luËt d©n sù, nguyªn t¾c trong c¸c giao dÞch d©n sù. §iÒu 4 Bé luËt d©n sù quy ®Þnh vÒ nguyªn t¾c tù do, tù nguyÖn cam kÕt, tho¶ thuËn. QuyÒn tù do cam kÕt, tho¶ thuËn trong viÖc x¸c lËp quyÒn, nghÜa vô d©n sù ®­îc ph¸p luËt b¶o ®¶m, nÕu cam kÕt, tho¶ thuËn ®ã kh«ng vi ph¹m ®iÒu cÊm cña ph¸p luËt, kh«ng tr¸i ®¹o ®øc x· héi...”. §iÒu 128. Giao dÞch d©n sù v« hiÖu do vi ph¹m ®iÒu cÊm cña ph¸p luËt, tr¸i ®¹o ®øc x· héi. Giao dÞch d©n sù cã môc ®Ých vµ néi dung vi ph¹m ®iÒu cÊm cña ph¸p luËt, tr¸i ®¹o ®øc x· héi th× v« hiÖu. §iÒu cÊm cña ph¸p luËt lµ nh÷ng quy ®Þnh cña ph¸p luËt kh«ng cho phÐp chñ thÓ thùc hiÖn nh÷ng hµnh vi nhÊt ®Þnh. §¹o ®øc x· héi lµ nh÷ng chuÈn mùc øng xö chung gi÷a ng­êi víi ng­êi trong ®êi sèng x· héi, ®­îc céng ®ång thõa nhËn vµ t«n träng.

Gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc kh«ng cã mèi quan hÖ gi÷a "c¸i chung" vµ "c¸i riªng"; chóng cã quan hÖ mËt thiÕt nh­ng kh«ng lo¹i trõ nhau, cµng kh«ng thÓ lÊy c¸i nµy thay cho c¸i kia. Ta cã thÓ lÊy ho¹t ®éng hoµ gi¶i lµm vÝ dô, ë ®©y c¸c vÊn ®Ò ®­îc ®­a ra gi¶i quyÕt theo ph­¬ng ch©m :" thÊu t×nh ®¹t lý", víi " c«ng thøc": " T×nh - Lý -T×nh"- lÊy ®¹o ®øc ®Ó khuyªn b¶o, thuyÕt phôc, nh­ng ph¶i trong khu«n khæ ph¸p luËt, råi l¹i b»ng ®¹o ®øc ®Ó gióp c¸c chñ thÓ dµn xÕp c¸c tranh chÊp...¹⁵⁸

Ph¸p luËt kh«ng chØ ghi nhËn ®¹o ®øc mµ cßn lµ ph­¬ng tiÖn ®¶m b¶o cho ®¹o ®øc ®­îc thùc hiÖn trong cuéc sèng th«ng qua c¸c biÖn ph¸p cña nhµ n­íc. Vai trß cña ph¸p luËt ®èi víi ®¹o ®øc ®­îc thÓ hiÖn th«ng qua con ®­êng "luËt ho¸" c¸c quy ph¹m, c¸c quan niÖm ®¹o ®øc. Ch¼ng h¹n, trong nh÷ng quy ph¹m ph¸p luËt h×nh sù chøa ®ùng c¸c yÕu tè ®¹o ®øc. Do vËy, trong thùc tÕ, nÕu xö sai ph¸p luËt, hay lÈn tr¸nh ph¸p luËt, c¸c thÈm ph¸n sÏ bÞ truy cøu tr¸ch nhiÖm ph¸p lý vµ ch¾c ch¾n c¸c thÈm ph¸n sÏ day døt, trong néi t©m cña hä ®· x¶y ra "xung ®ét víi l­¬ng t©m cña chÝnh m×nh".¹⁵⁹

ViÖc thùc hiÖn ph¸p luËt, ®Æc biÖt lµ ¸p dông ph¸p luËt cã vai trß to lín trong viÖc tu©n theo nh÷ng chuÈn mùc, nguyªn t¾c, ph¹m trï ®¹o ®øc. Liªn hÖ vµo lÜnh vùc luËt h×nh sù, nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc nh­: c«ng b»ng, v« t­, kh¸ch quan, nh©n ®¹o, t×nh ng­êi, lîi Ých, danh dù, nh©n phÈm con ng­êi phô thuéc rÊt nhiÒu vµo tÝnh chÊt vµ kÕt qu¶ ho¹t ®éng cña toµ ¸n vµ c¸c c¬ quan t­ ph¸p h×nh sù kh¸c nh­ c¬ quan ®iÒu tra, ViÖn kiÓm s¸t. NÕu gi¶ sö, b¶n ¸n kh«ng ®¸p øng ®­îc nh÷ng yªu cÇu võa ®óng ph¸p luËt, võa thÊu t×nh võa ®¹t lý th× sÏ lµm gi¶m lßng tin cña nh©n d©n, nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc sÏ bÞ hiÓu sai lÖch. Buéc téi oan, sai sÏ g©y thiÖt h¹i kh«ng l­êng ®­îc vÒ mÆt ®¹o ®øc trong x· héi. Trong tr­êng hîp ng­îc l¹i, toµ tuyªn mét b¶n ¸n ®óng ph¸p luËt, thÊu lý ®¹t t×nh, s¸ng ngêi chÝnh nghÜa th× sÏ g©y ®­îc ¶nh h­ëng tèt trong d­ luËn x· héi, cñng cè ®­îc lßng tin cña nh©n d©n vµo ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc x· héi.
3. Ph¸p luËt lµ ®iÒu kiÖn thùc hiÖn ®¹o ®øc

§µnh r»ng ®Ó thùc hiÖn ®¹o ®øc, c¸c bæn phËn ®¹o ®øc ph¶i cã nhiÒu ®iÒu kiÖn kh¸ch quan vµ chñ quan nh­ ®iÒu kiÖn kinh tÕ, v¨n ho¸, chÝnh trÞ, søc khoÎ… tÝnh c¸ch, lèi sèng vµ l­¬ng t©m cña mçi con ng­êi nh­ng ph¸p luËt lµ mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn kh«ng thÓ thiÕu ®­îc ®Ó thùc hµnh ®¹o ®øc. Ph¸p luËt thùc hiÖn vai trß nµy b»ng nhiÒu c¸ch thøc kh¸c nhau. Tr­íc hÕt lµ b»ng chÝnh viÖc ph¸p luËt ghi nhËn c¸c quy t¾c, quan ®iÓm ®¹o ®øc vµo trong c¸c quy ph¹m ph¸p luËt. Mét khi ®· ®­îc luËt ho¸, c¸c quy t¾c ®¹o ®øc ®ã ®­îc bæ sung thªm søc m¹nh cña c­ìng chÕ nhµ n­íc, b»ng c¸c lo¹i chÕ tµi ph¸p luËt t­¬ng øng nªn hiÖu lùc, hiÖu qu¶ thùc hiÖn t¨ng lªn rÊt nhiÒu. Tuy nhiªn, ®iÒu nµy kh«ng dÉn ®Õn viÖc phñ sãng ph¸p luËt lªn toµn bé ®êi sèng ®¹o ®øc.

Cã thÓ nãi, víi vai trß tiªn phong cña m×nh, ph¸p luËt ®· gãp phÇn ®Þnh h­íng cho sù ph¸t triÓn cña c¸c quan niÖm, c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc. Ch¼ng h¹n, hiÖn nay ph¸p luËt cña nhµ n­íc ta ®· cã nh÷ng quy ®Þnh xö lý nghiªm kh¾c c¸c hµnh vi nh­: tham nhòng, hèi lé, c¸c tÖ n¹n x· héi kh¸c(chø kh«ng chØ nh÷ng hµnh vi trém c¾p, lõa ®¶o, ®¸nh, giÕt ng­êi, gi¸n ®iÖp). §©y còng chÝnh lµ mét trong nh÷ng yÕu tè t¸c ®éng ®Õn sù thay ®æi trong thang b¶ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc hiÖn nay. Trong cuéc sèng cña x· héi v¨n minh, hiÖn ®¹i, mét ng­êi ®­îc ®¸nh gi¸ lµ cã ®¹o ®øc kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ anh ta "hiÒn lµnh, thËt thµ" mµ cßn lµ nh÷ng yÕu tè kh¸c nh­: chÊp hµnh nghiªm chØnh ph¸p luËt, tham gia tÝch cùc vµo c¸c ho¹t ®éng x· héi nh­ tõ thiÖn, ®Êu tranh th¼ng th¾n víi nh÷ng hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt vµ vi ph¹m ®¹o ®øc cña nh÷ng ng­êi xung quanh.

Vai trß ®Þnh h­íng cña ph¸p luËt ®èi víi ®¹o ®øc cßn ®­îc thÓ hiÖn ë chç, ph¸p luËt t¹o chç ®øng cho nh÷ng quan niÖm, nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc míi tiÕn bé ®ang manh nha h×nh thµnh trong x· héi. §ã lµ viÖc ph¸p luËt ghi nhËn nh÷ng chuÈn mùc, nh÷ng quan niÖm ®¹o ®øc míi xuÊt hiÖn nh­ng ch­a ®­îc phæ biÕn réng r·i trong ®êi sèng. Ng­îc dßng lÞch sö, vai trß ®Þnh h­íng cña ph¸p luËt trong viÖc thóc ®Èy sù h×nh thµnh nh÷ng quan niÖm, gi¸ trÞ ®¹o ®øc míi ®· ®­îc thÓ hiÖn rÊt râ nÐt qua vÝ dô sau. S¾c lÖnh 97/SL ngµy 22/5/1950 ®· kh¼ng ®Þnh: con c¸i lËp gia ®×nh kh«ng cÇn sù tho¶ thuËn, chÊp nhËn cña cha mÑ (®iÒu 2). §iÒu 8 quy ®Þnh: cha mÑ kh«ng cã quyÒn giam cÇm con c¸i khi chóng ph¹m téi. LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh 1959 ®· ®Ò ra mét sè nguyªn t¾c rÊt tiÕn bé, nh©n ®¹o: b¶o vÖ quyÒn lîi cña con c¸i, phô n÷ trong gia ®×nh, cña ng­êi mÑ khi mang thai. Nh÷ng quy ®Þnh nµy ®· ghi nhËn nh÷ng quy t¾c ®¹o ®øc cã tÝnh chÊt b­íc ngoÆt vµo thêi ®iÓm ®ã. D­íi sù hç trî, hîp ph¸p ho¸ cña ph¸p luËt, c¸c quan niÖm, chuÈn mùc ®¹o ®øc tiÕn bé ®ã ®· dÇn dÇn ¨n s©u vµo ý thøc cña c¸c thµnh viªn trong x· héi, ®­îc toµn x· héi chÊp nhËn, thµnh nh÷ng thãi quen øng xö.

Trong c«ng t¸c x©y dùng ph¸p luËt, nhµ lµm luËt ®· chó ý ®Õn c¸c quy ph¹m ®¹o ®øc l¹c hËu cÇn h¹n chÕ vµ ®i ®Õn xo¸ bá, còng nh­ c¸c quy ph¹m ®¹o ®øc míi tiÕn bé cÇn khuyÕn khÝch, tõ ®ã dïng ph¸p luËt t¹o ®iÒu kiÖn cho c¸c quy ph¹m ®¹o ®øc míi ®ã ph¸t triÓn. Khi ®· ®­îc "luËt ho¸", c¸c quan niÖm, chuÈn mùc ®¹o ®øc sÏ cã c¬ chÕ ®¶m b¶o thùc hiÖn ë "tÇm cao h¬n", h÷u hiÖu h¬n. §iÒu 122 Bé luËt d©n sù quy ®Þnh vÒ ®iÒu kiÖn cã hiÖu lùc cña giao dÞch d©n sù, theo ®ã môc ®Ých vµ néi dung cña giao dÞch kh«ng vi ph¹m ®iÒu cÊm cña ph¸p luËt, kh«ng tr¸i ®¹o ®øc x· héi. Nh­ vËy, c¸c chñ thÓ khi x¸c lËp giao dÞch ph¶i c©n nh¾c ®Õn tÝnh hîp ph¸p vµ hîp ®¹o ®øc trong hµnh vi cña m×nh. Khi ®ã chÝnh ph¸p luËt lµ yÕu tè b¶o ®¶m cho con ng­êi cã hµnh vi xö sù v¨n minh h¬n vµ cã ®¹o ®øc. KhÈu hiÖu mµ chóng ta ®Ò ra lµ: "sèng vµ lµm viÖc theo ph¸p luËt" ®· gãp phÇn vµo viÖc x©y dùng lèi sèng cã ®¹o ®øc trong t×nh h×nh hiÖn nay ë n­íc ta.

Môc ®Ých cña ph¸p luËt lµ nh»m x¸c lËp, b¶o vÖ trËt tù, æn ®Þnh x· héi phï hîp víi ý chÝ, lîi Ých chung trong ®ã cã lîi Ých chÝnh ®¸ng cña c¸c c¸ nh©n. Muèn cho ph¸p luËt ®­îc tu©n thñ th× ph¸p luËt ®ã ph¶i ®­îc t«n träng, ®­îc c¸c c¸ nh©n nhËn thøc nh­ lµ sù cÇn thiÕt cho b¶n th©n vµ cho céng ®ång x· héi. Sø mÖnh cña ph¸p luËt lµ sinh ra ®Ó ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi, phôc vô x· héi. Do vËy, ph¸p luËt ph¶i ®­îc x©y dùng trªn c¬ së nh÷ng gi¸ trÞ ®­îc x· héi thõa nhËn chung. Ph¸p luËt ph¶i ®­îc x©y dùng trªn c¬ së ®¹o ®øc, phï hîp víi ®¹o ®øc, tËp qu¸n truyÒn thèng tèt ®Ñp. PhÇn lín c¸c quan niÖm, chuÈn mùc ®¹o ®øc truyÒn thèng ®Òu cã nh÷ng gi¸ trÞ tèt ®Ñp, ®­îc tr¶i nghiÖm qua thêi gian, ®· ¨n s©u vµo nÕp nghÜ, nÕp lµm vµ ®­îc mäi ng­êi øng dông trong cuéc sèng nh­ mét sù hîp lý. Do vËy, c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt vÒ c¬ b¶n, vÒ nguyªn t¾c ph¶i phï hîp víi nh÷ng chuÈn mùc, quan niÖm ®¹o ®øc truyÒn thèng ®ã. Trong tr­êng hîp cã sù tr¸i chiÒu nhau gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc th× sÏ dÉn ®Õn viÖc khã thùc hiÖn. NhÊt lµ trong lÜnh vùc quan hÖ t×nh c¶m, c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt nÕu kh«ng phï hîp ®¹o ®øc th× rÊt khã ®i vµo cuéc sèng vµ sím muén còng sÏ ph¶i ®æi thay.

Ph¸p luËt ®­îc x©y dùng trªn c¬ së ®¹o ®øc x· héi, ®¹o ®øc tõ thùc tiÔn cuéc sèng ®· ®i vµo c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt ë nh÷ng møc ®é vµ c¸ch thøc nhÊt ®Þnh. Trong ¸p dông ph¸p luËt yÕu tè ®¹o ®øc l¹i ®­îc ®Æt ra nh­ mét yªu cÇu th­êng trùc. V× lÏ ®ã, t«n träng vµ lµm theo c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt, xÐt vÒ nguyªn t¾c còng chÝnh lµ sù t«n träng, thùc hµnh ®¹o ®øc. Nh­ng, dï sao ®i ch¨ng n÷a, kh«ng thÓ cã sù ®ång nhÊt hoµn toµn gi÷a hµnh vi hîp ph¸p vµ hµnh vi hîp ®¹o ®øc. Hµnh vi ®¹o ®øc cßn cã nh÷ng yªu cÇu riªng cã, cao h¬n vµ lý t­ëng h¬n nhiÒu so víi ph¸p luËt. VÝ nh­ lßng dòng c¶m, ®øc hy sinh, sù kiÒm chÕ, lßng vÞ tha... lµ thuéc ph¹m trï ®¹o ®øc, lµ søc m¹nh cña ®¹o ®øc nh­ng nÕu cã ®­îc trong con ng­êi ë mäi n¬i, mäi lóc th× chÝnh chóng l¹i cã hiÖu lùc to lín ®Ó ng¨n c¶n ý ®Þnh vµ hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt. §­êng biªn giíi tuy máng manh gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc vÉn m·i tr­êng tån t¹o nªn c¸i ­u thÕ riªng cña mçi lo¹i c«ng cô ®iÒu chØnh nµy.

Ph¸p luËt cã vai trß to lín trong sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n c¸ch cña c¸ nh©n. Trong t×nh h×nh hiÖn nay ë n­íc ta, sù biÕn ®éng vÒ ®Þnh h­íng gi¸ trÞ ®ang ®Æt ra cho nhµ n­íc vµ x· héi cÇn ph¶i cã nh÷ng biÖn ph¸p ®iÒu chØnh, ®Þnh h­íng gi¸ trÞ ®óng ®¾n. Sù ®iÒu chØnh cña ph¸p luËt nh»m chèng l¹i c¸i ¸c, b¶o vÖ c¸i thiÖn, h­íng con ng­êi hµnh ®éng ®Ó v­¬n tíi c¸i thiÖn. B»ng viÖc quy ®Þnh nh÷ng biÖn ph¸p c­ìng chÕ nghiªm kh¾c ¸p dông ®èi víi nh÷ng vi ph¹m ph¸p luËt nguy hiÓm cho x· héi, ®­îc coi lµ téi ph¹m, luËt h×nh sù gãp phÇn vµo viÖc ®Êu tranh duy tr× trËt tù, kû c­¬ng x· héi, b¶o vÖ c¸c quyÒn vµ lîi Ých hîp ph¸p cña c«ng d©n, b¶o vÖ nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng cña d©n téc.

Tuy nhiªn, t¸c ®éng cña ph¸p luËt kh«ng chØ dõng ë viÖc ghi nhËn c¸c nguyªn t¾c, c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc thµnh quy ph¹m ph¸p luËt. Sù t¸c ®éng cßn thÓ hiÖn trong lÜnh vùc thùc hiÖn vµ ¸p dông ph¸p luËt. C¸c vÊn ®Ò ph¸p lý cô thÓ kh«ng nh÷ng chØ ®­îc gi¶i quyÕt theo ph¸p luËt mµ cßn ph¶i dùa vµo c¬ së ®¹o ®øc theo ph­¬ng ch©m “thÊu t×nh, ®¹t lý”. H­íng t¸c ®éng nµy th­êng thÊy trong viÖc gi¶i quyÕt c¸c quy ph¹m, c¸c tranh chÊp cô thÓ hoÆc trong ho¹t ®éng hoµ gi¶i: lÊy ph¸p luËt lµm c¬ së ph¸p lý ®¹o ®øc ®Ó gi¸o dôc, thuyÕt phôc…

Ph¸p luËt cã vai trß to lín trong viÖc x©y dùng thãi quen lµm theo nh÷ng ®iÒu hîp ®¹o ®øc. Tu©n thñ ph¸p luËt ®­îc coi lµ gß bã, bÞ ¸p lùc c­ìng chÕ tõ phÝa nhµ n­íc. Nh­ng khi ®· trë thµnh nÕp sèng hµng ngµy, ®­îc lÆp ®i, lÆp l¹i thµnh thãi quen xö sù vµ con ng­êi kh«ng cßn c¶m thÊy bÞ gß bã, ¸p chÕ n÷a mµ tù gi¸c, tù nguyÖn tu©n theo ph¸p luËt. B»ng con ®­êng ®ã mµ ph¸p luËt rÌn luyÖn, t¹o lËp cho con ng­êi ý thøc vµ hµnh vi xö sù phï hîp ®¹o ®øc. Liªn hÖ vµo lÜnh vùc kinh doanh, mét lÜnh vùc mµ vÊn ®Ò ph¸p luËt, vÊn ®Ò ®¹o ®øc lu«n th­êng trùc bªn c¹nh vÊn ®Ò lîi nhuËn, tiÒn b¹c. §¹o ®øc kinh doanh kh«ng ®­¬ng nhiªn mµ cã, trong nhiÒu tr­êng hîp nã b¾t ®Çu tõ viÖc nhµ kinh doanh buéc ph¶i tu©n thñ quy ®Þnh cña ph¸p luËt cho ®Õn khi hä nhËn thøc ®­îc ®Çy ®ñ ý nghÜa cña hµnh vi Êy vµ thùc hiÖn nã mét c¸ch tù nguyÖn h¬n. LÜnh vùc kinh doanh ®ßi hái nh÷ng quy ®Þnh ph¸p luËt ®ñ ®é th«ng tho¸ng nh­ng chÆt chÏ, râ rµng, c«ng khai, minh b¹ch th× míi cã thÓ c¶n trë l¹i nh÷ng ý nghÜ vµ hµnh vi kinh doanh bÊt chÊp ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc. Ph¸p luËt ë ®©y sÏ thùc sù lµ l¸ ch¾n, lµ c¸i barie thÐp ®Ó c¶n l¹i b­íc ch©n con ng­êi khái r¬i vµo miÒn téi ph¹m vµ miÒn vi ph¹m ®¹o ®øc.

§ã lµ chiÒu t¸c ®éng tÝch cùc cña ph¸p luËt ®èi víi ®¹o ®øc, thÓ hiÖn vai trß to lín, kh«ng thÓ thiÕu ®­îc cña ph¸p luËt trong viÖc gi÷ g×n, thùc hµnh vµ ph¸t huy ®¹o ®øc trong cuéc sèng hiÖn ®¹i. VËy cßn chiÒu tiªu cùc, liÖu ph¸p luËt nãi chung cã lµ lùc c¶n, cã t¸c ®éng kh«ng tèt ë c¸c møc ®é kh¸c nhau ®Õn ®êi sèng ®¹o ®øc cña c¸ nh©n vµ x· héi? §iÒu ®­¬ng nhiªn lµ cã v× mäi sù t¸c ®éng qua l¹i ®Òu ®a chiÒu c¹nh. Mµ ®iÒu nµy l¹i phô thuéc vµo rÊt nhiÒu yÕu tè bªn trong b¶n th©n ph¸p luËt vµ bªn ngoµi ph¸p luËt. NÕu c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt bÊt cËp, kh«ng phï hîp cuéc sèng, kh«ng phï hîp c¸c quyÒn vµ lîi Ých chÝnh ®¸ng cña c¸ nh©n, céng ®ång th× sÏ cã nh÷ng t¸c ®éng xÊu ®Õn viÖc thùc hµnh ®¹o ®øc, t¹o ®iÒu kiÖn cho con ng­êi ta lîi dông danh nghÜa ph¸p luËt ®Ó thùc hiÖn hµnh vi tr¸i ®¹o ®øc.¹⁶⁰

Sù t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn ®¹o ®øc cßn ®­îc thÓ hiÖn trong lÜnh vùc ¸p dông ph¸p luËt kÓ c¶ trong tr­êng hîp c¨n cø ¸p dông ph¸p luËt – b¶n th©n c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt lµ ®óng ®¾n, kh¶ thi ®i ch¨ng n÷a. Bëi v× ë ®©y ®ông ch¹m ®Õn vÊn ®Ò yÕu tè con ng­êi, ®Õn ph­¬ng diÖn ®¹o ®øc cña ng­êi ¸p dông ph¸p luËt. Mét ph¸n quyÕt t­ ph¸p hay quyÕt ®Þnh hµnh chÝnh cã thÓ sai do sù bÊt cÈn, v« c¶m hay sù trï dËp, vô lîi. YÕu tè häc vÊn, v¨n ho¸, n¨ng lùc còng cã vai trß quan träng trong viÖc ¸p dông ph¸p luËt. T×nh tr¹ng ®¸ng b¸o ®éng hiÖn nay ë nhiÒu c¸n bé cã chøc quyÒn cña bé m¸y nhµ n­íc ®· cho ta thÊy râ thªm ®êi sèng ®¹o ®øc cña hä xuèng cÊp ®Õn møc ®é nµo. Nh­ng tiÕc thay, kh«ng ph¶i lóc nµo còng cã thÓ chøng minh vµ kÕt téi hä lµ ph¹m ph¸p ®­îc – còng do nhiÒu lý do, kÓ c¶ nh÷ng lý do hîp ph¸p, lý do “bÊt kh¶ kh¸ng”. ThiÕu c¸c c¨n cø ph¸p lý, thiÕu c¸c chøng cø ph¸p lý theo luËt ®Þnh th× kh«ng thÓ kÕt luËn cho ai ®ã lµ vi ph¹m ph¸p luËt. Vµ kÓ c¶ tr­êng hîp cã quy ®Þnh ph¸p luËt råi nh­ng v× nh÷ng tiÕng gäi kh¸c trong ®ã cã c¶ ®ång tiÒn hay mét lîi Ých phi vËt chÊt, mét søc m¹nh kh«ng chÝnh danh nµo ®ã còng cã thÓ xo¸ ®i tÊt c¶.

Do vËy, trong thùc thi ph¸p luËt cña c¸c lo¹i chñ thÓ, ®Æc biÖt lµ cña c¸c c¬ quan nhµ n­íc cã thÈm quyÒn, yÕu tè ®¹o ®øc cã tÇm quan träng ®Æc biÖt. MÆc dï th«ng th­êng, nãi ®Õn ®¹o ®øc ®«i khi còng trõu t­îng, xa vêi nh­ng tr¸i l¹i, vÊn ®Ò ®¹o ®øc l¹i rÊt hiÖn h÷u trong suy nghÜ, quyÕt ®Þnh cña ng­êi ¸p dông ph¸p luËt. C¸c quy ®Þnh ph¸p luËt, c¸c quyÕt ®Þnh ph¸p luËt nhiÒu khi còng ph¶i bã tay bëi tù chóng kh«ng thÓ ®i vµo cuéc sèng mµ l¹i kh«ng th«ng qua nh÷ng con ng­êi cô thÓ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn, m«i tr­êng nhÊt ®Þnh. Khã cã thÓ kiÓm so¸t, khã cã thÓ ®o l­êng ®­îc nh÷ng hµnh vi nÝu kÐo, tr× ho·n, g©y dùng ®ñ lo¹i khã kh¨n, c¶n trë trong viÖc thùc thi ph¸p luËt.
III. Sù t¸c ®éng vµ vai trß cña ®¹o ®øc ®èi víi ph¸p luËt trong cuéc sèng

1. §¹o ®øc lµ c¬ së, lµ m«i tr­êng thuËn lîi ®Ó tiÕp thu, c¶m nhËn vµ thùc hiÖn ph¸p luËt.
§¹o ®øc lµ yÕu tè kh«ng thÓ thiÕu ®­îc trong mçi con ng­êi. ThiÕu ®¹o ®øc con ng­êi sÏ mÊt ®i nh©n tÝnh, trong lÜnh vùc ph¸p luËt, thiÕu ®¹o ®øc sÏ lµm cho ng­êi ta xö ph¹t ng­êi ngay, tha bæng kÎ ph¹m téi. §¹o ®øc lµ tiÒn ®Ò, lµ ®iÒu kiÖn cña ph¸p luËt. Ph¸p luËt bao giê còng dùa trªn mét c¬ së ®¹o ®øc nhÊt ®Þnh. Ph¸p luËt ®­îc x¸c ®Þnh trªn c¸i ThiÖn. Ph¸p luËt cã c¬ së ®¹o ®øc, cã gi¸ trÞ ®¹o ®øc. Nh÷ng quan ®iÓm, nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc ®­îc sö dông ®Ó gi¶i thÝch c¸c quy ph¹m ph¸p luËt, c¸c vÊn ®Ò ph¸p lý cô thÓ n¶y sinh trong ®êi sèng, ch¼ng h¹n giao dÞch d©n sù. Quy ph¹m ®¹o ®øc cã vai trß lµm ®Þnh h­íng cho nhµ lµm luËt trong viÖc x¸c ®Þnh téi ph¹m ho¸ hay phi téi ph¹m ho¸ c¸c hµnh vi. Trong c«ng t¸c x©y dùng ph¸p luËt, nhµ lµm luËt lu«n lu«n xuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm: ®¶m b¶o sù phï hîp cña quy ph¹m ®ã víi ®¹o ®øc x· héi trong tõng thêi kú lÞch sö.

§¹o ®øc lµ ®iÒu kiÖn ®Ó thùc hiÖn ph¸p luËt. Con ng­êi kh«ng hiÓu biÕt vÒ c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc th× còng dÔ dµng vi ph¹m ph¸p luËt. Ng­îc l¹i, sù vi ph¹m ph¸p luËt, ph¸p luËt kh«ng nghiªm l¹i lµ tiÒn ®Ò lµm rèi lo¹n kû c­¬ng ®¹o ®øc x· héi. Trong qu¶n lý x· héi, muèn cho ph¸p luËt ®­îc mäi ng­êi d©n t«n träng, tù gi¸c thùc hiÖn th× ph¸p luËt ph¶i ®­îc b¶o vÖ, ph¶i thÓ hiÖn ®­îc nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc, ®­îc nh©n d©n chÊp nhËn, ñng hé, ®ång t×nh. Quan hÖ gi÷a lÜnh vùc ®¹o ®øc vµ lÜnh vùc ph¸p luËt thùc chÊt lµ quan hÖ gi÷a ý thøc ®¹o ®øc lý t­ëng vµ ®êi sèng thùc t¹i. Ph¸p luËt phôc vô cho viÖc thùc hiÖn c¸i thiÖn, h¹n chÕ vµ c¶i huÊn c¸i ¸c.

§¹o ®øc lµ ph­¬ng tiÖn quan träng bæ sung cho ph¸p luËt vµ trong nhiÒu tr­êng hîp, lµ yÕu tè ®i tr­íc sù ¸p dông ph¸p luËt cña c¸c c¬ quan nhµ n­íc cã thÈm quyÒn. Ho¹t ®éng hoµ gi¶i lµ mét vÝ dô sinh ®éng, n¬i mµ c¸c ­u thÕ cña ®¹o ®øc ®­îc sö dông ®Ó gi¶i quyÕt c¸c tranh chÊp nhá, m©u thuÉn trong néi bé nh©n d©n. Th«ng qua hoµ gi¶i, gãp phÇn phæ biÕn gi¸o dôc ph¸p luËt, cñng cè nh÷ng truyÒn thèng ®¹o ®øc tèt ®Ñp cña d©n téc, x©y dùng thãi quen, lèi sèng theo ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc x· héi. Nh÷ng ph¹m trï ®¹o ®øc cã ý nghÜa quan träng trong ho¹t ®éng x©y dùng vµ thùc hiÖn, ¸p dông ph¸p luËt cña c¸c c¬ quan nhµ n­íc cã thÈm quyÒn.

C¸c quy ®Þnh ph¸p luËt dï cã ®Çy ®ñ ®Õn mÊy, bé m¸y nhµ n­íc dï cã hoµn thiÖn, hiÖn ®¹i ®Õn mÊy th× còng kh«ng thÓ nµo ®i theo s¸t tõng ý nghÜ, hµnh vi cña con ng­êi ®­îc trong mäi kh«ng gian vµ thêi gian. ChØ cã ®¹o ®øc - l­¬ng t©m vµ tr¸ch nhiÖm lµ cã thÓ lµm ®­îc ®iÒu ®ã. Thêi buæi thÞ tr­êng chÝnh v× vËy mµ rÊt cÇn ®Õn l­¬ng t©m - mét trong nh÷ng ph­¬ng tiÖn ®iÒu chØnh ý nghÜ vµ hµnh vi cña con ng­êi, trî gióp, bæ sung cho ph¸p luËt. Nh÷ng quan niÖm, chuÈn mùc ®¹o ®øc phong kiÕn ®· l¹c hËu, lçi thêi còng g©y t¸c ®éng tiªu cùc ®Õn thùc hµnh ph¸p luËt vµ thùc hµnh ®¹o ®øc truyÒn thèng vµ ®¹o ®øc tiÕn bé cña nh©n lo¹i.

§¹o ®øc cã vai trß to lín ®Ó n©ng cao ý thøc chÊp hµnh ph¸p luËt vµ hiÖu qu¶ ph¸p luËt. Nh­ng ®Ó lµm ®­îc ®iÒu nµy, kh«ng chØ ch¨m lo ®Õn gi¸o dôc ®¹o ®øc cho mäi ng­êi mµ cßn ph¶i ch¨m lo hoµn thiÖn hÖ thèng ph¸p luËt. HÖ thèng ph¸p luËt ®ã ph¶i phï hîp víi ®iÒu kiÖn thùc tÕ vµ phï hîp víi nh÷ng chuÈn mùc, nguyªn t¾c cña ®¹o ®øc d©n téc vµ ®¹o ®øc tiÕn bé cña nh©n lo¹i. NÕu phï hîp víi ®¹o ®øc th× hÖ thèng ph¸p luËt ®ã míi ®­îc nh©n d©n tù gi¸c tu©n thñ, ng­îc l¹i sÏ h×nh thµnh t­ t­ëng chèng ®èi c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt vµ theo ®ã lµm gi¶m hiÖu qu¶ qu¶n lý x· héi cña Nhµ n­íc.

NÕu chØ cã mét hÖ thèng ph¸p luËt tèt, phï hîp, ®ång bé, víi tr×nh ®é lËp ph¸p cao th«i ch­a ®ñ mµ cßn cÇn ph¶i tæ chøc thùc hiÖn tèt c¸c quy ®Þnh ®ã trªn thùc tÕ. Tæ chøc thùc hiÖn ph¸p luËt bao gåm c¶ ph­¬ng diÖn ph¸p lý vµ ph­¬ng diÖn ®¹o ®øc. Ph¶i tæ chøc gi¸o dôc, phæ biÕn ph¸p luËt vµ gi¸o dôc ®¹o ®øc. C¸ nh©n biÕt, hiÓu ph¸p luËt b»ng nhiÒu c¸ch thøc. Nh­ng hä chØ t«n träng, vËn dông ®óng khi c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt phï hîp víi lîi Ých chÝnh ®¸ng cña hä trªn c¬ së hµi hoµ lîi Ých x· héi. Ph¶i lµm cho quÇn chóng thÊy ®­îc gi¸ trÞ x· héi cña ph¸p luËt hiÖn hµnh. Trªn c¬ së ng­êi d©n hiÓu biÕt vµ thÊy ®­îc gi¸ trÞ x· héi cña ph¸p luËt, hä míi tù gi¸c tu©n thñ vµ hÖ thèng ph¸p luËt trªn giÊy míi ®i vµo thùc tiÔn ®êi sèng x· héi.

CÇn t¹o d­ luËn x· héi m¹nh mÏ ®Ó t«n vinh nh÷ng hµnh vi ®¹o ®øc, nh÷ng hµnh vi hîp ph¸p vµ lªn ¸n nh÷ng hµnh vi tr¸i ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt. Nh÷ng biÓu hiÖn suy tho¸i vÒ ®¹o ®øc, lèi sèng trong mét bé phËn quÇn chóng nh©n d©n sÏ dÉn ®Õn nh÷ng vi ph¹m ph¸p luËt, thËm chÝ téi ph¹m. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, chóng ta ®· lµm t­¬ng ®èi tèt c«ng t¸c gi¸o dôc, phæ biÕn ph¸p luËt. Song ch­a kÕt hîp, lång ghÐp víi gi¸o dôc ®¹o ®øc b»ng c¸c h×nh thøc thÝch hîp. ViÖc xö lý ®èi víi nh÷ng ng­êi ph¹m ph¸p cßn ch­a kiªn quyÕt vµ triÖt ®Ó ®· dÉn ®Õn mét sè ng­êi ph¹m ph¸p vÉn nhën nh¬ sèng ngoµi vßng ph¸p luËt vµ tiÕp tôc ph¹m ph¸p, bÊt chÊp ph¸p luËt vµ d­ luËn x· héi. X©y dùng lèi sèng ®¹o ®øc trong c¸c ®èi t­îng d©n c­, ®Æc biÖt lµ tÇng líp thanh thiÕu niªn cã tÇm quan träng ®Æc biÖt trong bèi c¶nh hiÖn nay.

Vai trß cña ®¹o ®øc ®èi víi ph¸p luËt ®­îc thÓ hiÖn rÊt râ trong lÜnh vùc ®¹o ®øc nghÒ nghiÖp, nhÊt lµ ®¹o ®øc t­ ph¸p. PhÈm chÊt ®¹o ®øc cña nh÷ng ng­êi cã thÈm quyÒn ¸p dông ph¸p luËt lµ ®iÒu kiÖn quan träng ®Ó g©y dùng niÒm tin cho c¸c c«ng d©n. NÕu ng­êi c¸n bé cã phÈm chÊt ®¹o ®øc tèt th× hä sÏ hy sinh quªn m×nh v× nh©n d©n, phôc vô nh©n d©n mét c¸ch v« t­, c«ng b»ng vµ kh¸ch quan, nªu mét tÊm g­¬ng cÇn, kiÖm, liªm, chÝnh, chÝ c«ng, v« t­ cho quÇn chóng. Ng­îc l¹i, nÕu nh÷ng ng­êi lµm c«ng t¸c ph¸p luËt bÞ sa sót vÒ ®¹o ®øc th× sÏ cã sù ph¶n t¸c dông, lµm mÊt niÒm tin vµo c«ng lý, vµo ph¸p luËt.

NÕu c«ng d©n cã phÈm chÊt ®¹o ®øc tèt th× hä sÏ nhËn thøc ®­îc r»ng ph¸p luËt ®Æt ra tr­íc tiªn lµ ®Ó b¶o vÖ quyÒn lîi cña m×nh, do vËy hä sÏ tù gi¸c tu©n thñ ph¸p luËt. MÆt kh¸c, hä còng nhËn thøc r»ng nÕu vi ph¹m ph¸p luËt còng cã nghÜa lµ x©m ph¹m ®Õn quyÒn vµ lîi Ých hîp ph¸p cña ng­êi kh¸c, cña tËp thÓ, cña nhµ n­íc. NÕu nh­ mäi ng­êi trong x· héi ®Òu cã ý thøc ®¹o ®øc tèt th× trong l­¬ng t©m mçi ng­êi cã ®éng lùc thóc ®Èy viÖc tu©n thñ ph¸p luËt; ngoµi x· héi h×nh thµnh d­ luËn ®ång t×nh, biÓu d­¬ng c¸c hµnh vi cao th­îng, hîp ph¸p, bµi trõ nh÷ng hµnh vi tr¸i ph¸p luËt, vi ph¹m ®¹o lý.

Trong kinh doanh, mét trong nh÷ng yÕu tè c¬ b¶n lµm nªn uy tÝn, sù thµnh c«ng cña c¸c doanh nghiÖp chÝnh lµ ®¹o ®øc kinh doanh, lµ tr¸ch nhiÖm x· héi cña doanh nghiÖp. Mét trong sè nh÷ng nhµ kinh doanh tµi ba vµ thµnh c«ng nhÊt thÕ giíi – Henry Ford ®· cã mét c©u nãi rÊt ®¸ng suy ngÉm: “ Mét c«ng ty kh«ng t¹o ra ®­îc ®iÒu g× thµnh c«ng ngoµi lîi nhuËn lµ mét c«ng ty kÐm cái”¹⁶¹. Tu©n thñ ph¸p luËt vµ gi÷ v÷ng ®¹o ®øc kinh doanh ®ã chÝnh lµ bÝ quyÕt, lµ ch×a kho¸ vµng t¹o nªn sù thµnh c«ng, uy tÝn, th­¬ng hiÖu cña c¸c doanh nghiÖp.

Vai trß cña ®¹o ®øc ngµy cµng ®­îc t¨ng c­êng trong ®êi sèng x· héi, cã nghÜa lµ c¸c quy ph¹m ph¸p luËt ngµy cµng ®­îc con ng­êi thùc hiÖn mét c¸ch tù gi¸c trªn c¬ së niÒm tin néi t©m vÒ sù cÇn thiÕt vµ c«ng b»ng cña ph¸p luËt. Tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc cã vai trß to lín vµ víi mét ph¹m vi t¸c ®éng rÊt réng. §Æc ®iÓm cña nã lµ sù ®¶m b¶o cho tÊt c¶ c¸c h×nh thøc - c¸c d¹ng quy t¾c x· héi: ®¹o ®øc, ph¸p luËt, chÝnh trÞ, thÈm mü, quy ph¹m cña c¸c tæ chøc x· héi. Tr¸ch nhiÖm ph¸p luËt, tr¸ch nhiÖm chÝnh trÞ, tr¸ch nhiÖm tr­íc c¸c tæ chøc x· héi kh«ng thÓ cã vai trß ®ã ®­îc. Nh­ng nh÷ng quy ph¹m nh­: thÈm mü, ®¹o ®øc, th«ng th­êng ®­îc b¶o vÖ tr­íc hÕt nhê vµo sù trî gióp, hç trî tÝch cùc cña tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc. §Æc tr­ng næi bËt nhÊt cña tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc lµ sù lªn ¸n ®èi víi chñ thÓ vi ph¹m c¸c quy t¾c ®¹o ®øc tõ phÝa c¸c tæ chøc t­¬ng øng- x· héi, tËp thÓ, sù ®¸nh gi¸ phñ ®Þnh hµnh vi vi ph¹m ®ã, th«ng qua d­ luËn x· héi. Sù biÓu hiÖn ra bªn ngoµi cña tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc còng cã ®Æc thï riªng. §ã lµ ý kiÕn phñ ®Þnh cña tËp thÓ - cã thÓ ë sù im lÆng cña tËp thÓ, céng ®ång, sù phª b×nh tr­íc tËp thÓ, sù dÌm pha.

2. Vai trß cña ®¹o ®øc ®èi víi viÖc n©ng cao hiÖu qu¶ ph¸p luËt, kh¾c phôc nh÷ng h¹n chÕ néi t¹i cña ph¸p luËt
§¹o ®øc cã t¸c dông rÊt lín ®Õn hiÖu qu¶ ph¸p luËt. §Ó ph¸p luËt ®¹t hiÖu qu¶ cao, tr­íc hÕt ph¶i cã mét hÖ thèng c¸c quy ®Þnh tèt. HÖ thèng quy ®Þnh tèt lµ hÖ thèng ph¸p luËt thùc ®Þnh kh«ng chØ phï hîp víi ®iÒu kiÖn thùc tÕ mµ cßn phï hîp víi nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc tiÕn bé. NÕu phï hîp víi ®¹o ®øc th× hÖ thèng ph¸p luËt ®ã míi ®­îc nh©n d©n tù gi¸c tu©n thñ, ng­îc l¹i sÏ h×nh thµnh t­ t­ëng chèng ®èi c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt vµ theo ®ã lµm gi¶m hiÖu qu¶ qu¶n lý x· héi cña Nhµ n­íc.

Sù phï hîp víi c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc tiÕn bé thÓ hiÖn ngay trong c«ng t¸c x©y dùng vµ ban hµnh ph¸p luËt. Trong chÕ ®é ta, gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc kh«ng cã sù ®èi lËp vÒ quan niÖm c«ng b»ng, thiÖn, ¸c, nh©n ®¹o, tù do… Nhµ lµm luËt, tr­íc vµ trong khi x©y dùng bÊt kú mét v¨n b¶n ph¸p lý nµo còng lu«n cã s½n trong m×nh nh÷ng t­ t­ëng ®¹o ®øc nhÊt ®Þnh. Th«ng qua c¸c t­ t­ëng ®ã, c¸c nhµ lµm luËt ®¸nh gi¸, xem xÐt c¸c lo¹i quan hÖ x· héi kh¸c nhau ®Ó quyÕt ®Þnh cã ®iÒu chØnh chóng b»ng ph¸p luËt hay kh«ng, nÕu cã th× theo c¸c quan ®iÓm ®¹o ®øc tiÕn bé vµ yªu cÇu cña thùc tiÔn th× ph¶i ®iÒu chØnh ra sao. Theo c¸ch ®ã, c¸c nguyªn t¾c c¨n b¶n cña ®¹o ®øc tiÕn bé sÏ ®­îc thÓ chÕ hãa thµnh c¸c quy ph¹m ph¸p luËt.

Tuy nhiªn, cã mét hÖ thèng ph¸p luËt phï hîp, ®ång bé, víi tr×nh ®é lËp ph¸p cao th«i ch­a ®ñ mµ cßn cÇn ph¶i tæ chøc thùc hiÖn tèt c¸c quy ®Þnh ®ã trªn thùc tÕ. §Ó thùc hiÖn tèt ph¸p luËt trªn thùc tÕ, ®Çu tiªn ph¶i gi¸o dôc cho nh©n d©n vÒ c¸c quy ®Þnh cña ph¸p luËt ®Ó hä cã mét c¸i nh×n ®óng ®¾n vÒ ph¸p luËt vµ thÊy ®­îc vai trß quan träng cña ph¸p luËt trong viÖc b¶o vÖ c¸c quyÒn vµ lîi Ých hîp ph¸p cña chÝnh m×nh. Nãi c¸ch kh¸c ph¶i lµm cho quÇn chóng thÊy ®­îc gi¸ trÞ x· héi cña ph¸p luËt hiÖn hµnh. Trªn c¬ së ng­êi d©n hiÓu biÕt vµ thÊy ®­îc gi¸ trÞ x· héi cña ph¸p luËt, hä míi tù gi¸c tu©n thñ vµ hÖ thèng ph¸p luËt trªn giÊy míi ®i vµo thùc tiÔn ®êi sèng x· héi. Khi tiÕn hµnh c«ng t¸c gi¸o dôc ph¸p luËt cÇn ph¶i ®¶m b¶o nguyªn t¾c kÕt hîp gi¸o dôc ph¸p luËt víi gi¸o dôc ®¹o ®øc, lµm s¸ng tá tÇm quan träng, gi¸ trÞ x· héi vµ gi¸ trÞ ®¹o ®øc cña c¸c quy ph¹m ph¸p luËt. Sì dÜ cÇn ph¶i lµm nh­ vËy lµ v× trong qu¸ tr×nh nhËn thøc ph¸p luËt, con ng­êi sö dông nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc cña hä ®Ó ®¸nh gi¸ xem quy ®Þnh ph¸p lý nh­ vËy ®· phï hîp hay ch­a, cã nªn tu©n thñ hay kh«ng, nÕu tu©n thñ th× cã lîi g×... NÕu h×nh thµnh ®­îc mét lµn sãng d­ luËn x· héi ®Ó khuyÕn khÝch, nªu g­¬ng viÖc tu©n thñ ph¸p luËt, bµi trõ nh÷ng hµnh vi vi ph¹m th× viÖc gi¸o dôc ph¸p luËt míi ®­îc coi nh­ lµ ®¹t hiÖu qu¶.

Sù cÇn thiÕt cña ®¹o ®øc trong viÖc ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi, qu¶n lý x· héi xuÊt ph¸t tõ nh÷ng ®Æc thï vµ còng lµ nh÷ng h¹n chÕ tÊt yÕu cña ph¸p luËt. B¶n th©n ph¸p luËt chØ cã thÓ ®­îc söa ®æi, bæ sung, hoµn thiÖn dÇn chø kh«ng thÓ nµo vµ kh«ng bao giê cã thÓ trë nªn "hoµn h¶o" tuyÖt ®èi ®­îc. Ph¸p luËt kh«ng thÓ dù liÖu hÕt ®­îc nh÷ng t×nh huèng cã thÓ ph¸t sinh trªn thùc tÕ, kh«ng thÓ cã c¸ch gi¶i quyÕt hîp lý nhÊt cho mäi t×nh huèng cô thÓ xÈy ra trong c¸c hoµn c¶nh cô thÓ, víi nh÷ng con ng­êi cô thÓ ®­îc. H¬n n÷a, ph¸p luËt còng kh«ng cÇn ph¶i ®iÒu chØnh ®Õn møc chi tiÕt ®Õn nh­ vËy. §¹o ®øc cïng víi mét sè lo¹i quy t¾c x· héi kh¸c sÏ nhËn lÊy tr¸ch nhiÖm vÒ m×nh ®Ó bï lÊp nh÷ng kho¶ng trèng tÊt yÕu ®ã.

§ã lµ nh×n tõ mét khÝa c¹nh, ®¹o ®øc lµ sù ®iÒu chØnh bæ sung, t¨ng c­êng cho ph¸p luËt vÒ nh÷ng vÊn ®Ò mµ ph¸p luËt kh«ng thÓ v­¬n tíi ®­îc. Nh­ng nÕu chØ dõng l¹i ë vai trß bæ sung nµy th× ch­a ®ñ. §¹o ®øc cßn cã vai trß, c«ng n¨ng bao qu¸t h¬n, hiÖn h÷u ngay c¶ trong nh÷ng quan hÖ x· héi ®· cã ph¸p luËt ®iÒu chØnh. Ph¸p luËt, ch¼ng h¹n, nh­ ®· ®Ò cËp, ®· cã quy ®Þnh vÒ téi kh«ng cøu gióp ng­êi kh¸c ®ang ë trong t×nh tr¹ng nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng, song ®iÒu luËt chØ ¸p dông khi ph¸t hiÖn cã mét ng­êi nµo ®ã vi ph¹m vµ b¾t buéc ph¶i cã nh÷ng dÊu hiÖu – nh÷ng ®iÒu kiÖn theo luËt ®Þnh nh­ cã ®iÒu kiÖn mµ kh«ng cøu gióp vµ cã hËu qu¶ lµ ng­êi bÞ n¹n chÕt. Trong khi ®ã, trªn thùc tÕ, sù viÖc diÔn ra phøc t¹p vµ ®a d¹ng h¬n nhiÒu. VÉn cã nh÷ng ng­êi mµ ®a phÇn lµ løa tuæi thanh niªn v« l­¬ng t©m, thËm chÝ g©y ra tai n¹n nh­ng ®· r¸o ho¶ng bá ch¹y, mÆc cho ng­êi bÞ n¹n n»m l¹i trªn ®­êng. §Ó kh¾c phôc t×nh tr¹ng nµy, ë mét sè ®Þa ph­¬ng ®· cã nh÷ng ®iÓn h×nh vÒ lµm viÖc thiÖn, ng­êi d©n ®· lËp ra nh÷ng ®éi cøu th­¬ng, th­êng xuyªn ®i tuÇn tra trªn ®­êng giao th«ng ®Ó cøu gióp ng­êi bÞ n¹n. §ã lµ nh÷ng nghÜa cö cao ®Ñp, hoµn toµn tù nguyÖn, kh«ng ®ßi hái mét lîi Ých vËt chÊt nµo. Nh÷ng viÖc lµm ®ã cÇn ph¶i ®­îc t«n vinh, biÓu d­¬ng, nh©n réng. §ã chÝnh lµ søc m¹nh cña ®¹o ®øc, mét bæn phËn ®¹o ®øc mµ kh«ng cÇn ®Õn mét sù ¸p ®Æt, rµng buéc nµo cña ph¸p luËt.

X· héi ph¸p quyÒn rÊt cÇn ®Õn nh÷ng viÖc lµm phï hîp ®¹o ®øc nh­ vËy còng nh­ cÇn ®Õn ph¸p luËt. LÏ ®­¬ng nhiªn lµ ph¸p luËt còng cã vai trß hç trî, t¸c ®éng tÝch cùc ®Ó ngµy cµng cã thªm nhiÒu ng­êi lµm viÖc thiÖn tõ chÝnh l­¬ng t©m vµ b»ng thµnh qu¶ lao ®éng chÝnh ®¸ng cña m×nh. Trªn thùc tÕ, v× ®ñ mäi lý do, hiÖn t­îng l¸ch luËt, ®i vßng qua ph¸p luËt, hay cã ng­êi cßn vÝ lµ "®¸nh ®u víi ph¸p luËt", g©y nhiÒu t¸c h¹i xÊu ®Õn lîi Ých chÝnh ®¸ng cña c¸ nh©n vµ x· héi. ThÕ nh­ng, khã mµ cã thÓ truy cøu tr¸ch nhiÖm ph¸p lý cho nh÷ng ng­êi cã hµnh vi tiªu cùc nªu trªn. Khi ®ã, ®iÒu ng¨n chÆn chñ thÓ kinh doanh cã nh÷ng hµnh vi g©y h¹i kh«ng g× kh¸c chÝnh lµ ®¹o ®øc cña hä vµ ®¹o ®øc x· héi. D­ luËn x· héi lªn ¸n, sù tÈy chay cña nh÷ng ng­êi xung quanh, hay trong kinh doanh lµ nh÷ng ng­êi tiªu dïng, nh÷ng ®èi t¸c lµm ¨n vµ sù d»n vÆt vÒ l­¬ng t©m cña nh÷ng ng­êi cã hµnh vi ®ã… chÝnh lµ c¸i gi¸ mµ hä ph¶i tr¶. NÕu chØ nãi ®¹o ®øc su«ng, nÕu ph¸p luËt cïng c¸c thiÕt chÕ ph¸p luËt t¸ch khái nh÷ng nguyªn t¾c vµ cøu c¸nh cña ®¹o ®øc th× sÏ mÊt ®i c¸i c¬ së v« ®iÒu kiÖn cña m×nh vµ thùc chÊt sÏ kh«ng cßn kh¸c g× sù vâ ®o¸n tuú tiÖn¹⁶². ChiÕn l­îc con ng­êi, ®Æt con ng­êi vµo vÞ trÝ trung t©m cña mäi chÝnh s¸ch, ph¸p luËt trong thêi ®¹i ngµy nay ®Æt ra nhu cÇu bøc thiÕt vÒ vai trß cña ®¹o ®øc vµ quan t©m ®Õn c¸c yÕu tè ®¹o ®øc trong c¸c ho¹t ®éng x· héi. Víi ®Æc tr­ng c¬ b¶n nhÊt vµ còng lµ ­u thÕ riªng cã cña ®¹o ®øc ®ã lµ sù hiÖn diÖn cña l­¬ng t©m, víi t­ c¸ch lµ yÕu tè ®iÒu tiÕt bªn trong c¸c hµnh vi con ng­êi. Cã lÏ, ®©y lµ sù hiÖn diÖn ®Çy ®ñ h¬n c¶ “c¸i con ng­êi trong con ng­êi”¹⁶³.