S¸ch ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc Hoµng thÞ kim quÕ

Sù ®iÒu chØnh hµnh vi cña ®¹o ®øc lµm cho c¸ nh©n vµ x· héi cïng tån t¹i vµ ph¸t triÓn, b¶o ®¶m quan hÖ lîi Ých c¸ nh©n vµ céng ®ång. §¹o ®øc ®ßi hái tèi thiÓu ®Õn tèi ®a víi c¸c hµnh vi c¸ nh©n. Ph­¬ng thøc ®iÒu chØnh lµ b»ng d­ luËn x· héi vµ l­¬ng t©m con ng­êi. Nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc bao gåm c¶ chuÈn mùc ng¨n cÊm vµ c¶ chuÈn mùc cho phÐp, b¾t buéc, khuyÕn khÝch. Môc ®Ých ®iÒu chØnh cña ®¹o ®øc nh»m b¶o ®¶m sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña x· héi b»ng viÖc t¹o nªn sù hµi hoµ vÒ quan hÖ lîi Ých céng ®ång vµ c¸ nh©n (vµ khi cÇn ph¶i ­u tiªn lîi Ých céng ®ång). §èi t­îng ®iÒu chØnh cña ®¹o ®øc lµ hµnh vi c¸ nh©n (trùc tiÕp) qua ®ã ®iÒu chØnh quan hÖ c¸ nh©n víi céng ®ång (gi¸n tiÕp).

Chøc n¨ng ®iÒu chØnh hµnh vi cña ®¹o ®øc ®­îc thùc hiÖn b»ng c¸c h×nh thøc nh­ t¹o d­ luËn céng ®ång, d­ luËn x· héi ®Ó t«n vinh, khuyÕn khÝch c¸i thiÖn, phª ph¸n m¹nh mÏ c¸i ¸c, b»ng sù tù gi¸c, tù nguyÖn ®iÒu chØnh hµnh vi cña c¸c c¸ nh©n trªn c¬ së nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc x· héi. Nh­ ®· ®­îc kh¼ng ®Þnh, kÕt hîp ®iÒu chØnh b»ng ph¸p luËt vµ b»ng ®¹o ®øc sÏ t¹o nªn sù ®iÒu chØnh m¹nh mÏ nhÊt ®èi víi hµnh vi vµ c¸c quan hÖ x· héi cña con ng­êi. øng dông vµo thùc tiÔn, ®ã chÝnh lµ viÖc phèi hîp gi÷a c¸c ho¹t ®éng cña nhµ n­íc vµ x· héi, sù t«n vinh, khuyÕn khÝch nh÷ng hµnh vi hîp ph¸p, hîp ®¹o ®øc vµ ng­îc l¹i, sù lªn ¸n, ®Êu tranh kh«ng khoan nh­îng víi nh÷ng hµnh vi kh«ng hîp ph¸p vµ vi ph¹m ®¹o ®øc.
- VÒ chøc n¨ng gi¸o dôc
Còng nh­ ®¹o ®øc, ph¸p luËt cã chøc n¨ng gi¸o dôc to lín. Chøc n¨ng gi¸o dôc cña ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc ®­îc thùc hiÖn th«ng qua sù t¸c ®éng cña ph¸p luËt, ®¹o ®øc vµo ý thøc vµ tõ ý thøc ®Õn hµnh vi cña con ng­êi, h­íng cho hµnh vi cña hä phï hîp víi yªu cÇu cña c¸c chuÈn mùc, nguyªn t¾c ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt. Chøc n¨ng gi¸o dôc cña ph¸p luËt ë n­íc ta hiÖn nay ®­îc thùc hiÖn b»ng nhiÒu h×nh thøc, ph­¬ng ph¸p kh¸c nhau nh­ phæ biÕn ph¸p luËt, t­ vÊn vµ trî gióp ph¸p luËt, th«ng qua ho¹t ®éng ¸p dông ph¸p luËt cña c¸c c¬ quan nhµ n­íc cã thÈm quyÒn vv... Gi¸o dôc ®¹o ®øc còng ®­îc thùc hiÖn th«ng qua nhiÒu h×nh thøc vµ ngay c¶ trong c¸c h×nh thøc gi¸o dôc ph¸p luËt. §¹o ®øc vµ ph¸p luËt cã vai trß to lín trong viÖc h×nh thµnh nh©n c¸ch con ng­êi, t¸c ®éng ®Õn nhËn thøc, t×nh c¶m con ng­êi vÒ gi¸ trÞ, ý nghÜa cña c¸c chuÈn mùc, nguyªn t¾c ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt. Kh«ng chØ dõng l¹i ë viÖc gi¸o dôc cho con ng­êi h­íng thiÖn, bµi trõ c¸i ¸c, ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt cßn gãp phÇn x©y dùng rÌn luyÖn cho con ng­êi nh÷ng ®øc tÝnh tèt ®Ñp nh­ sù cÈn thËn trong mäi t×nh huèng trong cuéc sèng, ý thøc tr¸ch nhiÖm vÒ c¸c hµnh vi cña m×nh ®èi víi céng ®ång vµ x· héi. Gi¸o dôc ®¹o ®øc vµ gi¸o dôc ph¸p luËt bæ sung cho nhau ®Ó t¹o nªn sù ®iÒu chØnh cã hiÖu qu¶ nhÊt ®èi víi hµnh vi vµ c¸c quan hÖ x· héi phøc t¹p cña con ng­êi.

§Ó cã hiÖu qu¶ cao trong viÖc phæ biÕn, gi¸o dôc ph¸p luËt, cÇn ®æi míi c¸c h×nh thøc, ph­¬ng ph¸p, néi dung gi¸o dôc ph¸p luËt, gi¸o dôc ®¹o ®øc phï hîp víi tr×nh ®é, ®iÒu kiÖn vµ nhu cÇu cña c¸c ®èi t­îng ®­îc gi¸o dôc. Vµ ®iÒu quan träng h¬n n÷a lµ x©y dùng m«i tr­êng v¨n ho¸ ph¸p luËt, v¨n ho¸ ®¹o ®øc; sù tu©n thñ ph¸p luËt tõ phÝa c¸c c¬ quan c«ng quyÒn vµ c¸c nh©n viªn cña hä, ®¶m b¶o tÝnh ®óng ®¾n cña c¸c quyÕt ®Þnh ¸p dông ph¸p luËt. M«i tr­êng ®¹o ®øc t¸c ®éng ®Õn c¸ nh©n b»ng nhËn thøc ®¹o ®øc lµ thùc tiÔn ®¹o ®øc. NhËn thøc ®¹o ®øc ®Ó chuyÓn ho¸ ®¹o ®øc x· héi thµnh ý thøc ®¹o ®øc c¸ nh©n. C¸c hµnh vi ®¹o ®øc, hµnh vi ph¸p luËt lÆp ®i lÆp l¹i trong ®êi sèng x· héi vµ ®­îc cñng cè, ph¸t triÓn trë thµnh thãi quen, thµnh truyÒn thèng. Chøc n¨ng gi¸o dôc cña ®¹o ®øc ®­îc thÓ hiÖn ë sù gi¸o dôc lÉn nhau trong céng ®ång gi÷a c¸ nh©n víi c¸ nh©n, gi÷a c¸ nh©n vµ céng ®ång.

L©u nay, khi bµn vÒ mét trong nh÷ng ®Æc tr­ng tiªu biÓu nhÊt cña ®¹o ®øc, trong lý luËn th­êng cho r»ng: nãi ®Õn ®¹o ®øc lµ ph¶i nãi ®Õn sù tù nguyÖn cßn nãi ®Õn ph¸p luËt lµ ph¶i nãi ®Õn sù ¸p ®Æt, c­ìng chÕ ®èi víi con ng­êi. NhËn ®Þnh nµy vÒ c¬ b¶n lµ ®óng, song kh«ng nªn ®i ®Õn chç tuyÖt ®èi ho¸ vÊn ®Ò vµ phñ nhËn yÕu tè tù nguyÖn trong lÜnh vùc ph¸p luËt, nhÊt lµ ph¸p luËt trong nhµ n­íc ph¸p quyÒn hiÖn ®¹i. Ph¸p luËt ngµy cµng gÇn gòi, thiÕt thùc víi cuéc sèng con ng­êi bëi hä t×m thÊy c¶ lîi Ých cña chÝnh m×nh trong ®ã chø kh«ng chØ lµ lîi Ých x· héi, tËp thÓ. Vµ do vËy, con ng­êi ngµy cµng cã sù tù nguyÖn, tù gi¸c chÊp hµnh ph¸p luËt. TÊt nhiªn, kh¸c víi c¸c lo¹i quy ph¹m ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi kh¸c, ph¸p luËt cã søc m¹nh cña quyÒn lùc nhµ n­íc ®­îc ®¶m b¶o thùc hiÖn b»ng c¸c biÖn ph¸p c­ìng chÕ nhµ n­íc. Cã thÓ xem xÐt cô thÓ d­íi ®©y.

Theo quan ®iÓm ®¹o ®øc häc, cã thÓ ®Þnh nghÜa ®¹o ®øc lµ mét h×nh th¸i ý thøc - x· héi, bao gåm nh÷ng nguyªn t¾c, quy t¾c vµ chuÈn mùc x· héi, nhê ®ã con ng­êi tù gi¸c ®iÒu chØnh hµnh vi cho phï hîp víi lîi Ých, h¹nh phóc cña m×nh vµ sù tiÕn bé x· héi trong mèi quan hÖ gi÷a ng­êi víi ng­êi. §¹o ®øc ®­îc x¸c ®Þnh bëi hai yÕu tè quan träng nhÊt lµ lao ®éng vµ t×nh th­¬ng. C¸c nhµ kinh ®iÓn cña chóng ta ®· nªu “trªn mét ý nghÜa nµo ®ã, chóng ta ph¶i nãi: lao ®éng ®· s¸ng t¹o ra chÝnh b¶n th©n con ng­êi”¹¹³. §Æc tr­ng c¬ b¶n nhÊt cña quan hÖ ®¹o ®øc lµ sù tù nguyÖn. Tù nguyÖn lµ sù tù ý thøc vÒ gi¸ trÞ ®¹o ®øc, tù hµnh ®éng, tù kiÓm tra m×nh theo gi¸ trÞ ®ã. Tù nguyÖn lµ c¬ së cña t×nh th­¬ng. Theo Hªghen, t×nh th­¬ng lµ sù tõ bá ý thøc vÒ b¶n th©n m×nh, quªn m×nh ®i trong ng­êi kh¸c vµ chÝnh trong sù quªn m×nh trong ng­êi kh¸c Êy mµ con ng­êi l¹i nhËn ra m×nh vµ lµm chñ ®­îc m×nh. B¶n chÊt cña t×nh th­¬ng th­êng ®­îc biÓu hiÖn ë sù hy sinh nh÷ng t×nh c¶m, lîi Ých c¸ nh©n, kh«ng tÝnh to¸n, kh«ng vô lîi. ChÝnh tõ ®©y mµ con ng­êi tù ý thøc vÒ bæn phËn ®¹o ®øc cña m×nh, vÒ tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc tr­íc mçi hµnh vi øng xö. Trong thùc hµnh quy ®Þnh ph¸p luËt, bªn c¹nh ¸p chÕ sö dông chÕ tµi xö ph¹t, cßn cã ý thøc tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc cña c¸ nh©n, yÕu tè cÇn thiÕt kh«ng thÓ thiÕu ®­îc ®Ó cã thÓ hµnh ®éng theo ®óng yªu cÇu cña ph¸p luËt.

Nh­ng yÕu tè tù nguyÖn cña ®¹o ®øc kh«ng ph¶i lµ tuyÖt ®èi, kh«ng chØ m×nh ®¹o ®øc míi cã tÝnh tù nguyÖn, míi cã yÕu tè t×nh c¶m. §èi víi ph¸p luËt, thùc hµnh ph¸p luËt còng cã yÕu tè tù nguyÖn song víi mét møc ®é cã thÓ nãi lµ thÊp h¬n so víi ®¹o ®øc mµ th«i. §Õn l­ît m×nh, b¶n th©n sù tù nguyÖn cña ®¹o ®øc còng ®­îc “b¶o l·nh”, ®­îc ®¶m b¶o b»ng sù thóc Ðp, ¸p lùc rÊt m¹nh mÏ tõ bªn ngoµi nh­ ®· nªu trªn. Bëi lÏ, nÕu kh«ng tù nguyÖn, kÓ c¶ tr¹ng th¸i cña sù do dù cña c¸ nh©n trong viÖc thùc hµnh ®¹o ®øc còng lu«n lu«n bÞ ®e do¹ bëi søc m¹nh cña c¸c ¸p lùc bªn ngoµi ®Æc biÖt lµ bóa r×u d­ luËn. Sù kh«ng tù nguyÖn chÊp hµnh ph¸p luËt còng sÏ dÉn ®Õn viÖc bÞ ¸p dông c¸c biÖn ph¸p c­ìng chÕ. ChÝnh c¸i kh¶ n¨ng vÒ ¸p dông c­ìng chÕ ®ã ®· gãp phÇn t¹o nªn mét sù tù nguyÖn cña c¸ nh©n trong viÖc chÊp hµnh ph¸p luËt. Thø ®Õn n÷a lµ danh dù, uy tÝn, kÓ c¶ sù tÝnh to¸n, c©n ®ong cña c¸ nh©n gi÷a c¸c lo¹i lîi Ých còng lµ nh÷ng ®éng c¬ th«i thóc sù tu©n thñ ph¸p luËt cña c¸ nh©n. Nh­ng víi ®Æc tr­ng vµ nhiÖm vô cña m×nh, ph¸p luËt Ýt quan t©m ®Õn ph­¬ng diÖn ®éng c¬, môc ®Ých trong viÖc thùc hiÖn c¸c hµnh vi ph¸p luËt cña c¸ nh©n. §ã lµ mét trong nh÷ng ®iÒu lµm nªn sù kh¸c biÖt, lµm nªn b¶n s¾c riªng cña ®¹o ®øc so víi ph¸p luËt.

VÒ nguyªn t¾c, mét hµnh vi hîp ph¸p cña c¸ nh©n chØ ®­îc ®¸nh gi¸ tõ ph­¬ng diÖn phï hîp c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt t­¬ng øng nµo ®ã kh«ng. VÝ nh­ trong hµnh vi ®¨ng ký kÕt h«n, ph¸p luËt chØ vµ còng chØ cã thÓ quan t©m xem xÐt cã ®óng víi c¸c yªu cÇu cña luËt lÖ hiÖn hµnh nh­ vÒ ®iÒu kiÖn kÕt h«n: ®é tuæi, t×nh tr¹ng h«n nh©n, quan hÖ huyÕt thèng ... Cßn nh÷ng yÕu tè ®¹o ®øc cã thÓ ch­a hîp, ch­a æn l¾m, ch¼ng h¹n, môc ®Ých cña viÖc anh A kÕt h«n víi chÞ B cã ph¶i trªn c¬ së t×nh yªu ch©n chÝnh hay kh«ng hoÆc biÕt ®©u chØ lµ mét c¸ch ®Ó tiÕn tíi gi¶i bµi to¸n kinh tÕ hay chÝnh trÞ thËm chÝ trong thùc tiÔn, ®«i khi chØ lµ sù tr¶ thï cho mét mèi hËn trong qu¸ khø vv... th× ph¸p luËt kh«ng ®Æt ra. §ã lµ vÊn ®Ò cña ®¹o ®øc, chØ cã ®¹o ®øc míi cã thÓ biÕt ®­îc, kiÓm so¸t ®­îc b»ng c«ng cô d­ luËn x· héi vµ b»ng chÝnh l­¬ng t©m cña con ng­êi trong cuéc.

Nãi nh­ vËy, ph¶i ch¨ng cã thÓ suy ra lµ ph¸p luËt cña chóng ta v« c¶m, r¸o ho¶nh víi nh÷ng cuéc h«n nh©n kh«ng phï hîp vÒ ph­¬ng diÖn ®¹o ®øc?. Kh¸ch quan mµ xÐt, mÆc dï ph¸p luËt kh«ng khuyÕn khÝch, cµng kh«ng mong muèn t¸n thµnh nh÷ng cuéc h«n nh©n kiÓu nh­ gi¶ thiÕt nªu trªn. Song, víi b¶n tÝnh vµ kh¶ n¨ng cña m×nh, ph¸p luËt còng chØ cã thÓ quy ®Þnh nh÷ng ®iÒu kiÖn vµ thñ tôc ph¸p lý c¬ b¶n, cÇn thiÕt, phï hîp cuéc sèng vÒ kÕt h«n vµo mçi giai ®o¹n mµ th«i. Trong nhiÒu tr­êng hîp kh¸c còng nh­ vËy, ch¶ thÕ mµ khi nãi vÒ ph¸p luËt lµ g×, ng­êi ta ®· ph¶i thèt lªn thay cho ®Þnh nghÜa hµn l©m “ph¸p luËt lµ sù ®au khæ cÇn thiÕt” hay ph¸p luËt “v« t×nh”!. §ã còng chÝnh lµ mét trong nh÷ng giíi h¹n cña ph¸p luËt dÉn ®Õn sù bæ sung tÊt yÕu cña ®¹o ®øc. TÊt nhiªn, ®Õn l­ît m×nh, ®¹o ®øc nµo råi còng cã giíi h¹n nªn ph¶i cÇn ®Õn ph¸p luËt. §ã lµ biÖn chøng cña ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc, thêi nµo còng vËy nh­ng cã lÏ ch­a bao giê l¹i bøc xóc, cÊp b¸ch nh­ trong cuéc sèng hiÖn ®¹i.

Ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc cã tÝnh ®éc lËp t­¬ng ®èi. §¹o ®øc ngoµi sù chi phèi cña kinh tÕ cßn ®­îc chi phèi bëi sù tù ý thøc vµ niÒm tin vÒ b¶n th©n m×nh, vÒ céng ®ång, vÒ giai cÊp, d©n téc theo nh÷ng lý t­ëng, ®Þnh h­íng gi¸ trÞ nhÊt ®Þnh. TÝnh ®éc lËp t­¬ng ®èi cña ®¹o ®øc mang ý nghÜa kÕ thõa s©u s¾c. Do vËy, cã nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc tån t¹i l©u dµi, ngay c¶ khi mµ c¸c c¬ së kinh tÕ sinh ra nã ®· tiªu vong. TÝnh ®éc lËp t­¬ng ®èi ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt ®­îc thÓ hiÖn ë nh÷ng ®iÓm c¬ b¶n sau: tÝnh l¹c hËu, tÝnh tiªn phong, tÝnh kÕ thõa, sù t¸c ®éng trë l¹i tån t¹i x· héi vµ c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi kh¸c.

B¶n chÊt nhµ n­íc vµ chÕ ®é x· héi, c¬ së kinh tÕ, nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan vÒ ®Þa lý tù nhiªn, phong tôc tËp qu¸n, truyÒn thèng ®¹o ®øc d©n téc, lèi sèng, tÝnh c¸ch... th­êng xuyªn cã t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt. Kh«ng nh÷ng thÕ, c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi bªn ngoµi mçi mét quèc gia, xu thÕ vËn ®éng, ph¸t triÓn cña thÕ giíi ë mçi thêi kú v.v... còng cã t¸c ®éng, ¶nh h­ëng to lín ®Õn lÜnh vùc ý thøc ph¸p luËt, ý thøc ®¹o ®øc cña c¸ nh©n vµ toµn x· héi.

Lµ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi, ý thøc ph¸p luËt, ý thøc ®¹o ®øc chÞu sù quy ®Þnh cña tån t¹i x· héi. Nh÷ng nhËn thøc, th¸i ®é, t×nh c¶m, quan niÖm, mong muèn cña con ng­êi vÒ ph¸p luËt, vÒ nhµ n­íc suy cho cïng lµ do nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi kh¸ch quan quy ®Þnh, chi phèi. ý thøc ph¸p luËt còng nh­ c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi kh¸c lµ s¶n phÈm cña tån t¹i x· héi. C¸c - M¸c ®· kh¼ng ®Þnh: “Kh«ng ph¶i ý thøc cña con ng­êi quyÕt ®Þnh sù tån t¹i cña hä, tr¸i l¹i, chÝnh sù tån t¹i x· héi cña hä quyÕt ®Þnh ý thøc cña hä” ¹¹⁴. LÊy vÝ dô, ý thøc ph¸p luËt cña ng­êi d©n trong x· héi phong kiÕn chÞu sù quy ®Þnh, chi phèi cña tÝnh chÊt, ®Æc ®iÓm vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn cña nÒn kinh tÕ phong kiÕn. Vµ cïng víi nh÷ng yÕu tè x· héi kh¸c nh­ t­ t­ëng, ®¹o ®øc, tËp qu¸n vµ b¶n th©n sù hµ kh¾c, ®i ng­îc l¹i lîi Ých ng­êi d©n cña c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt... nªn ng­êi d©n trong x· héi phong kiÕn th­êng cã th¸i ®é thê ¬, coi th­êng, chèng ®èi ph¸p luËt, øng xö chñ yÕu theo tËp qu¸n, phong tôc ®Þa ph­¬ng.

Trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng, tù do kinh doanh theo ph¸p luËt, lµm giµu chÝnh ®¸ng ®­îc t«n vinh, khuyÕn khÝch... ®· cã t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn ý thøc ph¸p luËt cña c¸c c¸ nh©n. Mét trong nh÷ng biÓu hiÖn ®ã lµ sù quan t©m ®Õn ph¸p luËt nhiÒu h¬n, tu©n thñ ph¸p luËt vµ lu«n cã mong muèn vÒ mét nÒn ph¸p luËt nh©n v¨n, mét nÒn t­ ph¸p c«ng b»ng, kh«ng thiªn vÞ, mäi ng­êi ®Òu b×nh ®¼ng tr­íc ph¸p luËt. §ång thêi, trong nÒn kinh tÕ thÞ tr­êng còng cã nh÷ng hiÖn t­îng tiªu cùc trong lÜnh vùc ý thøc ph¸p luËt cña mét bé phËn d©n c­ nh­: coi th­êng, bÊt chÊp, l¹ng l¸ch ph¸p luËt, vi ph¹m c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt ®Ó thu lîi nhuËn mét c¸ch tèi ®a... Nh÷ng biÓu hiÖn tiªu cùc, nh÷ng quan niÖm lÖch l¹c vÒ ph¸p luËt còng lµ mét trong nhiÒu t¸c nh©n cña hiÖn t­îng h×nh sù ho¸ c¸c quan hÖ kinh tÕ, d©n sù diÔn ra trong thùc tÕ. Ph¸p luËt vµ toµn bé ®êi sèng ph¸p luËt chÞu sù t¸c ®éng m¹nh mÏ, th­êng xuyªn tõ hµng lo¹t c¸c nh©n tè kinh tÕ vµ phi kinh tÕ. Nh©n tè kinh tÕ lµ mét kh¸i niÖm réng lín, song vÒ c¬ b¶n, ®ã lµ c¸c nh©n tè: ®¹o ®øc, c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng, c¸c di s¶n vÒ tæ chøc, ®iÒu hµnh vµ qu¶n lý x· héi, nh÷ng nÒn t¶ng c¬ b¶n cña v¨n ho¸ truyÒn thèng, tÝn ng­ìng d©n gian, t«n gi¸o; phong tôc, tËp qu¸n, lèi sèng; t©m lý d©n téc, ý thøc céng ®ång; tÝnh c¸ch c¸ nh©n; hÖ gi¸ trÞ gia ®×nh truyÒn thèng; v¨n häc, nghÖ thuËt, khoa häc, t­ t­ëng; yÕu tè con ng­êi cïng víi t­ duy s¸ng t¹o cña hä vv...

Nh©n tè ®¹o ®øc, tÝnh c¸ch chi phèi m¹nh mÏ ®Õn tÝnh ®óng ®¾n cña c¸c quyÕt ®Þnh, b¶n ¸n cña c¸c vÞ thÈm ph¸n. Quan hÖ kinh tÕ thÞ tr­êng kh«ng ph¶i trong mäi tr­êng hîp ®Òu lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh sù ra ®êi vµ néi dung, ph­¬ng h­íng cña c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt, cña hÖ thèng ph¸p luËt nãi chung. §èi víi nhiÒu hiÖn t­îng ph¸p lý kh¸c còng vËy, kh«ng thÓ chØ dùa vµo c¸c nh©n tè kinh tÕ mµ c¾t nghÜa. ViÖc x¸c ®Þnh vÊn ®Ò téi ph¹m ho¸ vµ phi téi ph¹m ho¸ còng ph¶i ®øng trªn c¬ së ®¹o ®øc th«ng qua c¬ chÕ d­ luËn x· héi mµ xem xÐt. Møc ®é kÕt ¸n vÒ mÆt ®¹o ®øc ®èi víi nh÷ng hµnh vi cã ¶nh h­ëng ®Õn viÖc téi ph¹m ho¸ vµ phi téi ph¹m ho¸ chóng trong ý thøc ph¸p luËt vµ trong c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt ¹¹⁵. Nãi mét c¸ch kh¸c, trong viÖc x¸c ®Þnh téi ph¹m ho¸, phi téi ph¹m ho¸, ®Òu ph¶i xuÊt ph¸t vµo c¶ c¸c nh©n tè phi kinh tÕ ®­îc thÓ hiÖn th«ng qua dù luËn x· héi, qua thùc tiÔn ph¸p luËt, ®Æc biÖt lµ thùc tiÔn t­ ph¸p h×nh sù ¹¹⁶. ViÖc xem xÐt, söa ®æi, bæ sung hoµn thiÖn c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt quan träng ®· thÓ hiÖn râ vÊn ®Ò nµy, ®Æc biÖt lµ trong Bé luËt h×nh sù n¨m 1999 vµ LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh n¨m 2000.

X· héi kh«ng chØ lµ sù vËn hµnh cña hÖ thèng kinh tÕ mµ cßn lµ mét tæng thÓ phøc hîp cña c¸c mèi quan hÖ ®a d¹ng, sù t­¬ng t¸c lÉn nhau cña c¸c nh©n tè kinh tÕ vµ nh©n tè phi kinh tÕ, kinh tÕ vµ v¨n ho¸ ¹¹⁷. C¸c nh©n tè phi kinh tÕ t¸c ®éng ®Õn ph¸p luËt trong mét chØnh hîp thèng nhÊt vµ ®a d¹ng, ®an xen nhau. Mét hiÖn t­îng ph¸p lý cïng mét lóc chÞu sù t¸c ®éng, ¶nh h­ëng cña rÊt nhiÒu nh©n tè: kinh tÕ, phi kinh tÕ ®Õn møc khã cã thÓ t¸ch ra mét c¸ch r¹ch rßi. Mçi mét hµnh vi cña c¸ nh©n cã thÓ cïng lóc chÞu sù ®iÒu chØnh cña c¸c yÕu tè ®¹o ®øc, ph¸p luËt, phong tôc, tËp qu¸n, lèi sèng, t©m lý, t«n gi¸o, tÝn ng­ìng, ®oµn thÓ mµ c¸ nh©n ®ã lµ thµnh viªn. Trong ®êi sèng h«n nh©n gia ®×nh ë n­íc ta hiÖn nay, theo c¸c nhµ x· héi häc, m©u thuÉn gia ®×nh ®· chuyÓn träng t©m tõ nh÷ng vÊn ®Ò kinh tÕ sang nh÷ng vÊn ®Ò v¨n ho¸ x· héi, tr­íc nh÷ng n¨m 90 ®a phÇn c¸c gia ®×nh lôc ®ôc vÒ chuyÖn c¬m ¸o, g¹o tiÒn th× nay nh÷ng lý do v¨n ho¸ - tinh thÇn l¹i næi lªn nh­: së thÝch, t×nh c¶m, tÝnh c¸ch, c¸ tÝnh, quan hÖ giao tiÕp; ph­¬ng ph¸p gi¸o dôc con c¸i, quan niÖm sèng.

C¸c nh©n tè kinh tÕ vµ phi kinh tÕ lu«n cã sù liªn hÖ mËt thiÕt víi nhau trong c¸c lo¹i h×nh ho¹t ®éng cña con ng­êi. Khã cã thÓ t×m ra ho¹t ®éng nµo cña x· héi, néi dung cña c¸c quy ph¹m ph¸p luËt, mét hµnh vi ph¸p luËt nµo ®Êy mµ chØ mang ý nghÜa thuÇn tuý nh©n tè kinh tÕ vµ phi kinh tÕ. Quan hÖ ph¸p luËt d©n sù, h«n nh©n vµ gia ®×nh hiÖn nay võa thÓ hiÖn nh÷ng ®Æc ®iÓm cña thêi kinh tÕ thÞ tr­êng, héi nhËp võa thÓ hiÖn nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng d©n téc, b¶n chÊt cña chÕ ®é x· héi. HiÖn nay, sù chó ý tíi c¸c nh©n tè phi kinh tÕ lµ mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn quan träng ®Ó ®iÒu chØnh, h¹n chÕ bít nh÷ng mÆt tiªu cùc cña kinh tÕ thÞ tr­êng. Ph¸p luËt cã vai trß to lín trong viÖc gi÷ g×n vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ ®¹o ®øc truyÒn thèng, gãp phÇn ng¨n ngõa c¸c hiÖn t­îng xãi mßn cña ®¹o ®øc thêi kinh tÕ thÞ tr­êng, lµm lµnh m¹nh ho¸ c¸c quan hÖ x· héi.

Do chÞu sù quy ®Þnh cña tån t¹i x· héi, cho nªn, trong mçi h×nh th¸i kinh tÕ - x· héi hay mçi giai ®o¹n lÞch sö ®Òu lµm xuÊt hiÖn nh÷ng nguyªn t¾c, chuÈn mùc ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt t­¬ng øng. §¹o ®øc vµ ph¸p luËt mang trong m×nh nh÷ng yÕu tè d©n téc, quèc gia, khu vùc vµ nh©n lo¹i. Trong ®ã, ngoµi nh÷ng gi¸ trÞ chung, chóng còng chøa ®ùng nh÷ng nÐt ®Æc thï, kÓ c¶ c¸i ®¬n nhÊt, trong gi¸ trÞ ®¹o ®øc, gi¸ trÞ luËt ph¸p. Trong bèi c¶nh lÞch sö - v¨n hãa ViÖt Nam vµ c¶ vïng ¸ §«ng, lu©n th­êng ®¹o lý lu«n g¾n bã chÆt chÏ víi thùc hµnh ®¹o ®øc, víi nÕp sèng d©n téc vµ phong tôc tËp qu¸n ®Õn møc kÕt thµnh phong hãa. Ph¸p luËt, ®¹o ®øc lµ nh÷ng hiÖn t­îng v¨n ho¸, cã tÝnh më, tÝnh kÕ thõa t¹o nªn sù thèng nhÊt trong ®a d¹ng cña c¸c nÒn v¨n ho¸ ®¹o ®øc vµ v¨n ho¸ ph¸p lý cña nh©n lo¹i.

4. Sù t­¬ng ®ång vÒ c¬ chÕ vËn hµnh cña ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt trong qu¸ tr×nh ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi
C¬ chÕ vËn hµnh cña ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt còng cã nhiÒu ®iÓm t­¬ng ®ång trong qu¸ tr×nh t¸c ®éng lªn hµnh vi vµ c¸c quan hÖ x· héi. C¬ chÕ vËn hµnh cña ®¹o ®øc, ph¸p luËt bao gåm c¸c thµnh tè c¬ b¶n nh­ sau:
- ý thøc ®¹o ®øc, ý thøc ph¸p luËt
§©y lµ nh÷ng vÊn ®Ò cã néi hµm kh¸i niÖm réng. VÒ c¬ b¶n, trong ý thøc ®¹o ®øc vµ ý thøc ph¸p luËt cã hai bé phËn cÊu thµnh chÝnh lµ t­ t­ëng ®¹o ®øc, t­ t­ëng ph¸p luËt; t©m lý, t×nh c¶m ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt. T­ t­ëng ®¹o ®øc bao gåm nh÷ng vÊn ®Ò nhËn thøc triÕt häc nh­ b¶n chÊt vµ chøc n¨ng cña ®¹o ®øc, cÊu tróc cña ý thøc ®¹o ®øc x· héi vµ ®¹o ®øc c¸ nh©n, chøc n¨ng vµ cÊu tróc cña c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc, c¸c nguyªn t¾c vµ qui t¾c ®¸nh gi¸ ®¹o ®øc c¸ nh©n vµ x· héi, mèi quan hÖ cña ®¹o ®øc víi c¸c h×nh th¸i ý thøc - x· héi kh¸c (nghÖ thuËt, t«n gi¸o, triÕt häc, ý thøc ph¸p luËt vv …). Hai bé phËn trªn cã quan hÖ néi t¹i víi nhau vµ kh«ng thÓ ®ång nhÊt, còng kh«ng thÓ lo¹i trõ nhau. T×nh c¶m ®¹o ®øc cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi cuéc sèng con ng­êi, trùc tiÕp thÓ hiÖn th¸i ®é, xóc c¶m, quan niÖm cña con ng­êi vÒ ®¹o ®øc, vÒ ®iÒu thiÖn, ®iÒu ¸c, lÏ sèng, bæn phËn, l­¬ng t©m. T×nh c¶m – t©m lý ®¹o ®øc lµ c¬ së, lµ nguån tri thøc thùc tiÔn cho t­ t­ëng ®¹o ®øc ®Ó h×nh thµnh nªn nh÷ng häc thuyÕt, lý luËn vÒ ®¹o ®øc.

ý thøc ph¸p luËt trong ®êi sèng th­êng nhËt cã biÓu hiÖn rÊt ®a d¹ng, phong phó, võa cã søc ú to lín l¹i võa th­êng xuyªn biÕn ®æi nhÊt lµ trong thêi ®¹i bïng næ thång tin nh­ hiÖn nay. Do sù biÕn ®éng vµ sù t¸c ®éng th­êng xuyªn cña c¸c hiÖn t­îng x· héi, nh÷ng c¶m nhËn, th¸i ®é, quan niÖm, c¸c lý thuyÕt, t­ duy ph¸p lý cña con ng­êi, cña c¸c nhãm x· héi, cña nhµ n­íc vµ cña toµn x· héi còng vËn ®éng kh«ng ngõng. Sù bÊt b×nh cña ng­êi d©n vÒ mét quyÕt ®Þnh kh«ng c«ng b»ng, ch­a thÊu t×nh ®¹t lý cña toµ ¸n hay mét quyÕt ®Þnh sai tr¸i cña c¬ quan hµnh chÝnh, sù trung lËp vÒ mét v¨n b¶n míi ra ®êi....Sù ph¶n øng quyÕt liÖt cña d­ luËn céng ®ång vÒ hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt cña mét quan chøc nä...Nh÷ng t­ duy míi vÒ c¸ch thøc, ph­¬ng ph¸p vµ møc ®é ®iÒu chØnh ph¸p luËt trong lÜnh vùc b¶o vÖ m«i tr­êng vv...®Òu thuéc ph¹m trï ý thøc ph¸p luËt. Tr­íc kia, mét nhµ khoa häc X« viÕt næi tiÕng ®· tõng nhËn ®Þnh “ th¸i ®é chñ quan cña con ng­êi ®èi víi ph¸p luËt hiÖn hµnh vµ mong muèn vÒ nh÷ng quy ®Þnh ph¸p luËt míi, ®­îc gäi lµ ý thøc ph¸p luËt”.¹¹⁸

ý thøc ph¸p luËt lµ tæng thÓ nh÷ng t­ t­ëng, häc thuyÕt, quan ®iÓm, th¸i ®é, t×nh c¶m, sù ®¸nh gi¸ cña con ng­êi vÒ ph¸p luËt trªn c¸c ph­¬ng diÖn, tiªu chÝ c¬ b¶n nh­: vÒ sù cÇn thiÕt ( hay kh«ng cÇn thiÕt ), vÒ vai trß, chøc n¨ng cña ph¸p luËt, vÒ tÝnh c«ng b»ng hay kh«ng c«ng b»ng, ®óng ®¾n hay kh«ng ®óng ®¾n cña c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt hiÖn hµnh, ph¸p luËt ®· qua trong qu¸ khø, ph¸p luËt cÇn ph¶i cã, vÒ tÝnh hîp ph¸p hay kh«ng hîp ph¸p trong hµnh vi cña c¸c c¸ nh©n, nhµ n­íc, c¸c tæ chøc x· héi.

Bé phËn thø hai gåm tËp hîp nh÷ng chuÈn mùc, nguyªn t¾c cña ®¹o ®øc, ph¸p luËt; nh÷ng thãi quen, tËp qu¸n vµ phong tôc ®¹o ®øc t¸c ®éng ®Õn t­ t­ëng, c¶m gi¸c (t×nh c¶m) vµ hµnh vi cña con ng­êi¹¹⁹. Nh÷ng yÕu tè nµy cã vai trß ®Þnh h­íng tinh thÇn trong cuéc sèng c¸ nh©n vµ céng ®ång. Trong ®ã ph¶i kÓ ®Õn c¸c chuÈn mùc vÒ c¸i thiÖn, c¸i ¸c, l­¬ng t©m, tr¸ch nhiÖm, bæn phËn vµ c«ng lý v.v… ë bé phËn nµy, trong nhiÒu tr­êng hîp ý thøc ®¹o ®øc ®­îc thÓ hiÖn trong nÕp sèng, phong tôc, tËp qu¸n, do ®ã xen lÉn kh«ng Ýt ý thøc kinh nghiÖm, tri thøc th­êng ngµy (tøc thãi quen cã tÝnh b¶n n¨ng).

Cïng víi thêi gian, c¸c hµnh vi øng xö ®¹o ®øc cña c¸ nh©n vµ x· héi ®Òu cã khuynh h­íng tù b¶o tån thµnh nÕp, thµnh tËp qu¸n, thµnh phong tôc. Phong tôc, tËp qu¸n lµ h×nh thøc biÓu hiÖn æn ®Þnh cña mét néi dung ®¹o ®øc nhÊt ®Þnh. Tuy nhiªn, kh«ng ph¶i mäi tËp qu¸n ®Òu chøa dùng néi dung ®¹o ®øc, ë phong tôc néi dung ®¹o ®øc, thÈm mü ®­îc thÓ hiÖn râ nÐt vµ ®Æc tr­ng h¬n. Tuy vËy, d­íi sù t¸c ®éng, biÕn ®æi m¹nh mÏ cña ®êi sèng x· héi, c¸c tËp qu¸n ®¹o ®øc còng sÏ biÕn ®æi, tËp qu¸n ®¹o ®øc cò dÇn dÇn mÊt ®i, xuÊt hiÖn nh÷ng tËp qu¸n ®¹o ®øc míi cho phï hîp. Nh­ng qu¸ tr×nh biÕn ®æi nµy chËm ch¹p vµ rÊt phøc t¹p. Ph¸p luËt còng ®ãng vai trß quan träng trong sù biÕn ®æi nµy b»ng nhiÒu c¸ch nh­ luËt ho¸ c¸c nguyªn t¾c, chuÈn mùc ®¹o ®øc, ¸p dông ph¸p luËt trªn c¬ së ®¹o ®øc; gi¸o dôc ph¸p luËt vv... Tiªu biÓu nh­ ph¸p luËt h«n nh©n vµ gia ®×nh, ph¸p luËt d©n sù, ph¸p luËt hµnh chÝnh lµ nh÷ng lÜnh vùc ph¸p luËt cã mèi liªn hÖ mËt thiÕt, cã duyªn nî mÆn nång víi phong tôc, tËp qu¸n vµ ®¹o ®øc.

§èi t­îng cña ®iÒu chØnh ph¸p luËt trªn møc ®é cña c¸ nh©n chÝnh lµ hµnh vi ph¸p luËt. Kh¸ch thÓ cña ®iÒu chØnh ph¸p luËt lµ c¸c quan hÖ x· héi, b¶n th©n c¸c quan hÖ x· héi l¹i ®­îc thÓ hiÖn trong hÖ thèng ®a d¹ng c¸c hµnh vi cña c¸ nh©n víi nh÷ng ®éng c¬, môc ®Ých, c¸ch thøc thùc hiÖn còng v« cïng phong phó. V. I. Lªnin ®· viÕt: nhµ x· héi duy vËt nghiªn cøu c¸c quan hÖ x· héi còng cã nghÜa lµ nghiªn cøu b¶n th©n hµnh vi cña c¸c c¸ nh©n - chñ thÓ cña c¸c quan hÖ x· héi ®ã ¹²¹. §èi víi ®¹o ®øc còng vËy, ®èi t­îng ®iÒu chØnh cña ®¹o ®øc trªn møc ®é cña c¸ nh©n chÝnh lµ hµnh vi. Hµnh vi ph¸p luËt lµ nh÷ng hµnh vi ®­îc c¸c quy ph¹m ph¸p luËt ®iÒu chØnh, lµ sù thèng nhÊt cña hai mÆt ®èi lËp - hµnh vi hîp ph¸p vµ hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt. Lý luËn chung vÒ ph¸p luËt còng ®· tõ l©u ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò hµnh vi ph¸p luËt c¶ trªn hai ph­¬ng diÖn: hîp ph¸p vµ kh«ng hîp ph¸p ¹²². C¬ chÕ thùc hiÖn ph¸p luËt còng kh¸c nhau ®èi víi hµnh vi hîp ph¸p vµ hµnh vi kh«ng hîp ph¸p. Bëi v×, hµnh vi hîp ph¸p liªn quan ®Õn c¸c hµnh vi cho phÐp vµ b¾t buéc thùc hiÖn, cßn trong tr­êng hîp hµnh vi kh«ng hîp ph¸p l¹i lµ nh÷ng hµnh vi bÞ ph¸p luËt cÊm.

Hµnh vi ph¸p luËt lµ hµnh vi mµ xÐt c¶ vÒ chñ quan vµ kh¸ch quan ®­îc ph¸p luËt ®iÒu chØnh. C¸c yÕu tè kh¸ch quan cña hµnh vi ph¸p luËt ®ã lµ nh÷ng yÕu tè tr«ng thÊy ®­îc, nhËn thÊy ®­îc. VÒ chñ quan ®ã lµ nh÷ng ho¹t ®éng t©m lý néi t¹i, tõ nh÷ng yÕu tè ®ã mµ x¸c ®Þnh ranh giíi cña hµnh vi ph¸p luËt hay kh«ng ph¶i lµ hµnh vi ph¸p luËt. §a sè c¸c hµnh vi ph¸p luËt ®­îc thùc hiÖn trªn c¬ së ý thøc, ý chÝ cña c¸c c¸ nh©n (hµnh vi ký hîp ®ång, ®¨ng ký t¹m tró, t¹m v¾ng, kÕt h«n, c«ng chøng, ra quyÕt ®Þnh hµnh chÝnh, thùc hiÖn mét hµnh vi ph¹m téi... ). Nh­ng kh«ng ph¶i lóc nµo mäi hµnh vi ®Òu cã ý thøc ®Çy ®ñ nh­ vËy, hµnh vi c¸ nh©n cßn ®­îc thùc hiÖn do thãi quen, hay do ph¶n x¹ nghÒ nghiÖp vv…

Hµnh vi hîp ph¸p lµ hµnh vi ®­îc thùc hiÖn trªn c¬ së ý thøc vÒ c¸c yªu cÇu cña ph¸p luËt, yªu cÇu cña ®¹o ®øc, lµ sù biÓu hiÖn v¨n ho¸ vµ kinh nghiÖm cuéc sèng cña con ng­êi. Hµnh vi hîp ph¸p lµ hµnh vi phï hîp yªu cÇu cña ph¸p luËt, lµ hµnh vi cÇn thiÕt, mong muèn, cho phÐp cña c¸c chñ thÓ ph¸p luËt, phï hîp lîi Ých x· héi ®­îc c¸c quy ph¹m ph¸p luËt quy ®Þnh, ®­îc nhµ n­íc ®¶m b¶o thùc hiÖn vµ b¶o vÖ. Hµnh vi hîp ph¸p bao gåm nh÷ng hµnh vi tÝch cùc, tu©n thñ ph¸p luËt, chÊp hµnh ph¸p luËt, sö dông ph¸p luËt vµ nãi chung lµ kh«ng vi ph¹m ph¸p luËt. Nãi mét c¸ch ng¾n gän, néi dung c¬ b¶n cña hµnh vi hîp ph¸p lµ sù thùc hiÖn – chÊp hµnh c¸c nghÜa vô ph¸p lý, sö dông c¸c quyÒn ph¸p lý nh»m tho¶ m·n c¸c nhu cÇu vµ lîi Ých cña c¸c chñ thÓ ph¸p luËt.

Hµnh vi hîp ph¸p lµ hµnh vi phï hîp c¸i ®óng, c¸i tiÕn bé vµ nh­ vËy lµ lu«n lu«n h­íng tíi viÖc x¸c lËp ch©n – thiÖn – mü – Ých. NÕu b¶n th©n c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt kh«ng phï hîp lîi Ých chÝnh ®¸ng cña c¸ nh©n vµ ®iÒu kiÖn x· héi th× hµnh vi hîp ph¸p lóc nµy sÏ dÉn ®Õn nh÷ng t¸c h¹i nhÊt ®Þnh. TÊt nhiªn, møc ®é cã h¹i nµy còng rÊt ®a d¹ng vµ kh¸c nhau, tõ thiÖt h¹i vÒ vËt chÊt, tinh thÇn, t©m lý vv… Nh÷ng quy ®Þnh ph¸p luËt bÊt cËp, lçi thêi nÕu chËm ®­îc ®æi míi sÏ gãp phÇn lµm tr× trÖ sù ph¸t triÓn cña c¸c quan hÖ x· héi. §©y còng lµ mét trong nh÷ng yªu cÇu (nguyªn t¾c) cña ph¸p chÕ – mèi t­¬ng quan gi÷a tÝnh thèng nhÊt ph¸p chÕ víi tÝnh hîp ph¸p vµ sù hîp lý, c«ng b»ng mµ chóng ta sÏ ®Ò cËp ë nh÷ng diÔn ®µn kh¸c. Bªn c¹nh viÖc x©y dùng nh÷ng ®¹o luËt ph¸p quyÒn, cÇn ph¶i rµ so¸t l¹i ®Ó söa ®æi, huû bá nh÷ng quy ®Þnh ph¸p luËt kh«ng mang tÝnh ph¸p quyÒn, kh«ng phï hîp cuéc sèng.

Trong tu©n thñ kh«ng lµm ®iÒu cÊm ®· thÓ hiÖn mét phÇn tÝnh tÝch cùc ph¸p lý tèi thiÓu, bëi ë ®©y, c¸ nh©n tù k×m chÕ kh«ng thùc hiÖn hµnh vi bÞ ph¸p luËt cÊm nh­: kh«ng trém c¾p, lõa ®¶o, kh«ng v­ît ®Ìn ®á... Cßn c¸c h×nh thøc kh¸c cña hµnh vi hîp ph¸p l¹i ®ßi hái møc ®é cao h¬n vÒ tÝnh tÝch cùc ph¸p lý cña c¸ nh©n. §Ó thùc hiÖn c¸c hµnh vi hîp ph¸p ë d¹ng chÊp hµnh nghÜa vô ph¸p lý hay sö dông c¸c quyÒn ph¸p lý mét c¸ch ®óng ph¸p luËt, c¸ nh©n ph¶i cã ý thøc tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc vµ ph¸p lý cao, cã v¨n ho¸ vµ ph¶i cã nh÷ng hµnh vi mang Ýt nhiÒu tÝnh s¸ng t¹o trong giíi h¹n ph¸p luËt. §¬n cö nh­ hµnh vi ®ãng thuÕ thu nhËp ®èi víi c¸c ca sü hiÖn nay; ®¨ng ký kinh doanh, nhµ ®Êt; sö dông quyÒn khiÕu n¹i ®Ó b¶o vÖ quyÒn vµ lîi Ých hîp ph¸p cña m×nh vv... Hµnh vi hîp ph¸p cßn bao gåm nh÷ng hµnh vi ®Êu tranh chèng vi ph¹m ph¸p luËt, tè gi¸c vÒ c¸c hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt... TÝnh tÝch cùc ph¸p lý cña c¸ nh©n cßn ®­îc thÓ hiÖn trong viÖc tham gia gãp ý vÒ x©y dùng vµ thùc thi c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt.

VÊn ®Ò quan träng lµ ph¶i lµm cho c¸c c¸ nh©n hiÓu ®­îc ý nghÜa x· héi, gi¸ trÞ x· héi cña c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt, cña nh÷ng hµnh vi hîp ph¸p vµ tu©n thñ nã mét c¸ch tù nguyÖn, chø kh«ng chØ v× sî chÕ tµi ph¸p luËt. NghÜa lµ ph¶i quan t©m ®Õn ®éng c¬ cña nh÷ng hµnh vi ph¸p luËt, nguyªn nh©n vµ ®iÒu kiÖn cña nh÷ng hµnh vi hîp ph¸p. C¬ së x· héi c¬ b¶n nhÊt cña hµnh vi tu©n thñ ph¸p luËt lµ sù hµi hoµ lîi Ých c¸ nh©n víi lîi Ých x· héi. Hµnh vi hîp ph¸p lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh h×nh thµnh nh©n c¸ch d­íi t¸c ®éng m¹nh mÏ cña m«i tr­êng x· héi. Tuy vËy, cã nh÷ng ng­êi vÒ nh©n c¸ch kh«ng cã vÊn ®Ò g× nh­ng vÉn cã thÓ vi ph¹m ph¸p luËt trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh. VÝ nh­, vi ph¹m ph¸p luËt lµ do kh«ng biÕt ph¸p luËt hoÆc cã biÕt song hiÓu ch­a ®óng. Sù hµi hoµ vÒ nhu cÇu lµ c¬ së cho mét hµnh vi ®óng ph¸p luËt. Trong nh÷ng yÕu tè t©m lý néi t¹i quyÕt ®Þnh viÖc h×nh thµnh ®éng c¬ cho mét hµnh vi hîp ph¸p th× qu¸ tr×nh h×nh thµnh nhu cÇu vµ lîi Ých cña con ng­êi cã ý nghÜa ®Æc biÖt. Hµnh vi hîp ph¸p cña con ng­êi còng nh­ bÊt kú mét hµnh vi cô thÓ cña hä lµ sù thèng nhÊt mÆt ho¹t ®éng bªn ngoµi vµ ý thøc cña hä, lµ nh÷ng hµnh vi cã ý thøc. Kh«ng cã mét th­íc ®o kh¸ch quan nµo kh¸c ®Ó ®¸nh gi¸ con ng­êi, dù ®Þnh cña con ng­êi bªn ngoµi néi dung vµ h×nh thøc cña hµnh vi cña hä. C¸c M¸c ®· viÕt: ngoµi hµnh vi cña t«i, t«i kh«ng tån t¹i cho luËt ph¸p, kh«ng ph¶i lµ ®èi t­îng cña luËt ph¸p... ¹²³.

Hµnh vi hîp ph¸p cña c¸c chñ thÓ quan hÖ x· héi rÊt ®a d¹ng, c¸c yÕu tè kh¸ch quan cña hµnh vi hîp ph¸p còng rÊt ®a d¹ng bëi chÝnh b¶n th©n c¸c quy ph¹m ph¸p luËt vÒ quyÒn vµ nghÜa vô lµ ®a d¹ng trong c¸c lÜnh vùc quan hÖ x· héi kh¸c nhau. VÒ mÆt kh¸ch quan hµnh vi hîp ph¸p kh«ng thÓ tr¸i quy ®Þnh ph¸p luËt. Hµnh vi hîp ph¸p vÒ mÆt chñ quan thÓ hiÖn ë ý thøc, th¸i ®é ®èi víi viÖc thùc hiÖn c¸c quy ph¹m ph¸p luËt. MÆt chñ quan cña hµnh vi hîp ph¸p còng ®a d¹ng, ®Æc biÖt lµ vÒ ®éng c¬, môc ®Ých thùc hiÖn hµnh vi, kh¸c nhau vÒ th¸i ®é t©m lý ®èi víi hµnh vi, hµnh ®éng hay kh«ng hµnh ®éng vµ ®èi víi hËu qu¶ cña chóng. Sù tù ý thøc vÒ bæn phËn, tr¸ch nhiÖm tr­íc x· héi, nhËn thøc vÒ sù cÇn thiÕt cña quy ®Þnh ph¸p luËt trªn c¬ së c¸c lîi Ých vËt chÊt, tinh thÇn; c¸c thãi quen xö sù theo ph¸p luËt; sù r¨n ®e cña viÖc ¸p dông c¸c chÕ tµi; ¶nh h­ëng m¹nh mÏ cña m«i tr­êng xung quanh vv... chÝnh lµ nh÷ng yÕu tè ®an xen hçn hîp trong c¬ chÕ t©m lý – x· héi cña hµnh vi hîp ph¸p.

Hµnh vi hîp ph¸p lµ hµnh vi phï hîp lîi Ých x· héi cña c¸c c¸ nh©n, tæ chøc. Tuy vËy, kh«ng ph¶i bÊt kú mét hµnh vi phï hîp lîi Ých x· héi nµo còng ®Òu ®­îc coi lµ hµnh vi hîp ph¸p bëi lÏ, cã nh÷ng hµnh vi tuy phï hîp lîi Ých x· héi nh­ng do c¸c quy ph¹m x· héi kh¸c ®iÒu chØnh mµ kh«ng hoÆc hiÖn t¹i ch­a ®­îc c¸c quy ph¹m ph¸p luËt ®iÒu chØnh. Trong viÖc h×nh thµnh vµ thùc hiÖn nh÷ng hµnh vi h­íng thiÖn, mü, Ých, c¸c lo¹i ph­¬ng tiÖn ®iÒu chØnh x· héi kh¸c cã vai trß v« cïng quan träng, ®Æc biÖt lµ ®¹o ®øc truyÒn thèng vµ ®¹o ®øc tiÕn bé cña nh©n lo¹i. Sù hiÓu biÕt ph¸p luËt cña c¸ nh©n cã ý nghÜa ®Æc biÖt quan träng trong c¬ chÕ h×nh thµnh c¸c hµnh vi phï hîp ph¸p luËt. T­¬ng tù nh­ trong c¬ chÕ tu©n theo c¸c chuÈn mùc x· héi kh¸c: ®¹o ®øc, t«n gi¸o, chÝnh v× vËy mµ c¸c thiÕt chÕ x· héi rÊt coi träng viÖc truyÒn b¸ b»ng c¸ch nµy hay c¸ch kh¸c c¸c chuÈn mùc x· héi cho c¸c c¸ nh©n. C¸ nh©n nhiÒu khi vÉn tù lùa chän c¸ch xö sù tr¸i ph¸p luËt mét c¸ch cã ý thøc d­íi sù t¸c ®éng m¹nh mÏ cña c¸c quy t¾c x· héi kh¸c ®Æc biÖt lµ tõ ph­¬ng diÖn t×nh c¶m tõ bæn phËn ®¹o ®øc trong tr­êng hîp viÖc vi ph¹m ph¸p luËt ®ã kh«ng bÞ coi lµ tr¸i ®¹o ®øc. Trong thùc tÕ cuéc sèng, vÉn cã tr­êng hîp v× tËp tôc l¹c hËu mµ cã ng­êi ®· ph¹m téi ngay c¶ víi ng­êi th©n yªu nhÊt cña m×nh...

Trong ®¸nh gi¸ ®¹o ®øc, nhÊt lµ ®èi víi hµnh vi ®¹o ®øc ®ßi hái ph¶i thèng nhÊt ®­îc c¶ hai mÆt kh¸ch quan vµ chñ quan. Sù ®¸nh gi¸ mÆt kh¸ch quan cña hµnh vi ®¹o ®øc t­¬ng ®èi ®¬n gi¶n, v× c¸i chuÈn chÝnh cña nã lµ lîi Ých chung cña x· héi. Song, ®»ng sau mÆt kh¸ch quan cña hµnh vi cßn cã mÆt chñ quan, ®Æc biÖt lµ ®éng c¬ cña hµnh vi. Cã hµnh vi ®¹o ®øc xÐt vÒ mÆt kh¸ch quan ®¸p øng chuÈn mùc chung cña x· héi, nh­ng ®éng c¬ chñ quan l¹i mang tÝnh vô lîi, Ých kû. Mét hµnh vi ®¹o ®øc ®­îc ®¸nh gi¸ lµ mét gi¸ trÞ ®¹o ®øc khi vÒ b¶n chÊt thèng nhÊt víi c¸i cã Ých mang tÝnh tù nguyÖn, tù gi¸c, v« t­ cña hµnh vi. Trong thùc tÕ, mÆt chñ quan th­êng bÞ che khuÊt vµ rÊt khã nhËn biÕt, khã ®¸nh gi¸. Trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr­êng, kh«ng Ýt nh÷ng hµnh vi bÒ ngoµi lµ mang tÝnh ®¹o ®øc, nh©n v¨n nh­ng l¹i xuÊt ph¸t tõ ®éng c¬ kh«ng trong s¸ng vµ cã nguån gèc vi ph¹m ph¸p luËt vµ tÊt nhiªn còng lµ vi ph¹m ®¹o ®øc vÝ dô ñng hé, tµi trî b»ng ®ång tiÒn do tham nhòng hay mét lo¹i téi ph¹m kh¸c mµ cã. Trong nh÷ng tr­êng hîp nµy, ®Ó lµm s¸ng tá ph­¬ng diÖn chñ quan cña hµnh vi ®¹o ®øc, ph¸p luËt cã vai trß ®Æc biÖt quan träng ®Ó x¸c minh sù thËt.

Sù ®¸nh gi¸ ph¸p luËt vÒ nguyªn t¾c còng ph¶i dùa trªn nh÷ng chuÈn mùc – quy t¾c ph¸p luËt nhÊt ®Þnh. Hµnh vi cña c¸c c¸ nh©n.

Còng nh­ ®èi víi ph¸p luËt, ®¹o ®øc theo ®óng nghÜa cña nã, lµ mét ph¹m trï réng lín, bao hµm c¸c néi dung: hµnh vi ®¹o ®øc, ý thøc ®¹o ®øc, t­ t­ëng ®¹o ®øc, gi¸ trÞ ®¹o ®øc, lý t­ëng ®¹o ®øc, chuÈn mùc ®¹o ®øc. §iÒu nµy còng t­¬ng tù nh­ khi chóng ta ®Ò cËp vÒ ph¸p luËt. §êi sèng ph¸p luËt còng bao gåm nhiÒu lÜnh vùc, nhiÒu yÕu tè cÊu thµnh vµ vËn ®éng v« cïng sinh ®éng . Tõ lÜnh vùc x©y dùng ph¸p luËt, thùc hiÖn vµ ¸p dông ph¸p luËt, ý thøc ph¸p luËt ®Õn v¨n ph¸p ph¸p luËt, tõ t­ t­ëng ph¸p luËt, ý thøc ph¸p luËt; nguyªn t¾c ph¸p luËt vµ c¸c quy t¾c ph¸p luËt. Sù thèng nhÊt gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc ®­îc thÓ hiÖn trªn tÊt c¶ c¸c ph­¬ng diÖn cña ®êi sèng ph¸p luËt: trong x©y dùng, trong thùc hiÖn, ¸p dông ph¸p luËt; trong gi¸o dôc ý thøc, lèi sèng theo ph¸p luËt vµ phï hîp víi ®¹o ®øc truyÒn thèng cña d©n téc ViÖt nam. Trong khi xÐt xö, ¸p dông ph¸p luËt t¹i phiªn toµ, yÕu tè ®¹o ®øc, ®Æc biÖt lµ ®¹o ®øc nghÒ nghiÖp lµ yªu cÇu kh«ng thÓ thiÕu ®­îc ë mçi mét thÈm ph¸n ®Ó ®¶m b¶o cho viÖc xÐt xö ®óng ph¸p luËt vµ ®¹t ®­îc ph­¬ng ch©m "thÊu t×nh ®¹t lý". Trong ho¹t ®éng qu¶n lý x· héi, gi¶i quyÕt khiÕu n¹i vµ tè c¸o, trong thùc hiÖn c¸c dÞch vô c«ng vv... Trong tÊt c¶ c¸c quan hÖ ph¸p luËt vµ quan hÖ ®¹o ®øc ®Òu thÓ hiÖn râ nÐt mèi quan hÖ h÷u c¬ gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc, dï ®ã lµ lo¹i quan hÖ ph¸p luËt nµo, d©n sù hay h×nh sù, hµnh chÝnh hay th­¬ng m¹i vv....

Nh­ vËy, ®iÓm chung cña ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc lµ viÖc x¸c ®Þnh nh÷ng lo¹i hµnh vi ®­îc phÐp lµm, b¾t buéc ph¶i lµm vµ cÊm kh«ng ®­îc lµm. Nh÷ng ®iÒu ph¸p luËt cÊm, vÒ nguyªn t¾c còng lµ nh÷ng ®iÒu mµ ®¹o ®øc cÊm - d­ luËn x· héi lªn ¸n. Hµnh vi hîp ®¹o ®øc vÒ nguyªn t¾c còng lµ hµnh vi hîp ph¸p luËt, tuy nhiªn kh«ng ph¶i trong mäi tr­êng hîp. Ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc gÆp nhau ë môc tiªu x· héi mµ c¶ hai ®Òu h­íng tíi. Ch¼ng h¹n, hµnh vi gian dèi, kh«ng trung thùc, hµnh vi ®èi xö tµn b¹o, hµnh h¹ ng­êi kh¸c ®Òu bÞ ®¹o ®øc x· héi lªn ¸n vµ luËt h×nh sù trõng ph¹t. Bé luËt h×nh sù t¹i ®iÒu 167 ®· quy ®Þnh vÒ téi b¸o c¸o sai trong qu¶n lý kinh tÕ, theo ®Êy, ng­êi ph¹m téi v× vô lîi hoÆc v× ®éng c¬ c¸ nh©n kh¸c mµ b¸o c¸o víi c¬ quan cã thÈm quyÒn nh÷ng sè liÖu, tµi liÖu râ rµng kh«ng ®óng sù thËt g©y hËu qu¶ nghiªm träng cho viÖc x©y dùng hay thùc hiÖn kÕ ho¹ch kinh tÕ - x· héi cña Nhµ n­íc hoÆc ®· bÞ xö lý kû luËt hoÆc xö ph¹t hµnh chÝnh vÒ hµnh vi nµy hoÆc ®· bÞ kÕt ¸n vÒ téi nµy, ch­a ®­îc xo¸ ¸n tÝch mµ cßn vi ph¹m, th× bÞ ph¹t c¶i t¹o kh«ng giam gi÷ ®Õn mét n¨m hoÆc ph¹t tï tõ ba th¸ng ®Õn ba n¨m... Cßn theo ®iÒu 121, téi lµm nhôc ng­êi kh¸c, nh÷ng ng­êi cã hµnh vi xóc ph¹m nghiªm träng nh©n phÈm, danh dù cña ng­êi kh¸c, th× bÞ ph¹t c¶nh c¸o, c¶i t¹o kh«ng giam gi÷ ®Õn hai n¨m hoÆc ph¹t tï tõ ba th¸ng ®Õn hai n¨m vµ cã thÓ bÞ ph¹t tï ®Õn ba n¨m nÕu cã nh÷ng t×nh tiÕt t¨ng nÆng kh¸c.

Mét vÝ dô kh¸c, t«n träng bÝ mËt ®êi t­ cña c¸ nh©n ®­îc c¶ ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt b¶o vÖ: "th­¬ng ng­êi nh­ thÓ th­¬ng th©n"; "kh«ng nçi ®au nµo riªng cña ai"... Ph¸p luËt n­íc ta ®· quy ®Þnh nh÷ng nguyªn t¾c ph¸p lý trong viÖc b¶o vÖ quyÒn ®èi víi bÝ mËt ®êi t­ cña c¸ nh©n. §iÒu 38 Bé luËt d©n sù - QuyÒn bÝ mËt ®êi t­ quy ®Þnh : quyÒn bÝ mËt ®êi t­ cña c¸ nh©n ®­îc t«n träng vµ ®­îc ph¸p luËt b¶o vÖ. ViÖc thu thËp, c«ng bè th«ng tin, t­ liÖu vÒ ®êi t­ cña c¸ nh©n ph¶i ®­îc ng­êi ®ã ®ång ý... th­ tÝn, ®iÖn tho¹i, ®iÖn tÝn, c¸c h×nh thøc th«ng tin ®iÖn tö kh¸c cña c¸ nh©n ®­îc b¶o ®¶m an toµn vµ bÝ mËt... ViÖc kiÓm so¸t th­ tÝn, ®iÖn tho¹i, ®iÖn tÝn, c¸c h×nh thøc th«ng tin ®iÖn tö kh¸c cña c¸ nh©n ®­îc thùc hiÖn trong tr­êng hîp ph¸p luËt cã quy ®Þnh vµ ph¶i cã quyÕt ®Þnh cña c¬ quan nhµ n­íc cã thÈm quyÒn. X©m ph¹m ®Õn c¸c quyÒn nh©n th©n cña c¸ nh©n ®Òu bÞ ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc - d­ luËn x· héi nghiªm kh¾c lªn ¸n, l­¬ng t©m d»n vÆt. Ph¸p luËt ®· cã nh÷ng quy ®Þnh vÒ qu¶ng c¸o, ®ång thêi vÒ mÆt ®¹o ®øc x· héi còng ®­îc cô thÓ ho¸ ®èi víi c«ng viÖc qu¶ng c¸o, ch¼ng h¹n, qu¶ng c¸o vÒ thuèc ch÷a bÖnh ph¶i ®¶m b¶o ®óng ph¸p luËt vµ phï hîp víi ®¹o ®øc x· héi, kh«ng lµm th­¬ng tæn ®Õn ai.
6. T­¬ng quan gi÷a c¸c hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt vµ hµnh vi vi ph¹m ®¹o ®øc.
TÝnh thèng nhÊt gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc cßn ®­îc thÓ hiÖn ë mèi t­¬ng quan gi÷a c¸c hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt vµ vi ph¹m ®¹o ®øc. VÒ nguyªn t¾c, vi ph¹m ph¸p luËt còng lµ vi ph¹m ®¹o ®øc bëi v× c¶ ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc ®Òu h­íng thiÖn, bµi trõ c¸i ¸c trong viÖc ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi. V× ph¸p luËt cã gi¸ trÞ ®¹o ®øc, cã c¬ së ®¹o ®øc nªn, ph¸p luËt theo nghÜa réng ®ã lµ hiÖn t­îng ®¹o ®øc, lµ biÓu hiÖn cña c«ng b»ng, c«ng lý, vi ph¹m bÊt kú quy ph¹m ph¸p luËt nµo còng cã thÓ coi lµ vi ph¹m ®¹o ®øc xÐt ®Õn cïng. ViÖc më thõa kÕ sÏ lµ kh«ng hîp ph¸p nÕu di chóc ®ã ®­îc thùc hiÖn do bÞ Ðp buéc, bÞ lõa dèi. Tho¶ ­íc lao ®éng kh«ng ph¶i trong mäi tr­êng hîp ®Òu lµ hîp ph¸p. Trong lÜnh vùc kinh doanh, hµnh vi c¹nh tranh kh«ng lµnh m¹nh ®­îc ®Þnh nghÜa trong LuËt c¹nh tranh ®­îc Quèc héi th«ng qua ngµy 3/12/2004 lµ: “hµnh vi c¹nh tranh kh«ng lµnh m¹nh, ®ã lµ hµnh vi c¹nh tranh cña doanh nghiÖp trong qu¸ tr×nh kinh doanh tr¸i víi c¸c chuÈn mùc th«ng th­êng vÒ ®¹o ®øc kinh doanh, g©y thiÖt h¹i hoÆc cã thÓ g©y thiÖt h¹i ®Õn lîi Ých cña Nhµ n­íc, quyÒn vµ lîi Ých hîp ph¸p cña doanh nghiÖp kh¸c hoÆc ng­êi tiªu dïng” (kho¶n 4 §iÒu 3.) Nh÷ng dÊu hiÖu c¬ b¶n cña hµnh vi c¹nh tranh kh«ng lµnh m¹nh vÒ b¶n chÊt lµ nh÷ng hµnh vi vi ph¹m ®¹o ®øc: gi¶ m¹o chØ dÉn th­¬ng m¹i, x©m ph¹m bÝ mËt kinh doanh, mua chuéc, dô dç, Ðp buéc trong kinh doanh, dÌm pha doanh nghiÖp kh¸c, qu¶ng c¸o, khuyÕn m¹i nh»m c¹nh tranh kh«ng lµnh m¹nh, ph©n biÖt ®èi xö trong hiÖp héi, b¸n hµng ®a cÊp bÊt chÝnh....

Mét hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt h×nh sù ®ång thêi còng lµ hµnh vi vi ph¹m ®¹o ®øc xÐt vÒ nguyªn t¾c, vÒ c¬ b¶n. Ch¼ng h¹n, hµnh vi ng­îc ®·i hoÆc hµnh h¹ nh÷ng ng­êi th©n cña m×nh nh­: «ng, bµ, cha, mÑ, vî, chång. Theo ®¹o ®øc x· héi th× con ng­êi ph¶i biÕt kÝnh träng, th­¬ng yªu, ch¨m sãc, gióp ®ì «ng bµ, cha, mÑ, yªu th­¬ng vî (chång) cña m×nh, hµnh vi ng­îc ®·i, hµnh h¹ lµ tr¸i víi ®¹o ®øc vµ bÞ x· héi lªn ¸n. Tuy nhiªn, hµnh vi nµy còng ®ång thêi lµ hµnh vi vi ph¹m ph¸p luËt, ®­îc quy ®Þnh ë ®iÒu 151 Bé LuËt H×nh sù n¨m 1999 vµ ph¶i chÞu khung h×nh ph¹t ®Õn 3 n¨m tï giam. Trong thùc tÕ, mét hµnh vi tr¸i ph¸p luËt th­êng còng tr¸i ®¹o ®øc x· héi vµ ng­îc l¹i, vÝ dô: t­¬ng øng víi hµnh vi hµnh h¹, ®èi xö tµn ¸c víi ng­êi lÖ thuéc m×nh, theo ®iÒu 110 Bé luËt h×nh sù sÏ bÞ ph¹t c¶nh c¸o, c¶i t¹o kh«ng giam gi÷ ®Õn mét n¨m hoÆc ph¹t tï tõ ba th¸ng ®Õn hai n¨m, cã thÓ ®Õn ba n¨m nÕu ph¹m téi ®èi víi ng­êi giµ, trÎ em, phô n÷ cã thai hoÆc ng­êi tµn tËt; ®èi víi nhiÒu ng­êi. §iÒu 152 Bé luËt h×nh sù quy ®Þnh vÒ téi tõ chèi hoÆc trèn tr¸nh nghÜa vô cÊp d­ìng. §©y lµ mét téi ph¹m míi ®­îc bæ sung vµo bé luËt nh»m xö ph¹t nh÷ng ng­êi cã nghÜa vô cÊp d­ìng theo ph¸p luËt mµ cè t×nh kh«ng thùc hiÖn nghÜa vô ®ã mÆc dï m×nh cã kh¶ n¨ng thùc tÕ ®Ó thùc hiÖn nghÜa vô ®ã, ®· bÞ xö lý hµnh chÝnh hoÆc g©y hËu qu¶ lµm cho ng­êi ®­îc cÊp d­ìng l©m vµo t×nh tr¹ng nguy hiÓm ®Õn tÝnh m¹ng, søc kháe hoÆc nh÷ng hËu qu¶ nghiªm träng kh¸c.