S¸ch ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc Hoµng thÞ kim quÕ

T­ t­ëng vÒ ®øc trÞ vµ ph¸p trÞ vµ sù ¸p dông chóng vµo qu¶n lý x· héi trong c¸c nhµ n­íc phong kiÕn lµ mét vÊn ®Ò lín, phøc t¹p, qua nghiªn cøu lÞch sö, chóng t«i cã thÓ t¸n ®ång víi quan ®iÓm cña nhiÒu nhµ khoa häc cho r»ng, cuéc ®Êu tranh gi÷a ®øc trÞ vµ ph¸p trÞ ë ViÖt Nam vÒ møc ®é quyÕt liÖt cã phÇn mê nh¹t h¬n ë Trung quèc. C¸c triÒu ®¹i phong kiÕn ViÖt Nam ®· vËn dông mét c¸ch kÕt hîp ph¸p trÞ vµ ®øc trÞ, lÔ trÞ. Giíi cÇm quyÒn cã lóc nÆng vÒ ph¸p trÞ, cã lóc nÆng vÒ ®øc trÞ, cã lóc kÕt hîp c¶ hai biÖn ph¸p cai trÞ Êy. Theo nhiÒu nhµ khoa häc, c¸c nhµ n­íc phong kiÕn Trung quèc vµ ViÖt nam, bªn ngoµi th× phª ph¸n ph¸p trÞ, nh­ng bªn trong th× vÉn sö dông ph¸p trÞ, h×nh luËt ®Ó bæ sung cho sù thèng trÞ cña m×nh⁶⁹. §iÒu nhËn xÐt nµy, theo chóng t«i lµ hoµn toµn ®óng ®¾n, phï hîp víi quy luËt kh¸ch quan cña viÖc cai trÞ, qu¶n lý x· héi. §Ó qu¶n lý x· héi cã hiÖu qu¶, nhÊt thiÕt ph¶i sö dông c¶ ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc. §ã lµ vÊn ®Ò cã tÝnh quy luËt kh¸ch quan cña mäi x· héi cã nhµ n­íc. Trªn thùc tÕ, c¸c nhµ n­íc phong kiÕn ë ®©y ®· kÕt hîp c¶ hai ®­êng lèi ®ã. Ph¸p trÞ, ®øc trÞ ®Òu cã môc ®Ých chung lµ ®Ó r¨n ®e ng­êi ta chí cã ph¹m ph¸p, sèng theo ®iÒu thiÖn, lo¹i trõ c¸i xÊu, c¸i ¸c, v× sù æn ®Þnh, trËt tù cña x· héi.

Nho gi¸o lµ häc thuyÕt vÒ ®¹o ®øc chÝnh trÞ, vÒ ®­êng lèi cai trÞ x· héi. Häc thuyÕt nµy ®· cã ¶nh h­ëng to lín, s©u s¾c trong ®êi sèng chÝnh trÞ, v¨n ho¸, x· héi cña x· héi ViÖt nam trong lÞch sö. §èi víi c¸ch thøc tæ chøc vµ ho¹t ®éng cña bé m¸y nhµ n­íc c¸c quan ®iÓm c¬ b¶n cña nho gi¸o còng cã vai trß lµ c¬ së t­ t­ëng, tinh thÇn, tuy r»ng nh÷ng yÕu tè b¶n ®Þa vÉn ®­îc thÓ hiÖn râ nÐt. Sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ ¸p dông ph¸p luËt trong thùc tiÔn x· héi còng chÞu sù t¸c ®éng m¹nh mÏ cña häc thuyÕt nho gi¸o. §iÒu ®ã ®­îc thÓ hiÖn c¶ trªn ph­¬ng diÖn t­ t­ëng t­ duy ph¸p lý vµ néi dung cña c¸c chÕ ®Þnh ph¸p luËt h­íng nho, ®Æc biÖt lµ trong hÖ thèng ph¸p luËt cña triÒu ®¹i nhµ Lª. Nh÷ng quan ®iÓm c¬ b¶n vÒ ®¹o ®øc, ph¸p luËt, x· héi cßn in ®Ëm nÐt trong qu¶n lý x· héi mµ c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn ViÖt nam ¸p dông.

PhËt gi¸o, §¹o gi¸o vµ Nho gi¸o ®­îc du nhËp vµo ViÖt nam tõ l©u vµ cã vai trß to lín trong ®êi sèng t­ t­ëng vµ v¨n ho¸ cña nh©n d©n. §¸nh gi¸ vai trß cña nho gi¸o trong viÖc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña ph¸p luËt phong kiÕn ViÖt nam, c¸c nhµ nghiªn cøu cho r»ng: ph¸p luËt ®Çu tiªn lµ do c¸c nhµ nho x©y dùng nªn vµ c«ng lao h×nh thµnh c¸c bé luËt lµ thuéc vÒ nhµ nho⁷⁰. Nho gi¸o nh­ ®· ®Ò cËp, phÇn vÒ ph¸p luËt vµ vai trß cña ph¸p luËt trong qu¶n lý x· héi cßn rÊt khiªm tèn trong t­¬ng quan víi sù bµn luËn vÒ ®¹o ®øc. Nh­ng ë ViÖt nam, sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ph¸p luËt l¹i song song víi sù truyÒn b¸ nho gi¸o. C¬ së cña ph¸p luËt c¸c nhµ n­íc phong kiÕn lµ ®¹o ®øc nho gi¸o vµ ®¹o ®øc truyÒn thèng d©n téc. §iÒu nµy ®Æc biÖt ®­îc thÓ hiÖn râ nÐt trong Bé Quèc triÒu h×nh luËt d­íi thêi vua Lª Th¸nh T«ng.

Qua thÕ kû XI, x· héi ViÖt nam dÇn dÇn ®­îc æn ®Þnh vµ cñng cè. TriÒu ®¹i nhµ Lý kÐo dµi h¬n hai thÕ kû, qua 9 ®êi vua (1009-1226), c«ng cuéc x©y dùng ph¸p luËt vµ truyÒn b¸ nho gi¸o ®· ®¹t ®­îc nhiÒu thµnh tùu to lín. Ho¹t ®éng gi¸o dôc, truyÒn b¸ ®¹o Nho ®­îc b¾t ®Çu tõ nhµ Lý. §©y còng lµ thêi kú x©y dùng mét nÒn ph¸p luËt thµnh v¨n ë n­íc ta. N¨m 1070 nhµ Lý x©y dùng Quèc tö gi¸m cho c¸c nhµ quyÒn quý häc ®¹o Nho. N­íc ta cã V¨n miÕu thê Khæng Tö vµ ch­ hiÒn tõ ®ã. Nhµ Lý ®· ý thøc ®­îc vai trß cña ph¸p luËt, c«ng cô quan träng trong viÖc cai trÞ ®Êt n­íc. Tæ chøc vµ ho¹t ®éng nhµ n­íc ®· ®­îc x©y dùng, vËn hµnh trªn c¸c nguyªn t¾c ®¹o ®øc vµ ph¸p lý nhÊt ®Þnh. Ph¸p luËt lµ mét trong ba m«n thi b¾t buéc trong viÖc tuyÓn chän ng­êi lµm viÖc nhµ n­íc. LuËt ph¸p ®Ò cËp ®Õn n«ng nghiÖp nh­ quy ®Þnh chÝnh s¸ch "ngô binh ­ n«ng"; viÖc thu thuÕ, thÓ lÖ mua b¸n, cÇm cè vµ chuéc l¹i ruéng ®Êt...Ph¸p luËt nhµ Lý nÆng vÒ h×nh sù víi nh÷ng chÕ tµi ph¸p lý nghiªm kh¾c. Bªn c¹nh chÝnh s¸ch h×nh sù cøng r¾n, ph¸p luËt nhµ Lý còng thÊm nhuÇn tÝnh ®¹o ®øc, tÝnh nh©n ®¹o. Ph¸p luËt nhµ Lý thùc chÊt ®· chÞu nhiÒu ¶nh h­ëng cña PhËt gi¸o, "nÆng vÒ ®¹o lý phËt gi¸o", c¸ch xö lý c¸c vÊn ®Ò ph¸p lý cña chÝnh quyÒn thÓ hiÖn rÊt râ "tõ t©m, nh©n ®¹o cña PhËt gi¸o"⁷¹. TÝnh nh©n ®¹o trong ®­êng lèi cai trÞ cña nhµ Lý cßn ®­îc thÓ hiÖn ë chÕ ®Þnh ®¹i x¸ ®èi víi tï nh©n, miÔn lao dÞch vµ miÔn thuÕ, t« ruéng cho d©n ®inh. Bªn c¹nh viÖc ®¹i x¸, vua vµ hoµng hËu, Th¸i hËu th­êng ch¨m lµm tõ thiÖn, chÈn bÇn, ch¨m sãc ng­êi giµ nua, trÎ må c«i, kÎ nghÌo ®ãi. N¨m 1103, û Lan th¸i hËu ph¸t tiÒn ë kho néi phñ ®Ó chuéc nh÷ng c« g¸i nhµ nghÌo ph¶i ®i b¸n m×nh, lµ viÖc lµm nh©n chÝnh ⁷².

§Òn triÒu ®¹i nhµ TrÇn, mÆc dï nho gi¸o vÉn tiÕp tôc ¶nh h­ëng trong ®êi sèng nhµ n­íc vµ x· héi, song møc ®é ¶nh h­ëng theo t­ t­ëng ph¸p luËt lu©n lý, nh©n b¶n cña nho gi¸o ®· cã sù biÕn ®æi nhÊt ®Þnh. Nhµ TrÇn tiÕp tôc truyÒn b¸ nho gi¸o, ®ång thêi vÉn coi träng phËt gi¸o. Nh­ng c¶ phËt gi¸o vµ nho gi¸o ®Òu kh«ng ph¶i lµ c¬ së t­ t­ëng cho viÖc h×nh thµnh bé "Quèc triÒu h×nh luËt" nhµ TrÇn. ChÝnh v× vËy mµ ph¸p luËt thêi TrÇn mang tÝnh chÊt kh¾c nghiÖt, gi· man. Phan Huy Chó nhËn xÐt: "H×nh cña nhµ TrÇn th× lçi ë nghiªm kh¾c, nhÑ nÆng kh«ng ®óng møc"⁷³. T­ t­ëng ph¸p trÞ, nh­ vËy cã thÓ nãi ®· ®­îc thÓ hiÖn râ trong ph¸p luËt nhµ TrÇn: "cã lÏ nhµ TrÇn ®· vËn dông t­ t­ëng cña ph¸i ph¸p gia vµo viÖc söa ®Þnh h×nh luËt⁷⁴.

§Õn thêi Lª s¬ nho gi¸o ph¸t triÓn ®¹t tíi ®Ønh cao. Lª Th¸nh T«ng ®· ®­a Nho gi¸o lªn ®Þa vÞ ®éc t«n trong hÖ t­ t­ëng. Nho gi¸o lµ c¬ së lý luËn cña tæ chøc nhµ n­íc vµ hÖ thèng ph¸p luËt triÒu Lª. Sù thÞnh trÞ cña triÒu Lª Th¸nh T«ng cã nhiÒu nguyªn nh©n kh¸ch quan do lÞch sö ®Ó l¹i, do sù kÕ thõa lÞch sö, nguyªn nh©n chñ quan b¾t nguån tõ ý thøc t­ t­ëng cña «ng: ý thøc m·nh liÖt vÒ mét x· héi th¸i b×nh, d©n giµu n­íc m¹nh, t­ t­ëng vÒ mét ®­êng lèi trÞ n­íc nh©n nghÜa. T­ t­ëng chÝnh trÞ Lª Th¸nh T«ng quan t©m ®Õn ®êi sèng d©n "chÝ lín Ýt nhiÒu ®Òu ë mu«n d©n, «ng ®Æc biÖt quan t©m ®Õn ®êi sèng vËt chÊt cña d©n vµ cho r»ng: "Êy th¸nh hiÒn nh÷ng ®Êng anh hïng, ph¶i c¬n kh¸t ®o¸i chi liªm sØ", "no nªn bôt, ®ãi nªn ma" (Hång §øc quèc ©m thi tËp). T­ t­ëng cña «ng ®· lµ nh÷ng ®éng lùc lµm cho x· héi nhanh chãng ®i vµo thÕ æn ®Þnh, thay ®æi côc diÖn triÒu ®¹i, lµm xuÊt hiÖn bé mÆt th¸i b×nh thÞnh trÞ cña triÒu ®¹i.⁷⁵

Ph¸p luËt nhµ Lª mµ ®Ønh cao lµ bé luËt Hång §øc ®· thÓ hiÖn râ nÐt t­ t­ëng ®øc trÞ vµ ph¸p trÞ víi nh÷ng ®iÒu luËt võa nghiªm kh¾c võa pha trén nh÷ng ®iÒu r¨n d¹y lÊy tõ ®¹o ®øc nho gi¸o kÕt hîp víi phong tôc tËp qu¸n ViÖt nam. Trong suèt 38 n¨m trÞ v× ®Êt n­íc (1460-1497), Lª Th¸nh T«ng ®· kÕt hîp hµi hoµ gi÷a ®øc trÞ vµ ph¸p trÞ trªn c¬ së nÒn v¨n ho¸ d©n téc. C¸c quy ph¹m ®¹o ®øc ®­îc thÓ hiÖn trong tÊt c¶ c¸c chu¬ng, ®iÒu cña Bé luËt Hång §øc, hoÆc lµ trùc tiÕp, hoÆc lµ gi¸n tiÕp, nh­ng râ nÐt nhÊt lµ ë c¸c ch­¬ng Danh lÖ, Hé h«n, ®iÒn s¶n. Do thÓ hiÖn ®­îc nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng d©n téc, nh÷ng phong tôc, tËp qóan b¶n ®Þa vµ nhiÒu gi¸ trÞ ®¹o ®øc nh©n v¨n nªn bé luËt Hång §øc d­íi triÒu Lª Th¸nh T«ng ®· cã søc sèng m·nh liÖt suèt h¬n 360 n¨m. Trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay, trªn nhiÒu ph­¬ng diÖn chóng ta còng cã thÓ häc tËp, kÕ thõa kinh nghiÖm lËp ph¸p vµ nhiÒu gi¸ trÞ v¨n ho¸ ph¸p lý cña bé luËt vÜ ®¹i nµy.

Bé luËt b»ng c¸ch ghi nhËn, b¶o vÖ nÒn ®¹o ®øc nho gi¸o, biÕn nh÷ng chuÈn mùc, nh÷ng quan niÖm ®¹o ®øc ®ã thµnh thãi quen xö sù trong cuéc sèng hµng ngµy. Theo nho gi¸o, th­íc ®o ®¹o ®øc vµ mÉu h×nh lý t­ëng cña ng­êi nam giíi vµ phô n÷ lµ:

Trai th× trung hiÕu lµm ®Çu

G¸i th× tiÕt h¹nh lµm c©u trau m×nh

Bé luËt ®· ®­a ra mét c«ng thøc ph¸p lý gi¶i quyÕt khi cã sù xung ®ét gi÷a Trung vµ HiÕu, ch÷ HiÕu ph¶i nh­êng chç cho ch÷ Trung. §iÒu 504 quy ®Þnh: "Con c¸i ®­îc phÐp tè c¸o cha mÑ, nÕu cha mÑ bÞ buéc téi m­u ph¶n hoÆc m­u h¹i nhµ vua". Trong m­êi téi thËp ¸c th× cã ba téi : bÊt hiÕu, bÊt môc, néi lo¹n, ®­îc xÕp ngang hµng víi c¸c téi chÝnh trÞ. Ph¹m téi thËp ¸c th× kh«ng ®­îc h­ëng chÕ ®é "b¸t nghÞ", kh«ng ®­îc chuéc téi. C¸c quy ph¹m ®¹o ®øc ®­îc thÓ hiÖn trong tÊt c¶ c¸c chu¬ng, c¸c ®iÒu hoÆc lµ trùc tiÕp, hoÆc lµ gi¸n tiÕp, nh­ng râ nÐt nhÊt lµ ë c¸c ch­¬ng Danh lÖ, Hé h«n, ®iÒn s¶n. Trong bé luËt cßn cã rÊt nhiÒu ®iÒu quy ®Þnh trõng trÞ téi gian dèi, khuyÕn khÝch tÝnh trung thùc, vÞ tha, thuû chung, ¨n ë cã tr­íc cã sau... (c¸c ®iÒu 206, 218, 233...).

ViÖc ph¸p luËt nhµ Lª ghi nhËn nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc nho gi¸o xÐt ®Õn cïng còng lµ xuÊt ph¸t tõ mét ®ßi hái kh¸ch quan ®Ó ®¶m b¶o tÝnh giai cÊp vµ tÝnh x· héi, nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc cña ph¸p luËt. MÆc kh¸c, ®ã còng thÓ hiÖn nghÖ thuËt cai trÞ con ng­êi vµ x· héi cña nhµ n­íc: ®ã võa lµ quyÒn vµ võa lµ nghÜa vô cña nhµ lµm luËt, ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn tån t¹i cña chÝnh b¶n th©n nhµ lµm luËt ⁷⁶. Nhµ Lª ®ang lªn ®· tiÕp thu ®­îc nh÷ng yÕu tè tÝch cùc vµ nh©n ®¹o cña nho gi¸o, vµ ®· :"h×nh luËt ho¸ chóng ®Ó lµm vÎ vang cho triÒu ®¹i m×nh"⁷⁷.

Bé luËt nhµ Lª tuy xÐt vÒ b¶n chÊt vÉn lµ n»m trong khu«n khæ mét bé luËt cña nhµ n­íc phong kiÕn, song cã rÊt nhiÒu yÕu tè tiÕn bé, nh©n b¶n, v­ît xa c¸c bé luËt cïng thêi, tr­íc vµ sau ®ã. §iÒu nµy ®­îc lý gi¶i bëi nh÷ng yÕu tè kh¸ch quan vµ chñ quan: triÒu Lª cã sù g¾n bã víi d©n, n¾m b¾t ®­îc t©m t­, nguyÖn väng cña d©n, ®©y còng lµ thêi kú h­ng thÞnh cña x· héi phong kiÕn ViÖt nam. Vµo thêi kú nµy, m« h×nh qu¶n lý x· héi theo nho gi¸o ®· ®­îc x¸c lËp, nho gi¸o ®· ph¸t huy ®­îc søc m¹nh trong viÖc duy tr× mét x· héi æn ®Þnh, trËt tù.

Mét trong nh÷ng vÊn ®Ò cÇn quan t©m nghiªn cøu nhiÒu h¬n ®ã lµ mèi quan hÖ gi÷a h×nh thøc chÝnh thÓ nhµ Lª vµ vai trß cña mét häc thuyÕt, c¬ së t­ t­ëng ®¹o ®øc nho gi¸o trong giai ®o¹n ®éc t«n cña nã. Nh÷ng nghiªn cøu gÇn ®©y cña giíi sö häc ViÖt nam vÒ nho gi¸o còng ®· thÓ hiÖn ®­îc quan ®iÓm nµy ⁷⁸. C¸ch ®©y hai thÕ kû, nhµ t­ t­ëng vÜ ®¹i cña nh©n lo¹i M«nteski¬ còng ®· ®Ò cËp ®Õn mèi quan hÖ gi÷a chÝnh thÓ nhµ n­íc vµ ®¹o ®øc, d©n chñ khi «ng luËn bµn vÒ tinh thÇn ph¸p luËt.⁷⁹

Sù t¸c ®éng trong ®êi sèng x· héi ViÖt nam cña nho gi¸o thay ®æi theo tõng giai ®o¹n lÞch sö. Bëi lÏ, theo quy luËt chung, ngoµi nh÷ng ®iÒu kiÖn, nh©n tè kh¸ch quan, vai trß, søc m¹nh thùc tÕ cña mét t­ t­ëng hay häc thuyÕt cßn chÞu sù chi phèi cña nh÷ng nh©n tè chñ quan. Sù ¶nh h­ëng cña nho gi¸o trong ®êi sèng x· héi d­íi triÒu NguyÔn lµ mét minh chøng. Nhµ NguyÔn xuÊt hiÖn ®· kh¾c phôc ®­îc chñ tr­¬ng "Tam gi¸o ®ång nguyªn" ë thÕ kû XVIII, trë l¹i ®éc t«n nho gi¸o. Theo c¸c nhµ nghiªn cøu, nho gi¸o thêi kú NguyÔn kh«ng gièng nh­ nho gi¸o thêi Lª s¬. Nho gi¸o thêi NguyÔn: "®· mang nhiÒu tÝnh chÊt kh¾c nghiÖt, nã kÕt hîp chÆt chÏ thÕ quyÒn víi thÇn quyÒn".⁸⁰

Còng nh­ nhµ Lª, nhµ NguyÔn vÉn lÊy nho gi¸o lµm c«ng cô t­ t­ëng chi phèi x· héi. C¸c nhµ n­íc thêi Lª - NguyÔn ®Òu ®Ò cao quan niÖm HiÕu trong quan hÖ gia ®×nh vµ x· héi, coi ®ã lµ mét trong nh÷ng nguyªn t¾c trÞ n­íc. Trong ph¸p luËt, chÝnh quyÒn còng ®Ò cao ch÷ HiÕu, b¶o vÖ c¸c quan hÖ gia ®×nh, t«ng téc. Trong luËt triÒu NguyÔn còng nh­ triÒu Lª tr­íc ®ã ®Òu cã quy ®Þnh téi "thËp ¸c", trong ®ã cã téi bÊt hiÕu - téi thø bÈy - con c¸i tè c¸o «ng bµ, cha mÑ, lÊy vî, lÊy chång trong thêi kú ®Ó tang cha mÑ... Bé Hoµng TriÒu luËt lÖ d­íi triÒu NguyÔn tuy vÒ quy m« th× ®å sé h¬n bÊt kú mét bé luËt ViÖt nam nµo tr­íc ®ã. Nh­ng vÒ ph­¬ng diÖn néi dung, tÝnh chÊt th× cã nhiÒu ®iÒu thua xa bé luËt Hång §øc. Së dÜ cã t×nh h×nh trªn lµ xuÊt ph¸t tõ hoµn c¶nh ra ®êi cña triÒu NguyÔn, ph¶i ®Êu tranh l©u dµi, quyÕt liÖt míi th¾ng ®­îc T©y s¬n, ngay tõ ®Çu ®· ®øng tr­íc n¹n ngo¹i x©m cña ph­¬ng T©y⁸¹.

Bªn c¹nh tÝnh chÊt kh¾c nghiÖt, ph¸p luËt nhµ NguyÔn vÉn cã nh÷ng quy ®Þnh mang tÝnh chÊt nh©n ®¹o. Khi xÐt xö c¸c téi ph¹m, quan toµ cã tÝnh ®Õn hoµn c¶nh gia ®×nh, t×nh c¶nh «ng bµ, cha mÑ vµ bæn phËn cña con ch¸u. Bé Kh©m ®Þnh §¹i nam héi ®iÓn sù lÖ (bé luËt h×nh) ®· dµnh mét môc "Nh÷ng téi ph¹m ®­îc t¹i ngo¹i nu«i «ng bµ cha mÑ" cã quy ®Þnh cô thÓ: Trõ c¸c téi ph¹m tö h×nh kh«ng ®­îc tha, nÕu «ng bµ, cha mÑ tõ 70 tuæi trë lªn ®ang èm hoÆc bÖnh tËt.. th× quan cã tr¸ch nhiÖm xem xÐt, vµ cho phÐp ë nhµ nu«i hÇu.⁸²

XÐt mét c¸ch chung nhÊt, t­ t­ëng ®øc trÞ vµ ph¸p trÞ, dï ë ®©u còng cã nh÷ng mÆt tÝch cùc vµ h¹n chÕ, phiÕn diÖn, thËm chÝ cùc ®oan. Ph¸p luËt nhµ n­íc phong kiÕn ViÖt nam ra ®êi cïng thêi víi nho gi¸o, ph¸t triÓn cïng víi sù ph¸t triÓn cña nho gi¸o, do vËy ®· mang ®Ëm dÊu Ên cña häc thuyÕt chÝnh trÞ - ®¹o ®øc nµy. §­êng lèi ®øc trÞ vµ ph¸p trÞ trªn thùc tÕ ®· ®­îc c¸c nhµ n­íc phong kiÕn sö dông kÕt hîp víi nh÷ng møc ®é kh¸c nhau. NhËn thøc ®óng vµ vËn dông mèi quan hÖ gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc vµo trong viÖc cai trÞ x· héi - ®ã lµ mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n, râ nÐt cña ph¸p luËt phong kiÕn ViÖt nam. Mèi quan hÖ ®ã ®· ®­îc thÓ hiÖn trong x©y dùng, trong ¸p dông ph¸p luËt, trong viÖc duy tr× sù ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi b»ng c¸c chÕ ®Þnh phi quan ph­¬ng. Nho gi¸o ®­îc du nhËp vµo ViÖt nam tõ rÊt sím vµ ®· cã vai trß ®¸ng kÓ trong ho¹t ®éng t­ t­ëng vµ v¨n ho¸ cña nh©n d©n.

Nh÷ng quan ®iÓm c¬ b¶n vÒ ®¹o ®øc, ph¸p luËt cña nho gi¸o ®­îc du nhËp vµo d©n téc ViÖt tr¶i qua bao thÕ hÖ, nh­ng kh«ng cßn ®­îc gi÷ nguyªn vÑn mµ ®· ®­îc ng­êi ViÖt nam tiÕp nhËn vµ c¶i biÕn cã chän läc, võa "®¸p øng ®­îc nhu cÇu trÞ n­íc cña giíi cÇm quyÒn võa kh«ng ®i ng­îc l¹i truyÒn thèng yªu n­íc vµ nh©n ®¹o cña nh©n d©n ta. Trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña m×nh ë ViÖt nam, tuy cã nh÷ng mÆt tÝch cùc vµ tiªu cùc, song Nho gi¸o ®· cã nh÷ng ®ãng gãp ®¸ng kÓ trong viÖc æn ®Þnh x· héi, cæ vò tinh thÇn chiÕn ®Êu cña nh©n d©n ta. Nho gi¸o víi t­ c¸ch lµ mét häc thuyÕt vÒ qñan lý x· héi dùa trªn c¬ së ®¹o ®øc vµ kÕt hîp víi ph¸p luËt ®· gãp phÇn quan träng cho sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña nÒn luËt ph¸p ViÖt nam, cñng cè nh÷ng truyÒn thèng tèt ®Ñp cña d©n téc, n©ng lªn lªn thµnh nh÷ng t­ t­ëng æn ®Þnh, thóc ®Èy sù ph¸t triÓn ®Êt n­íc”⁸³.

VÊn ®Ò ®¹o ®øc ®· ®­îc c¸c nhµ t­ t­ëng t­ s¶n xem xÐt trong mèi quan hÖ víi c¸c ph¹m trï c¬ b¶n cña nhµ n­íc nh­ chÝnh thÓ, c¸ch thøc tæ chøc quyÒn lùc nhµ n­íc. PhÈm h¹nh ®¹o ®øc ®­îc tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh lµ nh÷ng tè chÊt thiÕt yÕu cña ng­êi cÇm quyÒn, cai trÞ x· héi b»ng ph¸p luËt. Mèi quan hÖ gi÷a ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt ®­îc tËp trung lý gi¶i mét c¸ch s©u s¾c, ®Æc biÖt lµ trong häc thuyÕt cña c¸c nhµ khai s¸ng. BiÖn chøng cña ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc, ®¹o ®øc vµ nhµ n­íc ®· ®­îc ph©n tÝch mét c¸ch cã hÖ thèng vµ trªn c¬ së cña t­ duy triÕt häc trong häc thuyÕt cña c¸c nhµ triÕt häc næi tiÕng cña n­íc §øc nh­ Hªghen, C¨nt¬.

Trong thêi kú qu¸ ®é tõ chÕ ®é phong kiÕn sang chÕ ®é t­ b¶n, vÊn ®Ò cã tÝnh quyÕt ®Þnh chÝnh lµ vÊn ®Ò quyÒn lùc chÝnh trÞ vµ ph­¬ng diÖn tæ chøc ph¸p lý cña chóng. Häc thuyÕt t­ s¶n ®· thÓ hiÖn thÕ giíi quan ph¸p lý cña giai cÊp ®ang lªn, giai cÊp t­ s¶n ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng thõa nhËn ph¸p lý míi vÒ tù do c¸ nh©n b»ng con ®­êng kh¼ng ®Þnh sù thèng trÞ cña ph¸p luËt trong c¸c quan hÖ c¸ nh©n còng nh­ trong c¸c quan hÖ trong lÜnh vùc chÝnh trÞ – ph¸p lý. Néi dung cña c¸c häc thuyÕt t­ s¶n thÓ hiÖn nh÷ng quan ®iÓm vÒ tæ chøc quyÒn lùc nhµ n­íc, vÒ sù h¹n chÕ vµ kiÓm so¸t quyÒn lùc,vÒ quyÒn con ng­êi; vÒ vai trß, gi¸ trÞ cña ph¸p luËt; vÒ d©n chñ vv… Häc thuyÕt chÝnh trÞ – ph¸p lý t­ s¶n ra ®êi g¾n liÒn víi tªn tuæi cña c¸c nhµ t­ t­ëng vÜ ®¹i nh­: Lock¬, Montesquieu, Rutx«, Cant¬, Hªghen vv ...
2. Mét sè quan ®iÓm c¬ b¶n vÒ ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc trong häc thuyÕt chÝnh trÞ – ph¸p lý t­ s¶n
Theo Gi«n L«c-c¬ nhµ t­ t­ëng ng­êi Anh, thÕ kû XVII (1632-1704), luËt nhµ n­íc ph¶i phï hîp víi luËt tù nhiªn. Trong häc thuyÕt cña Lèc-c¬, t­ t­ëng vÒ sù thèng trÞ cña ph¸p luËt ®­îc thÓ hiÖn qua h×nh t­îng nhµ n­íc vµ trong ®ã ph¸p luËt lµ tèi cao, c¸c ®¹o luËt phï hîp víi yªu cÇu cña ph¸p luËt tù nhiªn. Ph¸p luËt thõa nhËn c¸c quyÒn vµ tù do cña c¸ nh©n lµ tÊt yÕu. Ph¸p luËt thõa nhËn sù ph©n chia quyÒn lùc nhµ n­íc. §èi víi c¸c c¸ nh©n «ng ®­a ra nguyªn t¾c: “®­îc lµm tÊt c¶, trõ nh÷ng ®iÒu ph¸p luËt cÊm” vµ «ng nhÊn m¹nh thªm, tù do cña con ng­êi khi thuéc sù qu¶n lý cña mét chÝnh phñ biÓu hiÖn ë chç, ph¶i cã quy t¾c xö sù chung cho cuéc sèng, quy t¾c ®ã lµ gièng nhau víi mäi ng­êi vµ tõng ng­êi.

Gi«n L«c-c¬ ®Ò cËp ®Õn sù tù do cña mäi ng­êi d©n, sù b×nh ®¼ng cña mäi ng­êi nh­ng b×nh ®¶ng, tù do, ph¶i theo khu«n khæ cña ph¸p luËt. Cßn víi c«ng chøc vµ c¬ quan Nhµ n­íc, ph¶i ¸p dông nguyªn t¾c ng­îc l¹i: “ CÊm tÊt c¶ trõ nh÷ng ®iÒu ph¸p luËt cho phÐp”, nguyªn t¾c: "®­îc lµm nh÷ng g× mµ ph¸p luËt cho phÐp", chØ ¸p dông ®èi víi ng­êi cÇm quyÒn, cßn ®èi víi c«ng d©n: ®­îc lµm tÊt c¶ nh÷ng g× ph¸p luËt kh«ng cÊm.

C¸c quyÒn tù nhiªn cña con ng­êi kh«ng thÓ bÞ t­íc ®o¹t vµ nhµ n­íc cã nhiÖm vô b¶o vÖ, ph¸p luËt cã vai trß to lín, ë ®©u cã ph¸p luËt ë ®ã cã tù do; ph¸p luËt chÝnh lµ c«ng cô b¶o vÖ tù do c¸ nh©n. Trong t¸c phÈm "Hai chuyªn luËn vÒ nhµ n­íc" (1690), mét mÆt, «ng kh¼ng ®Þnh c¸c quyÒn cña con ng­êi nh­ tù do, b×nh ®¼ng vµ së h÷u lµ tù nhiªn vµ kh«ng thÓ bÞ t­íc ®o¹t. MÆt kh¸c, «ng kh¼ng ®Þnh tÝnh tÊt yÕu ph¶i ®Ò cao ph¸p luËt trong mçi quèc gia. «ng cho r»ng, ph¸p luËt lµ cÇn thiÕt, ë ®©u kh«ng cã ph¸p luËt th× còng kh«ng cã tù do, bëi v× ph¸p luËt lµ c«ng cô c¬ b¶n quyÕt ®Þnh viÖc gi÷ g×n vµ më réng tù do c¸ nh©n, ®ång thêi b¶o ®¶m cho c¸ nh©n tr¸nh khái sù tuú tiÖn vµ ý chÝ ®éc ®o¸n cña nh÷ng ng­êi cÇm quyÒn.

Theo L«c-c¬ ph¸p luËt ph¶i thùc sù lµ nh÷ng quy t¾c xö sù chung cho mäi ng­êi trong x· héi, quy t¾c ®ã ®­îc ®Æt ra bëi c¸c c¬ quan lËp ph¸p. Tù do cña t«i, cã nghÜa lµ t«i ®­îc hµnh ®éng theo ý nguyÖn cña m×nh, nÕu hµnh ®éng ®ã kh«ng bÞ ph¸p luËt cÊm. T«i kh«ng phô thuéc vµo ý chÝ "mét ý chÝ kh«ng ®Þnh tr­íc, kh«ng râ rµng cña ng­êi kh¸c”. V× vËy, theo «ng, ®Ó ®¹t ®­îc tÝnh tèi cao th× c¸c ®¹o luËt kh¸ch quan, ph¶i thõa nhËn c¸c quyÒn vµ tù do c¸ nh©n, ph¶i ®¶m b¶o tÝnh c«ng khai vµ ph¶i thõa nhËn sù ph©n chia quyÒn lùc nhµ n­íc ( quyÒn lùc nhµ n­íc tuyÖt ®èi kh«ng ®­îc tËp trung trong tay mét ng­êi) ®Ó tr¸nh sù l¹m quyÒn vµ tuú tiÖn. Lèc-c¬ ®· phñ nhËn chÕ ®é chuyªn chÕ vµ ®­a ra m« h×nh vÒ tæ chøc nhµ n­íc víi bèn bé phËn quyÒn lùc: lËp ph¸p, hµnh ph¸p, bang giao ®èi ngo¹i vµ ®Æc quyÒn cña Vua. ViÖc ®iÒu hµnh nhµ n­íc ph¶i dùa trªn c¸c ®¹o luËt, chèng chÝnh s¸ch ®éc tµi ®èi víi nh©n d©n.

Nhµ t­ t­ëng vÜ ®¹i n­íc Ph¸p M«nteski¬, thÕ kû XVIII ®· x©y dùng nh÷ng quan ®iÓm c¬ b¶n vÒ ph¸p luËt, vÒ nhµ n­íc vµ ®¹o ®øc. Häc thuyÕt nhµ n­íc, ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc cña «ng ®­îc thÓ hiÖn s©u s¾c trong t¸c phÈm Tinh thÇn ph¸p luËt, mét t¸c phÈm næi tiÕng, ®­îc coi lµ cuèn s¸ch gèi ®Çu gi­êng cña mçi luËt gia ch©n chÝnh. Ph¸p luËt cã gi¸ trÞ x· héi to lín, lµ c«ng cô ®iÒu chØnh hµng ®Çu ®èi víi c¸c quan hÖ x· héi, quan hÖ quyÒn lùc nhµ n­íc. §Æc biÖt «ng nhÊn m¹nh ®Õn vÊn ®Ò ®¹o ®øc trong c¸c lo¹i h×nh chÝnh thÓ nhµ n­íc, ®Õn phÈm h¹nh ®¹o ®øc cña nhµ cÇm quyÒn. Ph¸p luËt cã mèi quan hÖ biÖn chøng víi kinh tÕ, ®¹o ®øc, t«n gi¸o, phong tôc, tËp qu¸n, tÝnh c¸ch con ng­êi. Theo «ng, ph¸p luËt cßn ph¶i xuÊt ph¸t tõ c¸c yÕu tè ®Þa lý tù nhiªn, ®Êt ®ai, thæ nh­ìng, ph­¬ng thøc s¶n xuÊt, lèi sèng cña tõng d©n téc.

Ph¸p luËt lµ c«ng cô ®Ó giíi h¹n quyÒn lùc nhµ n­íc, lµ c«ng cô gi¶i quyÕt c¸c tranh chÊp chÝnh trÞ, tranh chÊp d©n sù. VÒ tÝnh tÊt yÕu vµ phæ qu¸t cña luËt, «ng ®· viÕt: “ mçi luËt lÖ c¸ biÖt ®Òu liªn quan ®Õn mét luËt lÖ kh¸c hoÆc lÖ thuéc vµo quy luËt nµo chung h¬n. Sù vËt nµy chØ ®­îc nh×n nhËn ra khi ng­êi ta nh×n thÊy mèi t­¬ng quan víi c¸c sù vËt kh¸c. Mçi d©n téc sÏ t×m ra lý do cña c¸c kû c­¬ng (luËt lÖ) cña d©n téc m×nh. LuËt theo nghÜa réng nhÊt lµ nh÷ng quan hÖ tÊt yÕu trong b¶n chÊt cña sù vËt - mäi sù vËt ®Òu cã luËt cña nã. LuËt lµ ph­¬ng tiÖn ®Ó duy tr× trËt tù. Mäi x· héi ®Òu kh«ng thÓ tån t¹i nÕu thiÕu nÒn cai trÞ - tøc nhµ n­íc.”.⁸⁴

Trong t¸c phÈm næi tiÕng “Tinh thÇn ph¸p luËt”, M«nteski¬ ®· ®Ò ra lÝ thuyÕt ph©n chia quyÒn lùc, mét trong nh÷ng néi dung chñ yÕu cña nhµ n­íc ph¸p quyÒn. ¤ng chia quyÒn lùc cña mçi quèc gia thµnh ba lo¹i, ®ã lµ: quyÒn lËp ph¸p, quyÒn hµnh ph¸p vµ quyÒn t­ ph¸p. ¤ng cho r»ng, ba thø quyÒn nµy ph¶i ®­îc tæ chøc mét c¸ch ®éc lËp vµ kiÒm chÕ lÉn nhau ®Ó chèng t­ t­ëng ®éc ®o¸n, l¹m quyÒn. §Ó tr¸nh l¹m quyÒn, ba quyÒn ®ã cÇn n»m trong tay ba c¬ quan kh¸c nhau, kiÒm chÕ lÉn nhau. Sù ph©n chia vµ k×m chÕ lÉn nhau gi÷a ba quyÒn lµ ®iÒu kiÖn chñ yÕu ®Ó ®¶m b¶o tù do chÝnh trÞ trong nhµ n­íc.

M«nteski¬ viÕt: “ NÕu c¬ quan lËp ph¸p vµ c¬ quan hµnh ph¸p liªn kÕt l¹i thµnh mét th× tù do sÏ bÞ mÊt bëi v× kh«ng lo¹i trõ tr­êng hîp Nhµ vua hoÆc NghÞ viÖn thiÕt lËp ra c¸c ®¹o luËt hµ kh¾c vµ sau ®ã b»ng biÖn ph¸p ®éc tµi ¸p dông chóng trong cuéc sèng còng sÏ kh«ng cã tù do nÕu toµ ¸n kh«ng ®éc lËp, kh«ng t¸ch khái c¸c c¬ quan lËp ph¸p vµ hµnh ph¸p. NÕu quyÒn t­ ph¸p nhËp víi quyÒn lËp ph¸p th× ng­êi ta sÏ ®éc ®o¸n, quan toµ sÏ lµ ng­êi ®Æt ra luËt. NÕu quyÒn t­ ph¸p nhËp l¹i víi quyÒn hµnh ph¸p th× quan toµ sÏ cã c¶ søc m¹nh cña kÎ ®µn ¸p. NÕu mét ng­êi, mét tæ chøc, hoÆc cña quý téc, hoÆc cña d©n chóng n¾m lu«n c¶ ba thø quyÒn lùc nãi trªn th× tÊt c¶ sÏ mÊt hÕt".⁸⁵ Cã thÓ thÊy, trong viÖc gi¶i quyÕt ®óng ®¾n quan hÖ gi÷a c¸c ngµnh quyÒn lùc nhµ n­íc, M«nteski¬ rÊt ®Ò cao ®Õn ph­¬ng diÖn ®¹o ®øc – ph¸p lý cña vÊn ®Ò mµ ®iÓm cèt lâi nhÊt lµ h¹n chÕ ®Õn møc thÊp nhÊt kh¶ n¨ng vµ hµnh vi thùc tÕ cña sù chuyªn quyÒn, ®éc ®o¸n cña mçi mét ngµnh quyÒn lùc bëi hä còng lµ nh÷ng con ng­êi.

Quan ®iÓm vÒ ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt còng ®­îc thÓ hiÖn s©u s¾c trong t­ t­ëng cña M«nteski¬ vÒ tù do chÝnh trÞ, vÒ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò c«ng b»ng vµ b¶o ®¶m tÝnh tèi cao cña ph¸p luËt. M«nteski¬ nhÊn m¹nh r»ng: tù do chÝnh trÞ kh«ng ph¶i lµ chç cã thÓ lµm ®uîc tÊt c¶ nh÷ng g× mµ ng­êi ta muèn. ¤ng viÕt: tù do tøc lµ quyÒn ®­îc lµm tÊt c¶ nh÷ng g× trong khu«n khæ ph¸p luËt cho phÐp. NÕu nh­ mét c«ng d©n cã thÓ lµm ®­îc c¶ nh÷ng viÖc mµ ph¸p luËt cÊm th× chÝnh c«ng d©n ®ã kh«ng cã tù do, bëi v× còng t­¬ng tù nh­ vËy c¸c c«ng d©n kh¸c còng cã thÓ lµm nh÷ng ®iÒu mµ ph¸p luËt cÊm. §¹o ®øc ph¶i ®­îc thÓ hiÖn ngay trong quan niÖm vµ thùc hµnh b×nh ®¼ng, d©n chñ: “ b×nh ®¼ng ch©n chÝnh kh«ng ph¶i lµ lµm cho mäi ng­êi ®Òu chØ huy hoÆc kh«ng ai bÞ chØ huy c¶, mµ lµ chØ huy nh÷ng ng­êi b×nh ®¼ng víi m×nh vµ phôc tïng con ng­êi b×nh ®¼ng víi m×nh”. NÒn d©n chñ kh«ng ph¶i lµ v« chñ mµ lµ do nh÷ng ng­êi b×nh ®¼ng lµm chñ”.⁸⁶

Trong quan niÖm vÒ ®¹o ®øc, M«nteski¬ kh¼ng ®Þnh ®¹o ®øc lµ nguyªn t¾c cña chÝnh thÓ d©n chñ. §¹o ®øc ë ®©y tr­íc hÕt lµ ®¹o ®øc cña con ng­êi ®èi víi quèc gia, ph¸p luËt vµ nÒn d©n chñ. Trong chÝnh thÓ qu©n chñ hay chuyªn chÕ kh«ng cÇn ph¶i cã ®¹o ®øc còng cø tån t¹i ®­îc. Ph¸p luËt cña vua vµ c¸nh tay chuyªn chÕ lµ ®ñ ®Ó duy tr× tÊt c¶. Nh­ng trong nhµ n­íc d©n chñ th× ph¶i cã thªm yÕu tè quan träng n÷a ®ã lµ ®¹o ®øc. ¤ng lý gi¶i v× trong chÝnh thÓ qu©n chñ nhµ vua b¾t mäi ng­êi ph¶i lµm theo luËt cña m×nh vµ tù m×nh l¹i ®øng trªn ph¸p luËt nªn kh«ng cÇn ®¹o ®øc nh­ trong n­íc d©n chñ n¬i mµ mäi ng­êi d©n chÊp hµnh ph¸p luËt víi ý thøc m×nh lµm cho m×nh, tù g¸nh lÊy g¸nh nÆng vÒ quyÒn, vÒ nghÜa vô, vÒ tr¸ch nhiÖm cña m×nh. ¤ng còng nãi ®Õn c¸i tai h¹i khi mµ ®¹o ®øc xuèng cÊp trong n­íc céng hoµ d©n chñ. Mét khi ®¹o ®øc cña nÒn d©n chñ ®· mÊt, tÝnh tham lam lät vµo c¸c tr¸i tim, ng­êi ta thÊy m×nh vÉn tù do nh­ng tù do lµm tr¸i ph¸p luËt. Trong chÝnh thÓ d©n chñ nhÊt thiÕt ph¶i cÇn ®Õn phÈm h¹nh chÝnh trÞ, cÇn ®Õn ®¹o ®øc.

M«nteski¬ thÓ hiÖn quan ®iÓm døt kho¸t, râ rµng vÒ d©n chñ, ph©n biÖt gi÷a d©n chñ ch©n chÝnh vµ d©n chñ cùc ®oan, vÒ nguy h¹i cña sù lîi dông danh nghÜa d©n chñ ®Ó lµm ph­¬ng h¹i ®Õn c¸c quyÒn tù do c¸ nh©n, tù do chÝnh trÞ. Ph­¬ng tiÖn ®Ó ®¶m b¶o d©n chñ ch©n chÝnh theo «ng chÝnh lµ ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc. M«nteski¬ ®· cã mét c¸ch thÓ hiÖn rÊt ®Æc s¾c vÒ c¸c vÊn ®Ò nhµ n­íc, ph¸p luËt, ®¹o ®øc, d©n chñ, tù do vµ b×nh ®¼ng ®ã lµ mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a tÊt c¶ c¸c ph¹m trï ®ã. §ång thêi, qua ®ã cã thÓ hiÓu râ thªm ®Æc tr­ng tiªu biÓu vÒ ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc cña «ng nãi riªng, cña c¸c nhµ t­ t­ëng ph­¬ng T©y kh¸c nãi chung trong t­¬ng quan so s¸nh víi t­ t­ëng ph­¬ng §«ng.

M«nteski¬ nhÊn m¹nh ®Õn vai trß cña gi¸o dôc ®¹o ®øc, ph¶i t¹o lßng tin, x©y dùng th¸i ®é, t×nh c¶m ®óng ®¾n ®èi víi c¶ ng­êi cÇm quyÒn vµ ng­êi thi hµnh. Cã thÓ nãi, gi¸ trÞ næi bËt trong häc thuyÕt cña M«nteski¬ lµ ë luËn ®iÓm vÒ mèi quan hÖ gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc bªn c¹nh sù cèng hiÕn to lín cña «ng vÒ thuyÕt ph©n chia quyÒn lùc. C¸i lµm nÒn t¶ng, t¹o lËp sù æn ®Þnh cña mét chÝnh thÓ trong quan ®iÓm cña «ng ®ã chÝnh lµ luËt ph¸p, nguyªn t¾c vµ ®¹o ®øc. Nh­ng ®iÒu quan träng kh«ng chØ lµ sù nhËn thøc, sù x¸c lËp mµ chÝnh lµ ë sù thùc hµnh, thùc hµnh ph¸p luËt, thùc hµnh ®¹o ®øc vµ d©n chñ. M«nteski¬ ®Ò cËp nhiÒu ®Õn sù suy ®åi cña chÝnh thÓ d©n chñ mµ nguyªn nh©n chÝnh yÕu, s©u xa ®ã lµ sù sa ®o¹ vÒ luËt ph¸p vµ ®¹o ®øc, Mét khi ®¹o ®øc chÝnh trÞ bÞ suy ®åi th× sÏ kÐo theo sù suy ®åi cña ®¹o ®øc gia ®×nh, ®¹o ®øc x· héi. X· héi sÏ r¬i vµo t×nh tr¹ng hçn lo¹n, nÒn céng hoµ chØ cßn l¹i trªn danh nghÜa: “ tr­íc kia tµi s¶n cña mçi c«ng d©n ®­îc coi nh­ mét phÇn cña sù giµu cã cña quèc gia, th× nay chØ lµ c¸i tói cho ng­êi ta bßn rót, søc m¹nh cña quèc gia chØ lµ l¹i lµ quyÒn lùc cña mét vµ c«ng d©n, lµ n¬i ph¸n rèi cña mäi ng­êi”.⁸⁷

Nhµ triÕt häc §øc Im-ma-nu-en C¨ngt¬ (1724-1804), víi nhiÒu t¸c phÈm næi tiÕng vÒ triÕt häc tù nhiªn vµ triÕt häc thùc tiÔn, trong ®ã ®¹o ®øc häc chiÕm mét vÞ trÝ quan träng. Häc thuyÕt ®¹o ®øc cña «ng cã mèi liªn hÖ mËt thiÕt víi vÊn ®Ò tù do. ¤ng x©y dùng quan ®iÓm ®¹o ®øc häc trªn lËp tr­êng duy lý. Nguyªn t¾c c¬ b¶n cña ®¹o ®øc lµ tu©n theo mÖnh lÖnh tuyÖt ®èi, tøc sù tuân thủ nh÷ng quy tắc ứng xử chung. Ông còn đưa ra quan ®iÓm đề cao giá trị con người, coi con người là mục đích của đạo đức. MÖnh lÖnh tuyÖt ®èi ®ßi hái ho¹t ®éng con ng­êi ph¶i tu©n theo c¸c nguyªn t¾c: mçi ng­êi cã quyÒn vµ ph¶i hµnh ®éng theo ý muèn vµ trong ®iÒu kiÖn sao cho ®Ó ai còng hµnh ®éng ®­îc nh­ thÕ, t¹o ®iÒu kiÖn cho nh÷ng ng­êi kh¸c còng ®­îc hµnh ®éng nh­ m×nh. CÇn ph¶i lo¹i bá thãi ®¹o ®øc gi¶ ®Ó tù do cña b¹n cã thÓ cïng tån t¹i víi tù do cña nh÷ng ng­êi kh¸c. §ã lµ nghÜa vô ®¹o ®øc cña mçi c¸ nh©n ®èi víi x· héi. Ph¹m trï trung t©m cña ®¹o ®øc häc lµ tù do, tù do lµ ®iÒu kiÖn, lµ niÒm tin gióp cho con ng­êi thùc hiÖn c¸c quy t¾c ®¹o ®øc.

VÒ ph¸p luËt, C¨ngt¬ ®· x©y dùng lËp luËn triÕt häc vÒ nhµ n­íc ph¸p quyÒn, nhµ n­íc ph¸p quyÒn lµ sù tËp hîp cña nhiÒu ng­êi cïng phôc tïng ph¸p luËt, c¸c ®¹o luËt ph¸p quyÒn, b¶n th©n nhµ n­íc còng ph¶i phôc tïng. ë ®©u ¸p dông triÖt ®Ó nguyªn t¾c ph©n quyÒn th× ë ®ã cã nhµ n­íc ph¸p quyÒn cßn nÕu kh«ng cã th× ®ã lµ nhµ n­íc chuyªn quyÒn. Nhµ n­íc ph¶i lµ tæ chøc ph¸p lý, ph¸p luËt khi trë thµnh ®¹i l­îng c«ng b»ng th× nã cã tÝnh ph¸p lý. Nhµ n­íc lµ nhµ n­íc ph¸p quyÒn, cßn ph¸p luËt ph¶i cã tÝnh ph¸p lý-tÝnh c«ng b»ng, phæ biÕn. Theo C¨ng t¬, nhµ n­íc ph¸p quyÒn kh«ng ph¶i lµ hiÖn thùc kinh nghiÖm mµ lµ m« h×nh (cÊu tróc) lý t­ëng, lý t­ëng cÇn ph¶i tu©n thñ. Trong cuèn Phª ph¸n lý trÝ thùc tiÔn liªn quan ®Õn luËt ®¹o ®øc, vµ trong NÒn t¶ng siªu h×nh häc c¸c phong tôc liªn quan ®Õn nh÷ng mÖnh lÖnh tuyÖt ®èi, «ng ®· kh¼ng ®Þnh r»ng, dï néi dung lu©n lý cã nh­ thÕ nµo ch¨ng n÷a, h×nh thøc cña nã vÉn tån t¹i víi t­ c¸ch lµ h×nh thøc cña ph¸p luËt.

Nh÷ng quan ®iÓm c¬ b¶n vÒ ph¸p luËt, ®¹o ®øc ®­îc tiÕp tôc ph¸t triÓn ë nhµ t­ t­ëng lçi l¹c ng­êi §øc lµ Hª ghen( 1770-1831). ¤ng ®· ®Ó l¹i nhiÒu t¸c phÈm næi tiÕng, tiªu biÓu nh­ TriÕt häc ph¸p quyÒn, hiÖn t­îng häc tinh thÇn; TriÕt häc cña trÝ tuÖ. TriÕt häc tinh thÇn cña Hªghen bao gåm: tinh thÇn chñ quan, tinh thÇn kh¸ch quan( gåm ph¸p luËt, ®¹o ®øc, nhµ n­íc ) vµ tinh thÇn tuyÖt ®èi ( gåm nghÖ thuËt, t«n gi¸o, triÕt häc). Bé phËn quan träng nhÊt cña triÕt häc tinh thÇn lµ triÕt häc ph¸p quyÒn vµ triÕt häc lÞch sö. VÒ tù do, «ng cho r»ng, con ng­êi chØ cã ®­îc tù do khi cã mét trÝ tuÖ biÕt suy nghÜ, mét t­ duy biÕt t­ duy vµ ý thøc ®­îc tù do cña m×nh. Tù do lµ nhËn thøc ®­îc thùc t¹i kh¸ch quan, lµ nhËn thøc vµ ®iÒu khiÓn ®­îc hµnh vi cña m×nh. Ph¸p luËt lµ ®¹i l­îng cña tù do, ph¸p luËt lµ c¬ së ®Ó ®¶m b¶o trËt tù cña x· héi, kh¾c phôc sù tuú tiÖn cña mçi c¸ nh©n. Trong ®iÒu kiÖn lÞch sö cô thÓ cña n­íc §øc vµo thêi bÊy giê, t­ t­ëng ph¸p luËt cña «ng cã vai trß v« cïng to lín, nh»m chèng l¹i sù c¸t cø, tuú tiÖn cña c¸c ®Þa ph­¬ng.

Hª ghen trªn c¬ së triÕt häc ®· luËn gi¶i mét c¸ch s©u s¾c mèi quan hÖ gi÷a tù do vµ ph¸p luËt, tù do vµ ®¹o ®øc. Häc thuyÕt triÕt häc ph¸p quyÒn cña «ng do vËy ®· cã gi¸ trÞ to lín cho ®Õn thêi hiÖn ®¹i. Hªghen còng ®· x©y dùng cÊu tróc nhµ n­íc ph¸p quyÒn bao gåm x· héi c«ng d©n, trËt tù ph¸p luËt. §¹o luËt trong x· héi c«ng d©n ph¶i lµ nh÷ng ®¹o luËt mang tÝnh ph¸p quyÒn. §èi lËp víi nhµ n­íc ph¸p quyÒn lµ nhµ n­íc cùc quyÒn. ¤ng còng t¸n thµnh nguyªn t¾c ph©n quyÒn trong tæ chøc nhµ n­íc, coi ®ã lµ yÕu tè ®¶m b¶o tù do c«ng céng. Hêgen ®· x©y dùng nh÷ung quan ®iÓm næi tiÕng vÒ nhµ n­íc ph¸p quyÒn vµ x· héi c«ng d©n. Trong tæ chøc quyÒn lùc nhµ n­íc cã ba bé phËn cÊu thµnh c¬ b¶n: quyÒn lËp ph¸p, đại diện cho ý chí của tất cả các tầng lớp xã hội, quyÒn hµnh ph¸p; quyÒn t­ ph¸p. Quan ®iÓm cña Hªghen vÒ nhµ n­íc ph¸p quyÒn ®­îc x©y dùng trªn mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a c¸c thiÕt chÕ: gia ®×nh, x· héi c«ng d©n vµ nhµ n­íc, ph¸p luËt. X· hội công dân là thiết chế bảo vệ quyền của cái cá nhân riªng lÎ víi nhiÒu sự khác biệt, thËm chÝ ®èi lập nhau. Không có xã hội công dân thì không có nhµ n­íc ph¸p quyÒn. VÒ ®¹o ®øc, «ng cho r»ng, xã hội công dân cũng là nơi ý thức đạo đức được khẳng định và phát triển. Đạo đức thể hiện quyền tự do của con người đối với chính bản thân mình, hành vi đạo đức là hành vi mang tÝnh tù nguyện. §¹o ®øc ph¶i phï hîp víi luật pháp của Nhà nước pháp quyền. Ph¸p quyÒn trong nhµ n­íc ph¸p quyÒn còng chÝnh lµ ph¸p luËt ®¹o ®øc, lµ sù cô thÓ ho¸ ®¹o ®øc. §iÒu nµy cho thÊy, ph¸p quyÒn hoµn toµn ®èi lËp víi ph¸p luËt vi ph¹m c¸c quyÒn vµ tù do cña con ng­êi. Nhà nước pháp quyền là sự thống nhất biện chứng "chân lý" của gia đình và xã hội công dân.