S¸ch ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc Hoµng thÞ kim quÕ

Quy ph¹m t«n gi¸o do c¸c tæ chøc t«n gi¸o ®Æt ra dïng ®Ó ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi gi÷a nh÷ng ng­êi tham gia c¸c tæ chøc t«n gi¸o ®ã. Tuy mçi t«n gi¸o cã quy t¾c ®¹o ®øc riªng cña m×nh, nh­ng c¸c t«n gi¸o ®Òu cã mét môc tiªu chung lµ nh»m gi¶i tho¸t con ng­êi, h­íng con ng­êi tíi lý t­ëng ch©n - thiÖn - mü tuyÖt ®èi, x©y dùng mét niÒm tin v÷ng ch¾c vµo lý t­ëng ®ã. MÆt tÝch cùc cña t«n gi¸o lµ x©y dùng niÒm tin cho con ng­êi v­ît qua gian khæ, h¹n chÕ ®iÒu ¸c, v­¬n tíi ®iÒu thiÖn, gãp phÇn æn ®Þnh trËt tù an toµn x· héi, ®êi sèng céng ®ång. §iÒu nµy cã ý nghÜa quan träng trong viÖc tuyªn truyÒn, gi¸o dôc ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc ®èi víi ®ång bµo theo c¸c t«n gi¸o kh¸c nhau.

Quy ph¹m cña c¸c céng ®ång d©n c­ lµ nh÷ng quy t¾c xö sù do c¸c tæ chøc cña c¸c céng ®ång d©n c­ x©y dùng nªn, nh»m ®Ó ®iÒu chØnh c¸c mèi quan hÖ x· héi ph¸t sinh trong ®êi sèng cña céng ®ång. Cã thÓ nªu lµm vÝ dô vÒ lo¹i quy ph¹m x· héi nµy nh­: c¸c b¶n quy ­íc vÒ nÕp sèng v¨n ho¸, quy ­íc vÒ sinh ho¹t cña c¸c tæ d©n phè, c¸c côm d©n c­ ë ®« thÞ, H­¬ng ­íc cña c¸c lµng, x·, quy ­íc lµng v¨n ho¸, néi quy ký tóc x¸... §©y lµ nh÷ng yÕu tè cã t¸c ®éng to lín ®èi víi viÖc gi¸o dôc ý thøc ph¸p luËt, ý thøc ®¹o ®øc cho c«ng d©n mét c¸ch thiÕt thùc nhÊt. Trong bèi c¶nh x©y dùng nhµ n­íc ph¸p quyÒn vµ x· héi d©n sù ë n­íc ta hiÖn nay, cÇn khai th¸c, ph¸t huy nh÷ng ­u ®iÓm vµ h¹n chÕ, kh¾c phôc nh÷ng nh­îc ®iÓm cña h­¬ng ­íc lµ viÖc lµm cÇn thiÕt ®Ó gãp phÇn n©ng cao ý thøc ®¹o ®øc, hç trî cho viÖc chÊp hµnh ph¸p luËt.

C¸c H­¬ng ­íc lµng lµ mét lo¹i quy t¾c x· héi cã vai trß rÊt quan träng trong viÖc ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi ë lµng, x·. §¹i héi lÇn thø VIII cña §¶ng ®· ®Ò ra nhiÖm vô thùc hiÖn tèt c¸c c¬ chÕ lµm chñ cña nh©n d©n, th«ng qua d©n chñ ®¹i diÖn, d©n chñ trùc tiÕp b»ng c¸c h×nh thøc nh©n d©n tù qu¶n, b»ng c¸c quy ­íc, h­¬ng ­íc t¹i c¸c c¬ së, phï hîp víi ph¸p luËt cña nhµ n­íc⁹. §iÒu 16, Quy chÕ thùc hiÖn d©n chñ ë x· ban hµnh kÌm theo NghÞ ®Þnh sè 29/1998/N§-CP ngµy 11/05/1998 cña ChÝnh phñ ®· quy ®Þnh “th«n, lµng, Êp, b¶n x©y dùng h­¬ng ­íc, quy ­íc vÒ c«ng viÖc thuéc néi bé céng ®ång d©n c­, kÕ thõa vµ ph¸t huy thuÇn phong mü tôc cña céng ®ång, phï hîp víi quy ®Þnh cña ph¸p luËt nh»m bµi trõ hñ tôc, mª tÝn dÞ ®oan, tÖ n¹n x· héi, x©y dùng n«ng th«n giµu ®Ñp, v¨n minh”. Quy ­íc lµng Quúnh §«i, x· Quúnh §«i, huyÖn Quúnh L­u, tØnh NghÖ An, §iÒu 6 ®· quy ®Þnh: mäi ng­êi ph¶i cã tr¸ch nhiÖm gi÷ g×n vµ ph¸t huy truyÒn thèng cña Lµng. Kh«ng ®­îc tuyªn truyÒn, kh«ng ®­îc truyÒn b¸, ph¸t t¸n tµi liÖu sai tr¸i lµm ¶nh h­ëng ®Õn danh tiÕng, truyÒn thèng cña Lµng hoÆc tr¸i víi chñ tr­¬ng cña §¶ng, chÝnh s¸ch ph¸p luËt cña Nhµ n­íc. §iÒu 24: Chî Nåi lµ chî trung t©m giao l­u kinh tÕ – x· héi cña ®Þa ph­¬ng, lµ n¬i giao l­u mua b¸n hµng ho¸ cÇn ®­îc x©y dùng, qu¶n lý ngµy mét tèt h¬n ®Ó ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó më häp thªm vµo buæi chiÒu hµng ngµy. TÊt c¶ mäi ng­êi tham gia mua b¸n ph¶i thùc hiÖn ®óng néi quy chî. Ng­êi qu¶n lý chî cã tr¸ch nhiÖm h­íng dÉn ng­êi tham gia mua b¸n ë chî thùc hiÖn ®óng néi quy, qu¶n lý b¶o vÖ tµi s¶n vµ lµm c«ng t¸c vÖ sinh khu vùc chî.

H­¬ng ­íc lµ nh÷ng chuÈn mùc tù qu¶n do chÝnh nh©n d©n c¬ së ®Æt ra vµ tù nhËn ®Þnh vÒ m×nh. Néi dung cña H­¬ng ­íc cã nhiÒu ®iÓm phï hîp víi ph¸p luËt, víi ®¹o ®øc truyÒn thèng, thuÇn phong mü tôc cña d©n téc ta. H­¬ng ­íc cã t¸c dông bæ sung, hç trî cho ph¸p luËt. VÊn ®Ò ®Æt ra hiÖn nay lµ cÇn ph¶i thùc hiÖn sù qu¶n lý nhµ n­íc ®èi víi viÖc x©y dùng, ban hµnh vµ thùc hiÖn H­¬ng ­íc. Trong lÞch sö, h­¬ng ­íc xuÊt hiÖn g¾n liÒn víi tæ chøc lµng x·, nghÜa lµ g¾n liÒn víi sù xuÊt hiÖn hiÖn t­îng kÕt hîp céng ®ång d©n sù víi tæ chøc hµnh chÝnh. H­¬ng ­íc (cßn gäi lµ kho¸n ­íc) lµ lÖ lµng ®­îc ghi l¹i thµnh v¨n b¶n, lµ “bé luËt” chÝnh thøc ®­îc ghi l¹i b»ng v¨n b¶n cña mét lµng¹⁰. “H­¬ng ­íc lµ v¨n b¶n quy ph¹m x· héi trong ®ã quy ®Þnh c¸c quy t¾c xö sù chung do céng ®ång d©n c­ cïng tho¶ thuËn ®Æt ra ®Ó ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi mang tÝnh tù qu¶n cña nh©n d©n nh»m gi÷ g×n vµ ph¸t huy nh÷ng phong tôc, tËp qu¸n tèt ®Ñp vµ truyÒn thèng v¨n ho¸ trªn ®Þa bµn lµng, b¶n, th«n, Êp, côm d©n c­, gãp phÇn hç trî tÝch cùc cho viÖc qu¶n lý nhµ n­íc b»ng ph¸p luËt”¹¹.

Mét trong nh÷ng vÊn ®Ò bøc xóc ®Æt ra trong qu¸ tr×nh x©y dùng Nhµ n­íc ph¸p quyÒn t¹i ViÖt Nam hiÖn nay lµ lµm thÕ nµo ®Ó n©ng cao ý thøc ph¸p luËt cña ng­êi d©n. Trong khi thùc tÕ ë n­íc ta, gÇn 80 % c­ d©n sinh sèng ë c¸c lµng, th«n, tr×nh ®é v¨n ho¸, d©n trÝ thÊp, ý thøc ph¸p luËt kh«ng cao, kh«ng ®ång ®Òu. Ng­êi n«ng d©n n­íc ta phÇn nµo vÉn cßn xa l¹ víi ph¸p luËt cña Nhµ n­íc. Ng­êi d©n vÉn quen sèng víi tËp qu¸n, lÖ lµng mµ ch­a cã thãi quen sèng vµ lµm viÖc theo HiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt. Sù t¸i lËp trë l¹i cña h­¬ng ­íc trong nh÷ng n¨m ®Çu cña thêi kú ®æi míi ®· kh¼ng ®Þnh c¸c gi¸ trÞ vµ vai trß vèn cã cña nã trong ®êi sèng n«ng th«n. H­¬ng ­íc ®­îc h×nh thµnh tõ chÝnh nhu cÇu néi th©n cña lµng x·, do céng ®ång d©n c­ ë lµng x· ®ã tù nguyÖn, tho¶ thuËn x©y dùng nªn mµ kh«ng cã sù ¸p ®Æt tõ bªn ngoµi vµo. Do vËy, ph¸t huy vai trß vµ hiÖu lùc thùc tÕ cña h­¬ng ­íc trong qu¶n lý ®êi sèng céng ®ång lµ viÖc lµm thiÕt thùc vµ cÇn thiÕt kh¸ch quan trong bèi c¶nh hiÖn nay.

D­íi gãc ®é ph¸p lý vµ qu¶n lý, h­¬ng ­íc ®­îc coi lµ c«ng cô tù qu¶n t¹i c¬ së, thÓ hiÖn b¶n s¾c v¨n ho¸ truyÒn thèng lÞch sö vµ quyÒn lµm chñ trùc tiÕp cña céng ®ång d©n c­ ¹². VÒ néi dung, h­¬ng ­íc bao gåm tËp hîp c¸c quy ph¹m x· héi ph¶n ¸nh nh÷ng chuÈn mùc, phong tôc tËp qu¸n, ý chÝ nguyÖn väng cña tËp thÓ céng ®ång d©n c­ trong viÖc qu¶n lý c¸c mÆt ®êi sèng x· héi, b¶o vÖ trËt tù, trÞ an, c¸c quan hÖ mang tÝnh néi bé. VÒ c¬ b¶n, ph¹m vi ®iÒu chØnh cña c¸c h­¬ng ­íc míi bao gåm c¸c lÜnh vùc sau: lÜnh vùc s¶n xuÊt n«ng nghiÖp vµ b¶o vÖ m«i tr­êng, lÜnh vùc b¶o ®¶m an ninh lµng x· vµ lÜnh vùc v¨n ho¸ - x· héi .

H­¬ng ­íc, quy ­íc lµng v¨n ho¸ ®· gãp b¶o vÖ, ph¸t huy nh÷ng thuÇn phong, mü tôc, truyÒn thèng v¨n ho¸, ®¹o ®øc, lèi sèng tèt ®Ñp cña d©n téc ®· h×nh thµnh qua hµng ngµn n¨m lÞch sö nh­: ®oµn kÕt céng ®ång, ¨n ë t×nh nghÜa, kÝnh träng ng­êi giµ, ch¨m sãc trÎ em, hµng xãm lµng giÒng gióp ®ì lÉn nhau, khuyÕn thiÖn, khuyÕn nghÜa, khuyÕn tµi, khuyÕn häc. H­¬ng ­íc cã vai trß tÝch cùc trong viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng m©u thuÉn, tranh chÊp n¶y sinh trong néi bé céng ®ång, duy tr× trËt tù, kû c­¬ng, an ninh th«n xãm. H­¬ng ­íc cßn cã vai trß tÝch cùc trong viÖc b¶o vÖ m«i tr­êng, phßng chèng c¸c tÖ n¹n x· héi, huy ®éng nguån ®ãng gãp ®Ó x©y dùng c¸c c«ng tr×nh phóc lîi chung cña céng ®ång nh­: ®iÖn, ®­êng, tr­êng häc, tr¹m x¸, c¸c khu vui ch¬i gi¶i trÝ, gióp nhau xo¸ ®ãi, gi¶ nghÌo, ®oµn kÕt x©y dùng gia ®×nh v¨n ho¸, lµng b¶n v¨n ho¸… Bªn c¹nh nh÷ng mÆt tÝch cùc nªu trªn, trong thùc tÕ, vÉn cßn nhiÒu b¶n h­¬ng ­íc míi cã chøa ®ùng nh÷ng quy ®Þnh m©u thuÉn, tr¸i víi ph¸p luËt nh­ c¸c chÕ tµi xö ph¹t vi ph¹m, do vËy ®· cã ¶nh h­ëng tiªu cùc ®Õn t©m lý, ý thøc vµ hµnh vi ph¸p luËt cña ng­êi d©n. Tõ thùc tr¹ng ®ã, c«ng t¸c qu¶n lý nhµ n­íc vÒ h­¬ng ­íc cÇn ®­îc t¨ng c­êng ®Ó h¹n chÕ sù tuú tiÖn, côc bé ®Þa ph­¬ng trong qu¸ tr×nh x©y dùng vµ thùc hiÖn h­¬ng ­íc.

Trong hÖ thèng ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi, ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc chiÕm vÞ trÝ trung t©m, vai trß quan träng nhÊt. Ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc cã ph¹m vi ®iÒu chØnh réng, bao qu¸t tÊt c¶ nh÷ng lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi. ChÝnh v× vËy mµ trong x· héi ®· h×nh thµnh nªn hai lÜnh vùc: t­ t­ëng ph¸p luËt vµ t­ t­ëng ®¹o ®øc, hai ngµnh khoa häc vÒ ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc: luËt häc vµ ®¹o ®øc häc. §Ó hoµn thiÖn ®¹o ®øc, c¸c nhµ ®¹o ®øc häc kh«ng thÓ kh«ng nghiªn cøu ph¸p luËt vµ ng­îc l¹i, ®Ó hoµn thiÖn ph¸p luËt, c¸c nhµ luËt häc kh«ng thÓ bá qua viÖc nghiªn cøu ®¹o ®øc, "®Æc biÖt lµ ®¹o ®øc truyÒn thèng"¹³. Liªn hÖ vµo thùc tÕ, rÊt tiÕc lµ ë n­íc ta, cßn rÊt Ýt nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ ®¹o ®øc trong mèi liªn hÖ víi ph¸p luËt, víi viÖc x©y dùng, thùc hiÖn, ¸p dông ph¸p luËt. §· ®Õn lóc, c¸c nhµ ®¹o ®øc häc vµ c¸c nhµ luËt häc ph¶i ®Õn víi nhau mét c¸ch chñ ®éng, tÝch cùc h¬n ®Ó cïng nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò chung cña ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt, h¬n n÷a ®©y l¹i lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò bøc xóc nhÊt cña x· héi ta hiÖn nay.

X· héi cµng ph¸t triÓn, cµng hiÖn ®¹i, c¸c quan hÖ x· héi cµng ®a d¹ng, ®an xen nhau, cµng phøc t¹p th× vai trß cña nh÷ng yÕu tè ®¹o ®øc, cµng ®­îc ®Ò cao. Sù ph¸t triÓn nh­ vò b·o cña khoa häc vµ c«ng nghÖ trªn thÕ giíi hiÖn nay cµng kh¼ng ®Þnh vai trß cña ®¹o ®øc, cña tÝnh nh©n v¨n trong con ng­êi.¹⁴ Së dÜ ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc gi÷ vÞ trÝ trung t©m, quan träng nhÊt trong hÖ thèng c¸c quy ph¹m x· héi, trong hÖ thèng ®iÒu chØnh x· héi lµ v× xuÊt ph¸t tõ vai trß, søc m¹nh cña chóng trong viÖc ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi. Trong x· héi cã giai cÊp, c¸c quy ph¹m x· héi kh¸c vÒ nguyªn t¾c lµ kh«ng ®­îc tr¸i víi ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc truyÒn thèng cña d©n téc ®ã. Hµnh vi cña con ng­êi trong x· héi, c¸c mèi quan hÖ x· héi gi÷a ng­êi víi ng­êi vÒ nguyªn t¾c, vÒ c¬ b¶n ®­îc ®iÒu chØnh b»ng ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc. Ph¸p luËt cã hiÖu lùc thi hµnh ®èi víi tÊt c¶ c¸c c¸ nh©n, tæ chøc sèng trªn l·nh thæ cña nhµ n­íc ®ã.

Trong ®iÒu kiÖn x©y dùng nhµ n­íc ph¸p quyÒn ë n­íc ta hiÖn nay, ph¸p luËt ngµy cµng cã xu h­íng më réng ph¹m vi ®iÒu chØnh, ®Æc biÖt ph¶i ban hµnh nh÷ng ®¹o luËt cÇn thiÕt ®Ó ®iÒu chØnh c¸c lÜnh vùc cña ®êi sèng x· héi¹⁵. Cßn yÕu tè ®¹o ®øc, xÐt ®Õn cïng cã ë tÊt c¶ c¸c mèi quan hÖ x· héi, ë nhiÒu quy ph¹m x· héi kh¸c: trong tËp qu¸n, phong tôc, truyÒn thèng, ®iÒu lÖ cña c¸c tæ chøc x· héi, quy t¾c cña c¸c céng ®ång d©n c­. Mäi hµnh vi cña con ng­êi ®Òu ph¶i ®­îc ®¸nh gi¸ tõ ph­¬ng diÖn ®¹o ®øc, th«ng qua l¨ng kÝnh cña d­ luËn x· héi. §¹o ®øc lµ yÕu tè kh«ng thÓ thiÕu ®­îc trong ®êi sèng tinh thÇn cña con ng­êi. Nãi ®Õn con ng­êi, ®Õn gi¸ trÞ con ng­êi th× tÊt nhiªn ph¶i nãi ®Õn ®¹o ®øc, v× : "®¹o ®øc lµ mét lÜnh vùc thùc sù ng­êi"¹⁶.

Trong x· héi ph¸p quyÒn, ph¸t triÓn kinh tÕ thÞ tr­êng vµ héi nhËp, viÖc quan t©m x©y dùng nÒn v¨n ho¸ ph¸p lý tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc lµ mét trong nh÷ng nhiÖm vô quan träng cña toµn x· héi. KÕt hîp gi¸o dôc ph¸p luËt vµ gi¸o dôc ®¹o ®øc ®Ó h×nh thµnh vµ n©ng cao ý thøc, lèi sèng tu©n theo ph¸p luËt, phï hîp ®¹o ®øc. Gi¸o dôc ®¹o ®øc ngµy cµng cã tÇm quan träng ®Æc biÖt, gãp phÇn vµo viÖc h×nh thµnh nh©n c¸ch, b¶o vÖ vµ t¹o ®iÒu kiÖn cho con ng­êi ph¸t triÓn toµn diÖn ®Ó phôc vô cho sù nghiÖp x©y dùng d©n giµu, n­íc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, v¨n minh.
2. VÞ trÝ, vai trß vµ gi¸ trÞ x· héi cña ph¸p luËt trong hÖ thèng ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi.

Ph¸p luËt lµ g×, c©u hái kh«ng hÒ míi nh­ng l¹i lµ vÊn ®Ò lu«n mang tÝnh thêi sù cßn cã nhiÒu tranh luËn gay g¾t vµ thó vÞ trong lý luËn vµ thùc tiÔn mçi khi ®ông ch¹m ®Õn ph¸p luËt, c¸c vÊn ®Ò ph¸p luËt. Ph¸p luËt lµ mét hiÖn t­îng x· héi kh¸ch quan, ®Æc biÖt quan träng nh­ng còng v« cïng phøc t¹p chÝnh v× vËy mµ tõ x­a ®Õn nay ®· cã kh«ng Ýt nh÷ng c¸ch quan niÖm, nhËn thøc kh¸c nhau vÒ ph¸p luËt. C¸c luËt gia lu«n ®i t×m mét ®Þnh nghÜa vÒ ph¸p luËt, c©u nãi ®ã cña Kant¬, nhµ triÕt häc, luËt häc næi tiÕng vÉn cßn nguyªn gi¸ trÞ kÓ c¶ trong thêi ®¹i ngµy nay.

Trªn b×nh diÖn phæ qu¸t, phæ th«ng c¨n b¶n nhÊt, cã thÓ nªu ®Þnh nghÜa ph¸p luËt nh­ sau. Ph¸p luËt lµ hÖ thèng c¸c quy t¾c xö sù cã tÝnh b¾t buéc chung do nhµ n­íc ®Æt ra hoÆc thõa nhËn, ®­îc ®¶m b¶o thùc hiÖn b»ng nhµ n­íc, thÓ hiÖn ý chÝ nhµ n­íc trªn c¬ së ghi nhËn c¸c yªu cÇu cña thùc tiÔn x· héi, c¸c lîi Ých x· héi, ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi nh»m x¸c lËp trËt tù vµ æn ®Þnh, ph¸t triÓn cña x· héi.

§©y lµ ®Þnh nghÜa ®­îc thõa nhËn chung trong lý luËn vµ thùc tiÔn bëi lÏ nã thÓ hiÖn ®­îc nh÷ng thuéc tÝnh ®Æc tr­ng nhÊt cña ph¸p luËt vµ môc ®Ých ®iÒu chØnh cña ph¸p luËt. Ngoµi ra, trong lý luËn ph¸p luËt hiÖn ®¹i ng­êi ta cßn ®Ò xuÊt nh÷ng c¸ch tiÕp cËn kh¸c, ®Þnh nghÜa kh¸c theo h­íng më réng h¬n vÒ ph¸p luËt. Theo chóng t«i, mçi c¸ch tiÕp cËn ph¸p luËt ®Òu cã tÝnh hîp lý nhÊt ®Þnh, nh­ng dï cã ®­îc tiÕp cËn d­íi gãc ®é nµo, ph¸p luËt lu«n lu«n lµ ph­¬ng tiÖn ®Ó x¸c ®Þnh, thiÕt lËp trËt tù x· héi cã hiÖu lùc b¾t buéc vµ ®­îc kiÓm so¸t, ®¶m b¶o, b¶o vÖ bëi quyÒn lùc nhµ n­íc.

Còng nh­ c¸c sù vËt vµ hiÖn t­îng x· héi kh¸c, ph¸p luËt cã b¶n chÊt, néi dung vµ h×nh thøc cña m×nh. B¶n chÊt ph¸p luËt lµ mét thÓ thèng nhÊt bao gåm hai mÆt - hai ph­¬ng diÖn c¬ b¶n: ph­¬ng diÖn giai cÊp vµ ph­¬ng diÖn x· héi hay th­êng ®­îc gäi lµ tÝnh giai cÊp vµ tÝnh x· héi. Hai ph­¬ng diÖn nµy cã quan hÖ mËt thiÕt, phô thuéc, t¸c ®éng lÉn nhau vµ c¶ hai ®Òu mang tÝnh tÊt yÕu kh¸ch quan. Do nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan vµ chñ quan, sù thÓ hiÖn vµ thùc hiÖn tÝnh giai cÊp vµ tÝnh x· héi cña ph¸p luËt cã kh¸c nhau trong c¸c kiÓu nhµ n­íc, trong c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn mçi mét nhµ n­íc.

Ph¸p luËt ngoµi viÖc thÓ hiÖn ý chÝ nhµ n­íc cña giai cÊp thèng trÞ, lµ c«ng cô cña nhµ n­íc ra cßn cã vai trß vµ gi¸ trÞ x· héi to lín, kh«ng chØ lµ s¶n phÈm thuÇn tuý cña nhµ n­íc. Ph¸p luËt thÓ hiÖn c¸c gi¸ trÞ ®· ®­îc kÕt tinh tõ truyÒn thèng, v¨n ho¸, ®¹o ®øc d©n téc vµ nh©n lo¹i.

Ph¸p luËt lµ ý chÝ nhµ n­íc cña giai cÊp thèng trÞ x· héi ®­îc th«ng qua nhµ n­íc ®Ò lªn thµnh luËt. Néi dung cña ph¸p luËt - cña "ý chÝ" ®ã lµ do c¸c ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vËt chÊt cña giai cÊp thèng trÞ x· héi quyÕt ®Þnh¹⁷. CÇn cã quan ®iÓm kh¸ch quan, toµn diÖn vÒ ph¸p luËt, kh«ng tuyÖt ®èi ho¸ vai trß cña c¸c yÕu tè kinh tÕ trong ®êi sèng ph¸p luËt vµ nhµ n­íc.¹⁸ TÝnh giai cÊp cña ph¸p luËt cßn ®­îc thÓ hiÖn ë môc ®Ých ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi. Môc ®Ých ®ã tr­íc hÕt lµ phôc vô quyÒn lîi cho giai cÊp thèng trÞ, h­íng c¸c quan hÖ x· héi ph¸t triÓn theo mét trËt tù phï hîp víi ý chÝ cña giai cÊp thèng trÞ. Víi ý nghÜa ®ã, ph¸p luËt chÝnh lµ c«ng cô thÓ hiÖn sù thèng trÞ giai cÊp. Ph¸p luËt ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi, ®Þnh h­íng cho c¸c quan hÖ x· héi ph¸t triÓn theo nh÷ng môc ®Ých, ®­êng lèi ph¸t triÓn phï hîp víi ý chÝ cña giai cÊp thèng trÞ x· héi vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn, nh÷ng xu h­íng ph¸t triÓn kh¸ch quan cña quèc gia, d©n téc vµ thêi ®¹i. Ph¸p luËt, ®­¬ng nhiªn kh«ng ph¶i lµ cÊp sè céng gi¶n ®¬n tÊt c¶ c¸c lîi Ých, nhu cÇu cña mäi c¸ nh©n trong giai cÊp thèng trÞ mµ lµ nh÷ng lîi Ých x· héi tiªu biÓu, c¬ b¶n vµ ®­îc chän läc, th«ng qua nhµ n­íc “®Ò lªn thµnh luËt”.

Cïng ®ång thêi víi tÝnh giai cÊp, ph¸p luËt cßn mang tÝnh x· héi, tÝnh nh©n lo¹i nhÊt lµ ph¸p luËt trong nhµ n­íc ph¸p quyÒn. Ph¸p luËt ngoµi viÖc thÓ hiÖn ý chÝ cña giai cÊp thèng trÞ cßn ph¶i thÓ hiÖn ý chÝ cña c¸c giai cÊp, c¸c tÇng líp kh¸c trong x· héi. Møc ®é thÓ hiÖn vµ thùc hiÖn tÝnh x· héi trong c¸c kiÓu ph¸p luËt, trong mét hÖ thèng ph¸p luËt cña mçi quèc gia vµo c¸c giai ®o¹n lÞch sö kh¸c nhau còng cã sù kh¸c nhau. §iÒu ®ã phô thuéc vµo hµng lo¹t nh÷ng yÕu tè kh¸ch quan vµ chñ quan nh­: ®iÒu kiÖn kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n ho¸, x· héi, truyÒn thèng ®¹o ®øc, tËp qu¸n; t­¬ng quan lùc l­îng giai cÊp, x· héi, t«n gi¸o, d©n téc; xu thÕ ph¸t triÓn quèc gia vµ quèc tÕ, c¸c yÕu tè chñ quan kh¸c...Ch¼ng h¹n, ph¸p luËt cña c¸c nhµ n­íc phong kiÕn tr­íc ®©y chñ yÕu lµ b¶o vÖ lîi Ých cña nhµ n­íc vµ giai cÊp ®Þa chñ, ®ång thêi trong néi dung ph¸p luËt phong kiÕn cßn cã nh÷ng quy ®Þnh liªn quan ®Õn quyÒn lîi cña ng­êi n«ng d©n, c¸c ®èi t­îng yÕu thÕ kh¸c trong x· héi. §iÓn h×nh nhÊt lµ Bé Quèc triÒu h×nh luËt d­íi triÒu ®¹i nhµ Lª. B¶n chÊt cña Quèc triÒu h×nh luËt ®­îc biÓu hiÖn ë tÝnh giai cÊp vµ tÝnh x· héi, b¶o vÖ quyÒn lùc thèng trÞ cña giai cÊp phong kiÕn, trËt tù x· héi phong kiÕn; ®ång thêi ghi nhËn vµ b¶o vÖ quyÒn lîi cña giai cÊp n«ng d©n vµ nh÷ng ng­êi lao ®éng kh¸c, cña phô n÷, trÎ em, ng­êi giµ, ng­êi tµn tËt.¹⁹

TÝnh x· héi, nh­ vËy còng lµ mét thuéc tÝnh kh¸ch quan, phæ biÕn cña mäi nÒn ph¸p luËt, mÆc dï møc ®é cña tÝnh x· héi cã kh¸c nhau ë c¸c kiÓu ph¸p luËt, ë ngay cïng mét nÒn ph¸p luËt cña mét nhµ n­íc trong c¸c thêi kú lÞch sö nhÊt ®Þnh. NÕu kh«ng quan t©m ®óng møc ®Õn tÝnh x· héi trong ho¹t ®éng cña nhµ n­íc vµ trong hÖ thèng ph¸p luËt sÏ dÉn ®Õn nhiÒu ¶nh h­ëng tiªu cùc d­íi nh÷ng møc ®é, h×nh thøc nhÊt ®Þnh ®èi víi qu¸ tr×nh qu¶n lý x· héi cña c¸c nhµ n­íc.

Xu h­íng d©n chñ ho¸, nh÷ng ®ßi hái vÒ tù do, c«ng b»ng, hµi hoµ lîi Ých lu«n lµ ®éng lùc thóc ®Èy tiÕn bé x· héi vµ lu«n ®Æt ra cho nhµ lËp ph¸p ph¶i quan t©m. Mét hÖ thèng ph¸p luËt tèt, hiÖu qu¶ phô thuéc phÇn lín vµo viÖc gi¶i quyÕt hµi hoµ mét c¸ch tèi ­u nhÊt lîi Ých c¸ nh©n vµ lîi Ých céng ®ång, x· héi. C¸c nhµ n­íc lu«n lu«n ph¶i chÞu nh÷ng ¸p lùc x· héi trong viÖc söa ®æi, bæ sung, ban hµnh míi hay huû bá c¸c v¨n b¶n, c¸c quy ®Þnh ph¸p luËt cho phï hîp. NhÊt lµ trong x· héi hiÖn ®¹i, ngµy cµng nÈy sinh vµ gia t¨ng c¸c vÊn ®Ò x· héi phøc t¹p lu«n ®Æt lªn vai c¸c nhµ n­íc ph¶i xem xÐt vµ gi¶i quyÕt. Ph¸p luËt ngoµi viÖc thÓ hiÖn ý chÝ nhµ n­íc cña giai cÊp thèng trÞ, lµ c«ng cô cña nhµ n­íc ra cßn cã vai trß vµ gi¸ trÞ x· héi to lín, kh«ng chØ lµ s¶n phÈm thuÇn tuý cña nhµ n­íc. Ph¸p luËt thÓ hiÖn c¸c gi¸ trÞ ®· ®­îc kÕt tinh tõ truyÒn thèng, v¨n ho¸, ®¹o ®øc d©n téc vµ nh©n lo¹i...

Møc ®é thÓ hiÖn vµ thùc hiÖn tÝnh x· héi trong c¸c kiÓu ph¸p luËt, trong mét hÖ thèng ph¸p luËt cña mçi quèc gia vµo c¸c giai ®o¹n lÞch sö kh¸c nhau còng cã sù kh¸c nhau. §iÒu ®ã phô thuéc vµo hµng lo¹t nh÷ng yÕu tè kh¸ch quan vµ chñ quan nh­: ®iÒu kiÖn kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n ho¸, x· héi, truyÒn thèng ®¹o ®øc, tËp qu¸n; t­¬ng quan lùc l­îng giai cÊp, x· héi, t«n gi¸o, d©n téc; xu thÕ ph¸t triÓn quèc gia vµ quèc tÕ, c¸c yÕu tè chñ quan kh¸c...Còng nh­ ®¹o ®øc, ph¸p luËt cã vai trß, gi¸ trÞ x· héi to lín ë tÊt c¶ c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña nh©n lo¹i nh­ng trªn nh÷ng møc ®é nhÊt ®Þnh. ChÝnh cuéc sèng con ng­êi, c¸c mèi quan hÖ x· héi mµ hä tham gia cÇn ®Õn sù æn ®Þnh, trËt tù ®­îc x¸c lËp vµ ®¶m b¶o b»ng mét hÖ thèng c¸c lo¹i quy t¾c x· héi nh­ ®¹o ®øc, tËp qu¸n, ph¸p luËt v.v... C¸c quy ph¹m ph¸p luËt lµ kÕt qu¶ cña sù tuyÓn chän l©u dµi trong thùc tiÔn x· héi, b¶n th©n c¸c quy ph¹m ph¸p luËt còng mang tÝnh quy luËt. Nh÷ng c¸ch xö sù hîp lý, kh¸ch quan ®­îc tr¶i nghiÖm, kiÓm nghiÖm trong cuéc sèng, chuyÓn giao qua nhiÒu thÕ hÖ, rÊt nhiÒu trong sè ®ã cã céi rÔ tõ trong x· héi tiÒn giai cÊp, ®­îc nhµ n­íc “tuyÓn chän”, ®­a thªm c¸c quan ®iÓm, lîi Ých cña m×nh vµ th«ng qua nh÷ng thñ tôc, h×nh thøc ph¸p lý nhÊt ®Þnh “ n©ng lªn” thµnh luËt ph¸p.

Ph¸p luËt lµ hiÖn t­îng v¨n ho¸, kh«ng chØ cña mét quèc gia, d©n téc mµ cña nhiÒu nÒn v¨n ho¸ thÕ giíi. Nh÷ng quan hÖ trong lÜnh vùc tæ chøc nhµ n­íc, d©n sù, h«n nh©n, gia ®×nh, th­¬ng m¹i v.v... lu«n hiÖn h÷u nh÷ng nÐt t­¬ng ®ång cña nhiÒu nÒn v¨n ho¸. Do vËy, ®Ó cã c¸i nh×n bao qu¸t, toµn diÖn h¬n vÒ ph¸p luËt, cÇn thiÕt ph¶i ®Ò cËp ®Õn c¸c ®Æc ®iÓm kh¸c n÷a cña ph¸p luËt nh­ tÝnh d©n téc, tÝnh më, tÝnh nh©n lo¹i bªn c¹nh tÝnh giai cÊp, tÝnh x· héi vµ gi¸ trÞ x· héi cña ph¸p luËt. Mét hÖ thèng ph¸p luËt tèt, ®­îc ng­êi d©n chÊp nhËn ph¶i thÓ hiÖn c¸c yÕu tè, tinh thÇn d©n téc, truyÒn thèng v¨n ho¸, ®¹o ®øc, tËp qu¸n. §ång thêi ph¸p luËt quèc gia ph¶i lµ hÖ thèng ph¸p luËt më, tiÕp nhËn víi tinh thÇn vµ kh¶ n¨ng chän läc nh÷ng thµnh tùu cña nÒn v¨n ho¸ ph¸p lý nh©n lo¹i, nhÊt lµ trong bèi c¶nh héi nhËp khu vùc vµ quèc tÕ. Sù xÝch l¹i gÇn nhau cña c¸c nÒn v¨n ho¸, trong ®ã cã v¨n ho¸ ph¸p luËt ®· vµ ®ang lµ xu thÕ tÊt yÕu cña thÕ giíi hiÖn ®¹i. Ph¶i thay ®æi ®Ó tån t¹i trong mét m«i tr­êng quèc tÕ hîp t¸c b×nh ®¼ng, cïng cã lîi lµ con ®­êng ®i tÊt yÕu cña mäi quèc gia, d©n téc.

Trong c¸c x· héi ®­¬ng ®¹i, ph¸p luËt còng thÓ hiÖn tÝnh giai cÊp cña m×nh ®ång thêi theo xu h­íng chung, tÝnh x· héi, tÝnh nh©n lo¹i ngµy cµng thÓ hiÖn râ nÐt h¬n. Ph¸p luËt kh«ng chØ lµ c«ng cô qu¶n lý, cÇn thiÕt cña nhµ n­íc mµ cßn lµ c«ng cô cña mçi c¸ nh©n vµ toµn x· héi. §ã chÝnh lµ vai trß, gi¸ trÞ ®Ých thùc cña ph¸p luËt. Sù ph¸t triÓn cña x· héi hiÖn ®¹i ®ang dÇn dÇn tr¶ l¹i vÞ thÕ, vai trß, c«ng n¨ng ®ã cña ph¸p luËt. Qu¸ tr×nh d©n chñ ho¸ ®êi sèng x· héi trong ®ã cã ®êi sèng chÝnh trÞ - ph¸p lý sÏ x¸c lËp, n©ng cao h¬n tÝnh x· héi cña ph¸p luËt. Ph¸p luËt ngoµi viÖc thÓ hiÖn ý chÝ nhµ n­íc cña giai cÊp thèng trÞ, lµ c«ng cô cña nhµ n­íc ra cßn cã vai trß vµ gi¸ trÞ x· héi to lín, kh«ng chØ lµ s¶n phÈm thuÇn tuý cña nhµ n­íc. Ph¸p luËt thÓ hiÖn c¸c gi¸ trÞ ®· ®­îc kÕt tinh tõ truyÒn thèng, v¨n ho¸, ®¹o ®øc d©n téc vµ nh©n lo¹i.

X©y dùng nhµ n­íc ph¸p quyÒn, d©n chñ ho¸ mäi lÜnh vùc quan hÖ x· héi ®ßi hái nh÷ng cuéc c¶i c¸ch lín vÒ ph¸p luËt, ®Æc biÖt lµ vÒ tÝnh c«ng khai, minh b¹ch, sù ghi nhËn vµ b¶o ®¶m, b¶o vÖ c¸c quyÒn con ng­êi. Mét hÖ thèng ph¸p luËt tèt, ®­îc ng­êi d©n chÊp nhËn ph¶i thÓ hiÖn c¸c yÕu tè, tinh thÇn d©n téc, truyÒn thèng v¨n ho¸, ®¹o ®øc, tËp qu¸n. §ång thêi ph¸p luËt quèc gia ph¶i lµ hÖ thèng ph¸p luËt më, tiÕp nhËn víi tinh thÇn vµ kh¶ n¨ng chän läc nh÷ng thµnh tùu cña nÒn v¨n ho¸ ph¸p lý nh©n lo¹i, nhÊt lµ trong bèi c¶nh héi nhËp khu vùc vµ quèc tÕ. Sù xÝch l¹i gÇn nhau cña c¸c nÒn v¨n ho¸, trong ®ã cã v¨n ho¸ ph¸p luËt ®· vµ ®ang lµ xu thÕ tÊt yÕu cña thÕ giíi hiÖn ®¹i. Ph¶i thay ®æi ®Ó tån t¹i trong mét m«i tr­êng quèc tÕ hîp t¸c b×nh ®¼ng, cïng cã lîi lµ con ®­êng ®i tÊt yÕu cña mäi quèc gia, d©n téc.

B¶n chÊt cña ph¸p luËt ®­îc thÓ hiÖn ë gi¸ trÞ x· héi to lín cña nã. §iÒu ®ã ®­îc thÓ hiÖn tr­íc hÕt ë chç, ph¸p luËt lµ c«ng cô ®iÒu chØnh hµnh vi con ng­êi, lµ nh÷ng quy t¾c hµnh vi, m« h×nh ho¸ c¸ch xö sù. Ph¸p luËt ®ãng vai trß lµ c«ng cô h÷u hiÖu ®Ó trËt tù ho¸ c¸c quan hÖ x· héi, ®¶m b¶o sù æn ®Þnh, sù ph¸t triÓn b×nh th­êng cña x· héi. C¸c quy ph¹m ph¸p luËt lµ kÕt qu¶ chän läc cña sù "chän läc tù nhiªn" trong x· héi. Nh÷ng hµnh vi, nh÷ng c¸ch xö sù phæ biÕn, tr¶i qua nh÷ng biÕn cè cña x· héi, ®­îc kh¸i qu¸t ho¸ thµnh nh÷ng quy ph¹m ph¸p luËt mang tÝnh æn ®Þnh vµ chuÈn mùc. Nh­ vËy, c¸c quy ph¹m ph¸p luËt mang tÝnh quy luËt v× chóng ph¶n ¸nh ®­îc c¸c ch©n lý kh¸ch quan cña x· héi, mang tÝnh æn ®Þnh, ®­¬ng nhiªn còng lµ mét sù æn ®Þnh t­¬ng ®èi vµ cã ®iÒu kiÖn. Ngoµi khu«n khæ giai cÊp, b¶n s¾c d©n téc, ph¸p luËt cßn mang trong m×nh nh÷ng gi¸ trÞ cña c¸c nÒn v¨n minh ph¸p lý kh¸c nhau cña nh©n lo¹i.

Víi t­ c¸ch lµ c¸c quy t¾c hµnh vi, ph¸p luËt võa cã vai trß h­íng dÉn, võa cã vai trß ®¸nh gi¸, kiÓm tra, kiÓm nghiÖm c¸c qu¸ tr×nh, c¸c hiÖn t­îng x· héi. §ång thêi, ph¸p luËt cßn lµ c«ng cô ghi nhËn c¸c qu¸ tr×nh x· héi, nhËn thøc x· héi, ®Þnh h­íng c¸c ho¹t ®éng x· héi theo nh÷ng tiªu chÝ, môc ®Ých nhÊt ®Þnh. NhËn thøc ®óng vai trß, gi¸ trÞ x· héi cña ph¸p luËt. C¸c M¸c ®· viÕt: "ph¸p luËt ph¶i lÊy x· héi lµm c¬ së, ph¸p luËt ph¶i lµ sù biÓu hiÖn cña lîi Ých vµ nhu cÇu chung cña x· héi " vµ, "chõng nµo bé luËt kh«ng cßn thÝch hîp víi x· héi n÷a th× nã sÏ biÕn thµnh mí giÊy lén" ²⁰.

Trong hÖ thèng c¸c quy ph¹m x· héi, hÖ thèng ®iÒu chØnh x· héi, ph¸p luËt næi lªn nh­ lµ mét c«ng cô "thÐp", cã hiÖu lùc mang tÝnh uy quyÒn cña nhµ n­íc. Ph¸p luËt lµ h¹t nh©n, gi÷a vÞ trÝ trung t©m trong hÖ thèng c¸c quy t¾c x· héi. Ph¸p luËt cã nh÷ng thuéc tÝnh - nh÷ng vò khÝ s¾c bÐn mµ ë c¸c lo¹i quy ph¹m x· héi kh¸c kh«ng cã ®­îc. §ã lµ tÝnh quy ph¹m phæ biÕn, b¾t buéc chung, tÝnh ®­îc x¸c ®Þnh chÆt chÏ vÒ mÆt h×nh thøc; vµ tÝnh ®­îc ®¶m b¶o thùc hiÖn b»ng c¸c biÖn ph¸p cña nhµ n­íc.

Ph¸p luËt mang trong m×nh nh÷ng gi¸ trÞ nh©n ®¹o, c«ng b»ng, do vËy, ph¸p luËt cßn cã vai trß lµ c«ng cô nhËn thøc vµ gi¸o dôc, gãp phÇn vµo viÖc h×nh thµnh nh©n c¸ch c¸ nh©n. Vai trß vµ gi¸ trÞ x· héi to lín cña ph¸p luËt cßn ®­îc thÓ hiÖn th«ng qua c¸c chøc n¨ng cña ph¸p luËt: chøc n¨ng ®iÒu chØnh, chøc n¨ng gi¸o dôc, chøc n¨ng b¶o vÖ. Trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay ë n­íc ta, víi ®­êng lèi x©y dùng nhµ n­íc ph¸p quyÒn, ph¸p luËt cµng ngµy cµng thÓ hiÖn râ vai trß cña m×nh lµ ph­¬ng tiÖn ®iÒu chØnh hµng ®Çu ®èi víi c¸c quan hÖ x· héi. Ph¸p luËt trong nhµ n­íc ph¸p quyÒn cÇn ®­îc x©y dùng, nhËn thøc vµ ¸p dông trªn c¬ së ®¹o ®øc - ®¹o ®øc truyÒn thèng d©n téc vµ ®¹o ®øc tiÕn bé cña nh©n lo¹i.

Mçi mét giai cÊp, tÇng líp, nhãm x· héi, mçi mét quèc gia, d©n téc ®Õu cã quan ®iÓm, nguyªn t¾c vµ chuÈn mùc ®¹o ®øc cña m×nh. Nh­ng ®ång thêi, nh­ mét tÊt yÕu, ®· lµ con ng­êi vµ c¸c h×nh thøc tæ chøc x· héi mµ con ng­êi liªn kÕt víi nhau ®Ó tån t¹i ®Òu cã nh÷ng c¸i chung vÒ chuÈn mùc, quan niÖm vµ nguyªn t¾c ®¹o ®øc. Trong lÞch sö ®· vµ ®ang tån t¹i nhiÒu d¹ng ®¹o ®øc g¾n liÒn víi c¸c x· héi cã c¸c h×nh th¸i kinh tÕ x· héi kh¸c nhau. C¸c nhµ ®¹o ®øc häc M¸c xÝt ®· ph©n chia thµnh c¸c d¹ng ®¹o ®øc nh­ sau: ®¹o ®øc trong x· héi nguyªn thñy, ®¹o ®øc trong x· héi chiÕm h÷u n« lÖ; ®¹o ®øc trong x· héi phong kiÕn; ®¹o ®øc t­ s¶n vµ ®¹o ®øc x· héi chñ nghÜa. Trong x· héi cã c¸c giai cÊp, c¸c tÇng líp kh¸c nhau tÊt yÕu cã nhiÒu quan ®iÓm, chuÈn mùc ®¹o ®øc kh¸c nhau. Song ®¹o ®øc thèng trÞ trong x· héi lµ ®¹o ®øc cña giai cÊp thèng trÞ x· héi, lµ c¬ së tinh thÇn t­ t­ëng chñ ®¹o trong ®êi sèng.

Qua thùc tÕ cuéc sèng cña con ng­êi cho thÊy, ®¹o ®øc lµ mét trong nh÷ng hiÖn t­îng phæ biÕn cña x· héi, cña mäi thêi ®¹i, cña mçi c¸ nh©n. §¹o ®øc tån t¹i mét c¸ch kh¸ch quan nh»m ®iÒu chØnh ý thøc, hµnh vi, quan hÖ øng xö cña con ng­êi víi nhau trong x· héi. ë ®©u cã con ng­êi th× ë ®ã cã ®¹o ®øc, cã quan hÖ ®¹o ®øc. §ã chÝnh lµ nh÷ng yÕu tè kh«ng thÓ thiÕu ®­îc trong cuéc sèng cña con ng­êi nh­ t×nh c¶m trong s¸ng, thñy chung, lßng nh©n hËu, vÞ tha, sù khoan dung, t×nh ng­êi trong cuéc sèng... Trong x· héi cã mét hiÖn t­îng phæ biÕn lµ con ng­êi lu«n cã nhu cÇu h­íng tíi c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc, h­íng tíi c¸i thiÖn, nh©n ®¹o, lÏ c«ng b»ng. KÓ c¶ trong nh÷ng lÜnh vùc mµ lîi Ých, môc tiªu kinh tÕ, vËt chÊt lµ c¬ b¶n nh­ lÜnh vùc kinh doanh trªn th­¬ng tr­êng. §¹o ®øc gióp cho con ng­êi hoµn thiÖn tÝnh c¸ch cña m×nh. Ai còng cÇn sèng cã h¹nh phóc, ®¹o ®øc lµ nhu cÇu, lµ céi nguån cña h¹nh phóc.

Hµnh vi cña con ng­êi, c¸c mèi quan hÖ ®a d¹ng gi÷a con ng­êi víi nhau ®­îc ®iÒu chØnh b»ng nhiÒu lo¹i quy ph¹m x· héi kh¸c nhau, song ®¹o ®øc lµ yÕu tè lu«n ®i s¸t con ng­êi nhÊt vµ lµ søc m¹nh ®Ó cho con ng­êi cã thÓ v­ît qua ®­îc khã kh¨n, gian khæ. §Ó thùc hiÖn mét ®iÒu luËt, con ng­êi cÇn cã ý thøc, t×nh c¶m ®¹o ®øc. Ch¼ng h¹n, ®Ó kh«ng s¶n xuÊt mét lo¹i hµng gi¶ nh­ thuèc t©y ch÷a bÖnh sÏ g©y thiÖt h¹i cho søc khoÎ, tÝnh m¹ng con ng­êi, con ng­êi ta ph¶i ®Êu tranh t­ t­ëng vµ chØ cã ®¹o ®øc míi cã thÓ gióp hä v­ît qua ®­îc nh÷ng c¸m dç cña lîi nhuËn.

Ph¸p luËt chØ cã thÓ thùc hiÖn ®­îc vai trß lµ ph­¬ng tiÖn ®iÒu chØnh hµng ®Çu nÕu nh­ cã sù hç trî cña c¸c quy ph¹m x· héi kh¸c, trong x· héi ta nh­: ®iÒu lÖ cña c¸c tæ chøc x· héi, tËp qu¸n, luËt tôc, h­¬ng ­íc, ®¹o ®øc truyÒn thèng tèt ®Ñp. Tõ tr­íc ®Õn nay, luËt thùc ®Þnh cña nhµ n­íc kh«ng thÓ ®iÒu chØnh hÕt ®­îc mäi quan hÖ cã trong x· héi vµ còng kh«ng cÇn thiÕt ph¶i ph¸p luËt ho¸ mäi mÆt cña ®êi sèng x· héi. Kh«ng nªn coi ph¸p luËt lµ c«ng cô v¹n n¨ng, vµ do ®ã còng kh«ng nªn cè g¾ng thÓ chÕ ho¸ mäi vÊn ®Ò thµnh ph¸p luËt.

§¹o ®øc cã vai trß ®Æc biÖt quan träng trong viÖc ®iÒu chØnh hµnh vi vµ c¸c quan hÖ x· héi vµo bÊt kú giai ®o¹n lÞch sö nµo. Nh­ng ®¹o ®øc còng chØ thùc hiÖn vµ ph¸t huy ®­îc chøc n¨ng, c«ng dông cña m×nh trong sù hç trî cña c¸c lo¹i ph­¬ng tiÖn ®iÒu chØnh kh¸c. Ngoµi ph¸p luËt ra, ®¹o ®øc cßn cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi tËp qu¸n, phong tôc, h­¬ng ­íc, luËt tôc vµ nh÷ng lo¹i quy t¾c x· héi kh¸c. §¹o ®øc ®­îc thÓ hiÖn trong phong tôc, h­¬ng ­íc vµ luËt tôc. Nh÷ng h×nh thøc thÓ hiÖn ®¹o ®øc rÊt gi¶n dÞ, méc m¹c song rÊt ®Æc tr­ng cña c¸c lo¹i h×nh v¨n häc, v¨n ho¸ d©n gian trong tËp qu¸n, phong tôc, luËt tôc nh­ ca dao, tôc ng÷... ®· cã t¸c dông to lín vÒ gi¸o dôc ý thøc, t×nh c¶m vµ hµnh vi cña con ng­êi, h­íng thiÖn vµ lo¹i bá c¸i ¸c.

Mçi mét lo¹i quy ph¹m x· héi cã nh÷ng ­u thÕ vµ h¹n chÕ cña m×nh. ch¼ng h¹n, ph¸p luËt khã cã thÓ t¸c ®éng ®Õn c¸c quan hÖ t­ t­ëng vµ quan hÖ t×nh c¶m. Nh­ng trong viÖc ®iÒu chØnh lo¹i quan hÖ x· héi nµy, ®¹o ®øc, luËt tôc l¹i tá ra cã ­u thÕ h¬n. Ph¸p luËt cã t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn c¸c quy ph¹m x· héi, víi néi dung tiÕn bé, ph¸p luËt sÏ cã ¶nh h­ëng tÝch cùc tíi c¸c quy ph¹m x· héi, trong nh÷ng chõng mùc nhÊt ®Þnh sÏ lµm thay ®æi néi dung cña nh÷ng quy ph¹m x· héi ®ã. VËn dông vµo ®iÒu kiÖn thùc tÕ ë n­íc ta hiÖn nay, ph¸p luËt khi ¸p dông, muèn ®­îc c«ng b»ng vµ ®Çy ®ñ, cÇn ph¶i ®­îc bæ sung b»ng tôc lÖ, tËp qu¸n²¹.

Ph¸p luËt cña nhµ n­íc ta ®· ghi nhËn nh÷ng nguyªn t¾c, quy ph¹m ®¹o ®øc truyÒn thèng d©n téc, nh÷ng phong tôc, tËp qu¸n cã gi¸ trÞ tÝch cùc trong cuéc sèng. Sù ghi nhËn nµy cã ý nghÜa rÊt to lín, lµm cho ph¸p luËt võa cã tÝnh phï hîp thùc tÕ, võa cã c¬ së x· héi s©u xa, ®¶m b¶o cho ph¸p luËt ®­îc thi hµnh vµ ph¸t huy t¸c dông trong qu¶n lý x· héi. §èi víi nh÷ng tËp qu¸n l¹c hËu, b¶o thñ, nh÷ng quan niÖm, chuÈn mùc ®¹o ®øc ph¶n tiÕn bé, ph¸p luËt cã nh÷ng quy ®Þnh cÊm ®o¸n, ®Ó h¹n chÕ, xo¸ bá. Phong tôc, tËp qu¸n, luËt tôc, h­¬ng ­íc ngoµi nh÷ng h¹n chÕ, ¶nh h­ëng tiªu cùc ra, cßn cã vai trß tÝch cùc trong viÖc thùc hiÖn ph¸p luËt, x©y dùng ý thøc, lèi sèng theo ph¸p luËt.

Gi¸ trÞ cña c¸c quy t¾c x· héi nµy lµ ®· gãp phÇn gi÷ g×n nh÷ng truyÒn thèng tèt ®Ñp cña d©n téc, cñng cè t×nh ®oµn kÕt gi÷a c¸c thµnh viªn trong c¸c céng ®ång d©n c­, h­íng hä tíi nh÷ng c¸ch xö sù phï hîp víi ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt.Trong nhiÒu tr­êng hîp, luËt tôc, h­¬ng ­íc (quy ­íc) ®· gãp phÇn ng¨n chÆn, phßng ngõa nh÷ng vi ph¹m ph¸p luËt, gi¶i quyÕt c¸c tranh chÊp, m©u thuÉn nhá trong ®êi sèng th­êng nhËt. ViÖc sö dông nh÷ng gi¸ trÞ tÝch cùc cña luËt tôc, h­¬ng ­íc, phong tôc, tËp qu¸n vµo viÖc qu¶n lý, tæ chøc ®êi sèng x· héi lµ mét ®iÒu cÇn thiÕt kh¸ch quan ë n­íc ta hiÖn nay.

Nghiªn cøu hÖ thèng ph¸p luËt nhµ Lª, cã thÓ thÊy c¸c nhµ lµm luËt thêi ®ã ®· cã ý thøc s©u s¾c vÒ sù thÝch øng cña ph¸p luËt víi c¸c tËp tôc cæ truyÒn. Bé luËt nhµ Lª ®· chÞu ¶nh h­ëng rÊt nhiÒu cña nh÷ng phong tôc, tËp qu¸n vµ ®· ®­a chóng vµo néi dung c¸c ®iÒu luËt. VÝ dô: §iÒu 388 Bé luËt Hång §øc quy ®Þnh vÒ thõa kÕ tµi s¶n vµ ruéng ®Êt h­¬ng ho¶ - 1/20 tµi s¶n ®Ó thê cóng tæ tiªn, phÇn cßn l¹i chia ®Òu cho c¸c con, bÊt kÓ trai hay g¸i. XuÊt ph¸t tõ mét thùc tÕ cña ViÖt Nam, vµ biÓu thÞ sù t«n träng luËt tôc cña c¸c d©n téc, ®iÒu 40 quy ®Þnh: "Ng­êi th­îng du ph¹m téi víi nhau th× theo phong tôc xø Êy mµ ®Þnh téi. Nh÷ng ng­êi th­îng du ph¹m téi víi ng­êi trung ch©u th× theo luËt mµ ®Þnh téi". Cã thÓ coi chÝnh s¸ch ­u tiªn ng­êi thuéc c¸c d©n téc miÒn nói cña nhµ vua Lª Th¸nh T«ng lµ mét chÝnh s¸ch rÊt th«ng minh, thÓ hiÖn sù kh«n ngoan vÒ chÝnh trÞ vµ ph¸p lý. ViÖc ®­a phong tôc, tËp qu¸n vµo trong ph¸p luËt lµ ®iÒu cÇn thiÕt kh¸ch quan, nh»m môc ®Ých yªn d©n, b×nh æn x· héi, suy cho cïng còng lµ ®Ó b¶o vÖ quyÒn lùc cña nhµ n­íc.²²

Sau thêi Lª Th¸nh T«ng, hÖ thèng ph¸p luËt dÇn dÇn trë nªn láng lÎo, nhÊt lµ tõ sau cuéc chÝnh biÕn n¨m 1527, ®Êt n­íc b­íc vµo thêi kú lo¹n ly. Trong suèt thêi gian gÇn ba thÕ kû, víi t×nh tr¹ng mét n­íc cã nhiÒu chÝnh quyÒn víi nh÷ng chÝnh s¸ch cai trÞ kh¸c nhau, ng­êi d©n l¹i tù ph¸t trë vÒ víi nh÷ng chÕ ®Þnh x· héi æn ®Þnh cña m×nh: tôc lÖ lµng x·. Theo c¸c nhµ nghiªn cøu, ®©y lµ thêi kú phôc h­ng cña c¸c chÕ ®Þnh phi quan ph­¬ng.²³ Thùc d©n Ph¸p, sau khi thiÕt lËp ®­îc sù thèng trÞ lªn toµn câi ViÖt Nam, còng ®· cã m­u ®å ¸p ®Æt lªn x· héi ViÖt Nam mét hÖ thèng ph¸p luËt thùc d©n. Nh­ng sau nh÷ng cuéc c¶i l­¬ng h­¬ng chÝnh (Reorganition de administration communal), chÝnh quyÒn thùc d©n Ph¸p ®· ph¶i thõa nhËn c¸c tæ chøc tù trÞ ë lµng x· nh­: "Héi ®ång kú môc", "Héi ®ång téc biÓu" vµ hÖ thèng c¸c luËt tôc cña lµng - h­¬ng ­íc. Mét nhµ nghiªn cøu sö häc ®· cã nhËn xÐt: "ng­êi Ph¸p ®· lîi dông ®­îc truyÒn thèng qu¶n lý lµng x· cña ng­êi ViÖt th«ng qua H­¬ng ­íc, kh«n khÐo ®­a luËt ph¸p cña nhµ n­íc b¶o hé vµo trong lÖ lµng, lÖ lµng ho¸ phÐp n­íc" ²⁴.

Tõ khi cã chñ tr­¬ng ®æi míi cña §¶ng vµ Nhµ n­íc, ®Æc biÖt lµ tõ th¸ng 4/1988, víi sù kiÖn Bé ChÝnh trÞ Ban chÊp hµnh Trung ­¬ng §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ban hµnh NghÞ quyÕt 10 giao quyÒn sö dông ruéng ®Êt l©u dµi vµ æn ®Þnh cho n«ng d©n, ®ång thêi hé gia ®×nh n«ng nh©n ®­îc tr¶ l¹i quyÒn tù chñ trong s¶n xuÊt – kinh doanh, ®êi sèng ë c¸c lµng x· ®· cã nh÷ng biÕn ®æi s©u s¾c. §©y chÝnh lµ yÕu tè quan träng nhÊt cho sù “t¸i lËp h­¬ng ­íc míi”. Cïng víi c¸c ho¹t ®éng ®a d¹ng cña kinh tÕ hé gia ®×nh vËn hµnh theo c¬ chÕ thÞ tr­êng ®· lµm n¶y sinh nhu cÇu qu¶n lý t¹i céng ®ång d©n c­. C¸c chÝnh s¸ch míi trong n«ng nghiÖp ®· t¹o b­íc chuyÓn biÕn m¹nh mÏ trong viÖc gi¶i quyÕt hµi hoµ vÊn ®Ò lîi Ých vµ c¸c quan hÖ lîi Ých gi÷a: tËp thÓ – c¸ nh©n - x· héi.

Sù thay ®æi vµ ph¸t triÓn kinh tÕ nãi chung, kinh tÕ hé gia ®×nh trong n«ng th«n nãi riªng ®· dÉn ®Õn mét lo¹t nh©n tè míi vÒ chÝnh trÞ - x· héi cÇn ®­îc gi¶i quyÕt nh­ xö lý c¸c kho¶n nî tån ®äng, gi¶i quyÕt kho¶n c«ng quü cña hîp t¸c x· khi gi¶i thÓ hoÆc tæ chøc l¹i. C¸c tæ chøc §¶ng, mÆt trËn, c¸c ®oµn thÓ nh©n d©n còng cã nh÷ng thay ®æi trong ho¹t ®éng cña m×nh nh»m x©y dùng sù ®oµn kÕt, t­¬ng trî, gi÷ g×n an ninh, trËt tù, ph¸t huy tÝnh tù qu¶n trong th«n lµng. Vai trß cña tr­ëng th«n ®­îc ghi nhËn, lµ ng­êi ®¹i diÖn cho d©n lµng ®iÒu hµnh c¸c ho¹t ®éng tù qu¶n. C¸c ho¹t ®éng v¨n ho¸, tÝn ng­ìng mµ næi bËt lµ lÔ héi truyÒn thèng cña tõng lµng, viÖc x©y dùng míi, tu bæ l¹i c¸c ®×nh, chïa, miÕu m¹o, nhµ thê hä, nhµ thê tæ vv …®­îc ph¸t triÓn trong ph¹m vi th«n, lµng, dßng hä, c¸c tæ chøc x· héi phi chÝnh thøc kh¸c. Nh÷ng nh©n tè míi vÒ chÝnh trÞ, kinh tÕ, x· héi vµ v¨n ho¸ trong céng ®ång ®· gãp phÇn thóc ®Èy sù t¸i lËp, sù ra ®êi cña c¸c h­¬ng ­íc víi nh÷ng c¸ch gäi tªn kh¸c nhau.

T¹i nhiÒu ®Þa ph­¬ng trong c¶ n­íc, viÖc x©y dùng vµ thùc hiÖn h­¬ng ­íc ®· cã vai trß to lín gãp phÇn vµo c«ng t¸c qu¶n lý ®êi sèng céng ®ång, gi÷ g×n vµ ph¸t huy nh÷ng gi¸ trÞ tÝch cùc cñ55\a truyÒn thèng v¨n ho¸ lµng x· trong ®iÒu kiÖn míi. C¸c b¶n h­¬ng ­íc míi nh×n chung ®· gãp phÇn tÝch cùc vµo viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc, ®­a ph¸p luËt vµo cuéc sèng céng ®ång.

- Ph¸p luËt cã t¸c ®éng m¹nh mÏ ®Õn c¸c quy ph¹m x· héi. Ph¸p luËt cã néi dung tiÕn bé sÏ cã ¶nh h­ëng tÝch cùc tíi c¸c quy ph¹m x· héi, vµ ng­îc l¹i, ph¸p luËt sÏ cã ¶nh h­ëng tiªu cùc. Ch¼ng h¹n, luËt h«n nh©n gia ®×nh ®· gãp phÇn tÝch cùc vµo viÖc rÌn luyÖn vµ x©y dùng ng­êi c«ng d©n g­¬ng mÉu, gia ®×nh kiÓu mÉu, ph¸t huy nh÷ng truyÒn thèng tèt ®Ñp vµ b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc. T¹i tØnh B×nh §Þnh, trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn luËt h«n nh©n gia ®×nh, c¸c gia ®×nh ®· lo¹i bá dÇn c¸c quan niÖm cña chÕ ®é h«n nh©n gia ®×nh phong kiÕn ®Ó l¹i, h«n nh©n qua nhiÒu nghi lÔ, viÖc x©y dùng vî chång tõ chç cã 9 lÔ, sau gi¶m xuèng cßn 4 lÔ, ®Õn nay, phÇn ®«ng c¸c gia ®×nh chØ lµm theo 2 lÔ²⁵. §èi víi viÖc thùc hiÖn c¸c quy ph¹m - c¸c ®iÒu lÖ cña c¸c tæ chøc x· héi, ph¸p luËt còng cã vai trß to lín. §iÒu ®ã dÔ dµng nhËn thÊy qua t¸c ®éng cña ph¸p luËt ®Õn viÖc thùc hiÖn ®iÒu lÖ cña ®oµn thanh niªn céng s¶n Hå ChÝ Minh.

- Nh÷ng quy ph¹m, nh÷ng quan ®iÓm ®¹o ®øc truyÒn thèng d©n téc, nh÷ng phong tôc, tËp qu¸n cã gi¸ trÞ tÝch cùc chung ®Òu ®­îc ghi nhËn trong ph¸p luËt ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau nhÊt ®Þnh. §iÒu 5 HiÕn ph¸p 1992 ®· x¸c ®Þnh nguyªn t¾c t«n träng, b¶o vÖ vµ ph¸t huy nh÷ng phong tôc, tËp qu¸n, truyÒn thèng tèt ®Ñp cña c¸c d©n téc ViÖt Nam. Bé luËt d©n sù n­íc ta ®· thÓ hiÖn nguyªn t¾c t«n träng nh÷ng tËp qu¸n cã néi dung tÝch cùc, cã thÓ ®­îc ¸p dông trong viÖc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò d©n sù. Bé luËt d©n sù quy ®Þnh nh÷ng nguyªn t¾c ®Æc thï thÓ hiÖn b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc ViÖt Nam nh­ nguyªn t¾c t«n träng ®¹o ®øc truyÒn thèng tèt ®Ñp, tù do giao kÕt hîp ®ång nh­ng kh«ng ®­îc tr¸i víi ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc x· héi. Nguyªn t¾c hoµ gi¶i, phï hîp víi ®¹o lý, tËp qu¸n sinh ho¹t céng ®ång cña d©n téc ViÖt Nam.

- §èi víi nh÷ng tËp qu¸n l¹c hËu, b¶o thñ, nh÷ng quan niÖm, chuÈn mùc ®¹o ®øc ph¶n tiÕn bé, ph¸p luËt cã nh÷ng quy ®Þnh cÊm ®o¸n, ®Ó h¹n chÕ, xo¸ bá. §iÒu nµy ®­îc thÓ hiÖn râ nÐt trong luËt h«n nh©n gia ®×nh, trong c¸c v¨n b¶n ph¸p luËt vÒ qu¶n lý hµnh chÝnh, liªn quan ®Õn viÖc tæ chøc ngµy lÔ, tÕt, c­íi xin, ma chay, ch«n cÊt, ngµy giç...

Nh­ vËy, phong tôc, tËp qu¸n, luËt tôc còng cã t¸c dông hai mÆt, tÝch cùc vµ tiªu cùc ®èi víi viÖc thùc hiÖn ph¸p luËt, viÖc x©y dùng ý thøc, lèi sèng theo ph¸p luËt. C¸c quy ph¹m x· héi kÓ trªn cã gi¸ trÞ ®¹o ®øc x· héi, thÓ hiÖn truyÒn thèng tèt ®Ñp cña c¸c céng ®ång c¸c d©n téc ViÖt Nam, xuÊt ph¸t tõ nh÷ng nguyÖn väng chung cña c¸c thµnh viªn céng ®ång ®­îc ®Ò lªn thµnh nh÷ng quy t¾c xö sù chung.

LuËt tôc, h­¬ng ­íc, phong tôc tËp qu¸n lµ nh÷ng c«ng cô qu¶n lý cã tÝnh chÊt tù qu¶n cña c¸c céng ®ång d©n c­, cã céi nguån s©u xa trong lÞch sö ngµn n¨m v¨n hiÕn cña d©n téc ta. Gi¸ trÞ cña c¸c quy t¾c x· héi nµy lµ ®· gãp phÇn gi÷ g×n nh÷ng truyÒn thèng tèt ®Ñp cña d©n téc, b¶o tån ®­îc b¶n s¾c v¨n ho¸ d©n téc, cñng cè, g¾n kÕt c¸c thµnh viªn trong c¸c céng ®ång d©n c­, ®Æc biÖt lµ ë c¸c bu«n lµng, th«n x· n«ng th«n vµ miÒn nói ViÖt Nam; t¹o c¬ së cho viÖc x©y dùng cuéc sèng chung hµi hoµ, nh©n ¸i, gióp ®ì, t­¬ng trî lÉn nhau. Bªn c¹nh gi¸ trÞ ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi, c¸c quy ph¹m x· héi kÓ trªn cßn cã gi¸ trÞ gi¸o dôc nh©n c¸ch con ng­êi, h­íng hä tíi nh÷ng c¸ch xö sù phï hîp víi lîi Ých cña céng ®ång, x· héi, t¹o dùng, båi d­ìng nh÷ng ®øc tÝnh tèt ®Ñp nh­: trung thùc, khoan dung, vÞ tha, ®é l­îng, thuû chung, t­¬ng th©n, t­¬ng ¸i gi÷a con ng­êi trong cuéc sèng.

Trong nhiÒu tr­êng hîp, luËt tôc, h­¬ng ­íc (quy ­íc) ®· gãp phÇn ng¨n chÆn, phßng ngõa nh÷ng vi ph¹m ph¸p luËt, gi¶i quyÕt c¸c tranh chÊp, m©u thuÉn nhá trong ®êi sèng th­êng nhËt. HiÖn nay, ë nhiÒu ®Þa ph­¬ng, c¸c tæ hoµ gi¶i, c¸c "toµ ¸n phong tôc" ë mét sè vïng miÒn rõng nói T©y nguyªn ®· tæ chøc vµ ho¹t ®éng cã hiÖu qu¶. Do vËy, viÖc vËn dông nh÷ng gi¸ trÞ tÝch cùc cña luËt tôc, h­¬ng ­íc, phong tôc, tËp qu¸n vµo trong c«ng t¸c x©y dùng, tæ chøc ®êi sèng x· héi lµ mét ®iÒu cÇn thiÕt kh¸ch quan trong ®iÒu kiÖn hiÖn nay ë n­íc ta.

LuËt tôc còng nh­ phong tôc vµ nhiÒu tËp qu¸n kh¸c cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi ®¹o ®øc, lµ h×nh thøc vµ lµ ph­¬ng tiÖn ®Ó ghi nhËn, b¶o vÖ c¸c chuÈn mùc, c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc. Khi con ng­êi ta cã ý thøc vµ hµnh vi tu©n theo tËp qu¸n, phong tôc, luËt tôc th× còng lµ lµm theo bæn phËn ®¹o ®øc cña m×nh, sèng cã tr¸ch nhiÖm, t×nh c¶m víi chÝnh m×nh vµ víi nh÷ng ng­êi xung quanh trong c¸c céng ®ång. Tuy nhiªn, trong nhiÒu tr­êng hîp, lµm theo nh÷ng tËp qu¸n l¹c hËu, ph¶n tiÕn bé l¹i lµ sù c¶n trë viÖc nhËn thøc vµ thùc hµnh ®¹o ®øc.

HiÖn nay trong ®êi sèng cña ®ång bµo ta ë c¸c bu«n lµng luËt tôc vÉn cßn hiÖu lùc vµ tån t¹i song song víi ph¸p luËt nhµ n­íc. HÇu hÕt nh÷ng tranh chÊp, m©u thuÉn nhá trong néi bé nh©n d©n, c¸c vi ph¹m nhá ®Òu vÉn ®­îc gi¶i quyÕt trong ph¹m vi c¸c bu«n lµng vµ theo luËt tôc, thËm chÝ c¶ nh÷ng vô viÖc vÒ nguyªn t¾c lµ thuéc thÈm quyÒn cña Toµ ¸n nh©n d©n. ChØ trong tr­êng hîp bu«n lµng kh«ng gi¶i quyÕt ®­îc, ®­¬ng sù kh«ng ®ång ý hoÆc do cã ý thøc ph¸p luËt tèt h¬n th× míi chuyÓn lªn Toµ ¸n gi¶i quyÕt. Tuy nhiªn nh÷ng tr­êng hîp göi ®Õn Toµ ¸n kh«ng nhiÒu l¾m. §iÒu nµy cµng thÓ hiÖn tÝnh bÒn v÷ng cña luËt tôc ngay c¶ trong giai ®o¹n hiÖn nay. ChØ khi nµo mµ bu«n lµng kh«ng gi¶i quyÕt ®­îc nh÷ng vô vi ph¹m nhá th× míi nhê ®Õn ph¸p luËt, ®Õn sù can thiÖp cña nhµ n­íc. ChÝnh nhê vËy mµ ë nh÷ng vïng s©u, vïng xa, t×nh h×nh trËt tù an toµn x· héi vÒ c¬ b¶n vÉn ®­îc ®¶m b¶o, Ýt cã nh÷ng vô viÖc vi ph¹m ph¸p luËt x¶y ra.

Nh×n chung trong c¸c quan hÖ d©n sù, luËt tôc vÉn ®­îc ¸p dông, tuy ph¹m vi ¸p dông cã phÇn nµo bÞ thu hÑp l¹i, song nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn ®êi sèng cña ®ång bµo th× vÉn ®­îc ¸p dông tÝch cùc. Ch¼ng h¹n, nh­ khi b¾t ®­îc cña r¬i ph¶i b¸o cho d©n lµng biÕt. NÕu ai ®ã thiÕu ¨n, cã thÓ "lÊy trém tö tÕ" b»ng c¸ch bÎ cµnh c©y ®Æt ë n¬i trém c¾p ®Ó lµm dÊu, nÕu kh«ng th× sÏ bÞ coi lµ ph¹m téi ¨n c¾p. Ai ph¸ rèi c¸c lÔ héi th× sÏ bÞ d©n lµng ph¹t n¨m con heo lo¹i lín. Trong quan hÖ h«n nh©n vµ gia ®×nh, sù hiÖn diÖn vµ hiÖu lùc thùc tÕ cña luËt tôc l¹i cµng m¹nh mÏ h¬n. NhiÒu vô ly h«n vÉn ®­îc gi¶i quyÕt theo luËt tôc. Khi ®oµn kh¶o s¸t chóng t«i ®Õn th¨m vµ pháng vÊn giµ lµng bu«n Chur ®¨ng, x· Chur ®¨ng, huyÖn Chur nga, n¬i cã ®«ng ng­êi £§ª sinh sèng, giµ lµng nµy kh¼ng ®Þnh: luËt tôc vÉn cßn ®­îc l­u gi÷, nhÊt lµ trong viÖc hoµ gi¶i gi÷a bªn bÞ vµ bªn nguyªn. Khi xÐt xö vai trß chñ yÕu vÉn thuéc tr­ëng bu«n, téi ¨n c¾p th­êng ®­îc xö theo luËt tôc, Ýt ph¶i ®­a ra toµ. Ho¹t ®éng hoµ gi¶i t¹i bu«n lµng cã vai trß v« cïng to lín trong viÖc ¸p dông nh÷ng quy ®Þnh tÝch cùc cña luËt tôc. C¸c nguån viÖn dÉn c¬ b¶n trong hoµ gi¶i trªn thùc tÕ vÉn lµ luËt tôc. C¸i míi ®­îc bæ sung vµo ®©y lµ c¸n bé hoµ gi¶i ®· lång ghÐp c¸c quy ®Þnh cña ph¸p luËt vµo vÒ nh÷ng vô viÖc cÇn hoµ gi¶i. C¸c chÕ tµi luËt tôc b©y giê vÉn ®­îc ¸p dông: båi th­êng hiÖn vËt... nh­ng ®· b¾t ®Çu mÒm dÎo h¬n, nhÑ h¬n, cã tÝnh ®Õn hoµn c¶nh kinh tÕ, gia c¶nh, søc khoÎ cña c¸c bªn.

Uy tÝn cña giµ lµng, vÞ trÝ thùc tÕ cña «ng ta vÉn ®­îc duy tr×, tuy r»ng tham gia vµo qu¸ tr×nh gi¶i quyÕt c¸c vô viÖc ®· cã sù tham gia cña c¸c nh©n vËt kh¸c tõ phÝa chÝnh quyÒn, ®oµn thÓ x· héi. H¬n n÷a theo d©n lµng, ®­a vô viÖc ra nhµ n­íc thñ tôc cßn phøc t¹p, mÊt thêi gian ®i theo hÇu kiÖn, cã khi cßn bÞ c¸c c¸n bé nhµ n­íc nhòng nhiÔu, mét sè tr­êng hîp cßn cã biÓu hiÖn vßi tiÒn. Tæ hoµ gi¶i rÊt cã uy tÝn, v× hä xö cã t×nh cã lý, hîp lßng ng­êi, vËn dông luËt tôc, lêi nãi cã vÇn, dÉn d¾t, luËt tôc thÓ hiÖn ý chÝ céng ®ång, dÔ ®­îc d©n lµng tu©n thñ tù nguyÖn. Sù tuyªn thÖ cña c¸c bªn c¶ bªn vi ph¹m vµ bªn bÞ h¹i tr­íc d©n lµng mµ ng­êi ®¹i diÖn lµ vÞ giµ lµng, lêi thÒ nguyÒn tr­íc thÇn linh cã søc m¹nh vµ hiÖu lùc rÊt cao, lµ yÕu tè ®¶m b¶o cho hä kh«ng t¸i ph¹m hoÆc quªn ®i viÖc thï hËn nhau. §ã còng chÝnh lµ mét trong nh÷ng gi¸ trÞ ®¸ng khÝch lÖ, t«n träng cña c¬ chÕ gi¶i quyÕt b»ng luËt tôc th«ng qua hoµ gi¶i ë c¬ së.

Nh­ng mét mÆt kh¸c, nh÷ng quy ph¹m x· héi kÓ trªn còng cã nh÷ng ¶nh h­ëng tiªu cùc rÊt lín trong ®êi sèng, trong viÖc thùc hiÖn ph¸p luËt. ChÝnh nh÷ng tËp qu¸n l¹c hËu, nh÷ng quan ®iÓm, lèi sèng ®¹o ®øc kh«ng tiÕn bé còng lµ nh÷ng lùc c¶n ghª gím ®èi víi viÖc thùc hiÖn ph¸p luËt. HiÖn nay trong luËt tôc, h­¬ng ­íc míi còng cßn nhiÒu nh÷ng quy ®Þnh tr¸i víi ph¸p luËt cña nhµ n­íc. Ch¼ng h¹n, cã nhiÒu b¶n quy ­íc ®­a ra quy ®Þnh cÊm mäi ng­êi ®i l¹i tõ 23 giê ®Õn 4 giê s¸ng, nÕu ai vi ph¹m sÏ bÞ ph¹t tíi 30 kg thãc (quy ­íc cña lµng CÇu g¹o, huyÖn Yªn phong, Hµ b¾c cò)²⁶; ®Ò ra møc xö ph¹t cao h¬n quy ®Þnh cña ph¸p lÖnh xö lý vi ph¹m hµnh chÝnh hiÖn hµnh.²⁷

Thùc hiÖn qu¶n lý x· héi b»ng ph¸p luËt vµ kh«ng ngõng t¨ng c­êng ph¸p chÕ x· héi kh«ng cã nghÜa lµ chóng ta chØ thùc hiÖn ph¸p luËt mét c¸ch ®¬n thuÇn mµ phñ nhËn c¸c phong tôc, tËp qu¸n. Ph¸p luËt trong néi dung cña m×nh bao gåm c¶ nh÷ng phong tôc tËp qu¸n tèt ®Ñp ®· ®­îc Nhµ n­íc thõa nhËn cã gi¸ trÞ ph¸p lý. Néi dung nµy ®­îc thÓ hiÖn rÊt râ trong Bé luËt d©n sù, LuËt H«n nh©n vµ gia ®×nh vµ nhiÒu v¨n b¶n ph¸p luËt quan träng kh¸c. X©y dùng nhµ n­íc ph¸p quyÒn ë n­íc ta cÇn ®­îc tiÕn hµnh cïng víi viÖc x©y dùng x· héi d©n sù, b¶o vÖ phong tôc, tËp qu¸n, luËt tôc, h­¬ng ­íc cïng nh÷ng quy t¾c cña c¸c céng ®ång d©n c­ trong ®iÒu kiÖn míi. TÝnh ®óng ®¾n cña c¸c lo¹i quy ph¹m x· héi nµy ®­îc xem xÐt, ®¸nh gi¸ trªn c¬ së ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt. C¸c quy ®Þnh tr¸i ph¸p luËt, tr¸i ®¹o ®øc x· héi nhÊt ®Þnh ph¶i ®­îc h¹n chÕ vµ xo¸ bá khái ®êi sèng x· héi. TËp qu¸n, phong tôc, luËt tôc vµ h­¬ng ­íc cã vai trß rÊt quan träng trong viÖc ®Þnh h­íng, h×nh thµnh vµ hoµn thiÖn nh©n c¸ch c¸c c¸ nh©n trong céng ®ång.

H­¬ng ­íc còng nh­ ph¸p luËt cã môc ®Ých thèng nhÊt víi nhau lµ nh»m x©y dùng sù æn ®Þnh, trËt tù x· héi nãi chung, céng ®ång lµng th«n nãi riªng. H­¬ng ­íc cã ­u thÕ riªng vÒ c¬ chÕ ®iÒu chØnh - c¬ chÕ tù ®iÒu chØnh víi søc m¹nh cña d­ luËn céng ®ång. VÒ h×nh thøc vµ ng«n ng÷ thÓ hiÖn, h­¬ng ­íc ®­îc diÔn ®¹t b»ng mét thø ng«n ng÷ riªng, ®Æc thï, gÇn gòi víi c¸ch øng xö, víi tr×nh ®é v¨n ho¸, nhËn thøc cña ng­êi d©n ®Þa ph­¬ng nªn nh÷ng quy ®Þnh cña h­¬ng ­íc lµm cho hä dÔ hiÓu, dÔ thuéc vµ dÔ ¸p dông. §©y lµ nh÷ng ­u thÕ cña h­¬ng ­íc ®Ó gãp phÇn gi¸o dôc ý thøc, tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc vµ ý thøc tu©n theo ph¸p luËt cña ng­êi d©n. C¸c quy ®Þnh cña h­¬ng ­íc ®· thùc sù t¸c ®éng vµo viÖc th¸o gì nh÷ng khã kh¨n, v­íng m¾c trong viÖc thùc thi ph¸p luËt Nhµ n­íc t¹i c¸c lµng, th«n nh­ viÖc phßng ngõa, ng¨n chÆn c¸c tÖ n¹n x· héi, thùc hiÖn LuËt h«n nh©n vµ gia ®×nh, thùc hiÖn c¸c chÝnh s¸ch vÒ d©n sè, kÕ ho¹ch ho¸ gia ®×nh, c¸c chÝnh s¸ch vÒ d©n téc, tÝn ng­ìng, t«n gi¸o…

VÒ ph­¬ng diÖn ®¹o ®øc, h­¬ng ­íc cã vai trß to lín ®Ó ghi nhËn, b¶o vÖ vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc truyÒn thèng, hiÖn thùc ho¸ chóng vµo hµnh vi thùc tÕ cña ng­êi d©n trong c¸c céng ®ång. H­¬ng ­íc víi nh÷ng lîi thÕ riªng, ghi nhËn vµ ®Þnh h­íng cho nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc, nh÷ng phong tôc tËp qu¸n tèt ®Ñp cña tõng lµng, th«n sao cho phï hîp víi nh÷ng chuÈn mùc chung cña ph¸p luËt, kh«ng ®i chÖch ®Þnh h­íng cña §¶ng vµ Nhµ n­íc. C¸c b¶n h­¬ng ­íc míi lµ ph­¬ng tiÖn ghi nhËn nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc chung ®­îc céng ®ång th«n, lµng thõa nhËn, ®Þnh h­íng hµnh vi xö sù mang tÝnh ®¹o ®øc, nh©n v¨n cña tõng thµnh viªn sèng trong céng ®ång. §ång thêi, h­¬ng ­íc còng gãp phÇn xo¸ bá nh÷ng hñ tôc ®¹o ®øc kh«ng phï hîp xuÊt ph¸t tõ nh÷ng tiªu chÝ cña lÔ gi¸o phong kiÕn x©m ph¹m ®Õn danh dù, nh©n phÈm, søc khoÎ cña con ng­êi nh­: ph¹t v¹, c¹o ®Çu b«i v«i, bá bÌ tr«i s«ng ®èi víi phô n÷ kh«ng chung thuû, hoÆc ®uæi khái lµng…

VÒ mèi quan hÖ víi phong tôc, tËp qu¸n, h­¬ng ­íc míi cã vai trß to lín trong viÖc gi÷ g×n, ph¸t huy nh÷ng phong tôc, tËp qu¸n tèt ®Ñp, lo¹i bá dÇn nh÷ng phong tôc, tËp qu¸n l¹c hËu, ph¶n tiÕn bé. H­¬ng ­íc chøa ®ùng trong m×nh nhiÒu phong tôc, tËp qu¸n, tËp tôc, tôc lÖ vÒ c¬ b¶n lµ tÝch cùc ®­îc thµnh viªn trong th«n lµng thõa nhËn vµ thèng nhÊt x©y dùng thµnh c¸c quy ®Þnh cña h­¬ng ­íc. C¸c phong tôc tËp qu¸n trong h­¬ng ­íc cã tÝnh chän läc vµ cã tÝnh h­íng ®Ých cao, ®¸p øng nh÷ng nhu cÇu cÇn thiÕt cho lîi Ých cña céng ®ång d©n c­ th«n, lµng ®­îc mäi ng­êi thõa nhËn vµ tù nguyÖn thi hµnh.

Mçi mét chÕ ®Þnh ph¸p luËt, mçi mét ®iÒu luËt h«n nh©n vµ gia ®×nh ®Òu ph¶n ¸nh phong tôc, tËp qu¸n vµ lµ kÕt tinh b¶n s¾c v¨n hãa truyÒn thèng hµng ngµn n¨m cña d©n téc ta. §iÒu 5 LuËt h«n nh©n gia ®×nh n¨m 2000 ®· tËp trung thÓ hiÖn nguyªn t¾c ¸p dông tËp qu¸n, phong tôc trong viÖc gi¶i quyÕt c¸c quan hÖ x· héi ë ®©y nh­ng víi yªu cÇu chung lµ kh«ng ®­îc tr¸i víi ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc x· héi.

Thùc tiÔn gi¶i quyÕt c¸c tranh chÊp d©n sù, trong c«ng t¸c hoµ gi¶i ë c¬ së t¹i c¸c vïng miÒn nói n­íc ta ®· cho thÊy mèi quan hÖ gi÷a ph¸p luËt vµ tËp qu¸n, sù cÇn thiÕt ph¶i ¸p dông tËp qu¸n trªn nguyªn t¾c kh«ng tr¸i ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc x· héi. §iÒu nµy ®­îc thÓ hiÖn râ nÐt trong viÖc gi¶i quyÕt c¸c tranh chÊp vÒ gia sóc n¬i cã tËp qu¸n th¶ r«ng sóc vËt, viÖc gi¶i quyÕt båi th­êng thiÖt h¹i vÒ tÝnh m¹ng, n¬i cã c¸c tËp qu¸n kh¸c nhau vÒ mai t¸ng... ph¶i vËn dông ®ång bé vµ hµi hoµ gi÷a ph¸p luËt vµ tËp qu¸n cña mçi ®Þa ph­¬ng.²⁸

HiÖn nay, vËn dông nguyªn t¾c ¸p dông tËp qu¸n trong ho¹t ®éng xÐt xö ë n­íc ta cßn nhiÒu v­íng m¾c. Mét trong sè ®ã lµ vÊn ®Ò nÕu viÖc ¸p dông kh«ng ®óng c¸c tËp qu¸n còng cã thÓ lµ c¨n cø ®Ó kh¸ng nghÞ, thay ®æi hiÖu lùc cña quyÕt ®Þnh xÐt xö. KÕt qu¶ kh¶o s¸t ë mét sè tØnh miÒn nói th­êng xuyªn cã ¸p dông tËp qu¸n cho thÊy cã ®Õn mét nöa sè b¶n ¸n, quyÕt ®Þnh viÖn dÉn tËp qu¸n ®Ó gi¶i quyÕt tranh chÊp kh«ng ®­îc ViÖn kiÓm s¸t, Tßa ¸n cÊp phóc thÈm chÊp nhËn. Ngay ®èi víi c¸c ®oµn thÓ x· héi còng chØ chÊp nhËn, ®ång t×nh víi 58,3% c¸c b¶n ¸n, quyÕt ®Þnh cã ¸p dông tËp qu¸n.²⁹

CÇn x¸c ®Þnh, lÜnh vùc quan hÖ x· héi nµo ®­îc ¸p dông tËp qu¸n, ph¶i ch¨ng chØ giíi h¹n trong lÜnh vùc d©n sù, kinh tÕ, h«n nh©n gia ®×nh?. Lµm thÕ nµo ®Ó x¸c ®Þnh tËp qu¸n, nhÊt lµ trong tr­êng hîp tËp qu¸n chØ lµ thãi quen øng xö kh«ng thµnh v¨n? NghÜa vô x¸c ®Þnh tËp qu¸n ®Ó ¸p dông lµ cña Tßa ¸n hay cña ®­¬ng sù, vai trß cña tr­ëng b¶n, giµ lµng cÇn ®­îc ph¸t huy nh­ thÕ nµo, cã cÇn sö dông t­ vÊn cña c¸c nhµ x· héi häc kh«ng?. Vµ, trong tr­êng hîp cã sù xung ®ét vÒ c¸c tËp qu¸n kh¸c nhau ®Ó x¸c ®Þnh quyÒn, nghÜa vô cña c¸c bªn thuéc c¸c d©n téc, c¸c céng ®ång d©n c­ kh¸c nhau, sinh sèng trªn ®Þa bµn kh¸c nhau th× ¸p dông tËp qu¸n nµo? Ph¶i ch¨ng lµ cÇn ¸p dông tËp qu¸n n¬i x¶y ra tranh chÊp hay n¬i x¸c lËp giao dÞch d©n sù?. Råi vÊn ®Ò hiÖu lùc vÒ thêi gian cña tËp qu¸n thÕ nµo? Cã thÓ ¸p dông tËp qu¸n tån t¹i khi giao dÞch ®­îc x¸c lËp nh­ng ®· mai mét tõ l©u kh«ng, hay chØ ®­îc ¸p dông tËp qu¸n ®­¬ng thêi khi ph¸t sinh tranh chÊp?

TËp qu¸n, phong tôc, luËt tôc vµ h­¬ng ­íc võa lµ nguån bæ sung, võa lµ m«i tr­êng ®­a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc vµo cuéc sèng, l¹i còng lµ nguån chÊt liÖu quý ®Ó hoµn thiÖn hÖ thèng ph¸p luËt tiªn tiÕn g¾n víi thùc tiÔn, g¾n víi nh©n d©n vµ phôc vô nh©n d©n. C¸c yÕu tè trong hÖ thèng c¸c quy t¾c xö sù cã mèi liªn hÖ mËt thiÕt víi nhau, bæ sung vµ hç trî cho nhau trong viÖc ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi. Ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc lµ nh÷ng ph­¬ng tiÖn ®iÒu chØnh ®Æc thï, cã tÇm quan träng ®Æc biÖt, song chóng chØ cã thÓ ph¸t huy ®­îc hiÖu lùc vµ hiÖu qu¶ thùc tÕ khi cã sù kÕt hîp sö dông c¸c quy ph¹m x· héi kh¸c mét c¸ch cã chän läc, trªn nguyªn t¾c kh«ng ®­îc tr¸i ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc x· héi. H­¬ng ­íc nÕu ®­îc x©y dùng trªn tinh thÇn ph¸p luËt ch¾c ch¾n sÏ lµ c«ng cô quan träng bæ sung cho ph¸p luËt trong viÖc ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi ë n«ng th«n. Trªn thùc tÕ hiÖn nay, h­¬ng ­íc, phong tôc, tËp qu¸n vÉn ®ang cã hiÖu lùc ¸p dông rÊt cao trong ®êi sèng c¸c céng ®ång c­ d©n ë n­íc ta. Theo c¸c chuyªn gia v¨n ho¸ - sö häc, nªn tham kh¶o kinh nghiÖm cña «ng cha x­a trong viÖc b¶o tån c¸c gi¸ trÞ cña h­¬ng ­íc ®Ó ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi ë n«ng th«n hiÖn nay. Trong lÞch sö ViÖt Nam ®· tõng cã nhiÒu triÒu ®¹i thµnh c«ng trong viÖc lÖ lµng ho¸ phÐp n­íc, biÕn phÐp n­íc thµnh lÖ lµng vµ ®iÒu chØnh lÖ lµng theo phÐp n­íc³⁰.

Khi xem xÐt mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a ph¸p luËt, ®¹o ®øc vµ c¸c lo¹i quy ph¹m x· héi kh¸c, vÒ ph­¬ng ph¸p tiÕp cËn, cÇn lµm râ sù thèng nhÊt vµ sù kh¸c biÖt, sù t¸c ®éng qua l¹i cña chóng. Sù t¸c ®éng cña c¸c quy ph¹m x· héi vµ ph¸p luËt, ®¹o ®øc ®èi víi nhau còng theo nhiÒu chiÒu h­íng, tÝch cùc hoÆc tiªu cùc, hç trî hay c¶n trë viÖc thùc thi, x©y dùng ph¸p luËt, thùc hµnh ®¹o ®øc. Xu h­íng chung lµ c¸c quy ph¹m x· héi ngµy cµng gia t¨ng vÞ trÝ, vai trß ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi trong x· héi hiÖn ®¹i vµ c¸c nhµ n­íc lu«n nhËn thøc ®­îc vÊn ®Ò nµy ®Ó cã nh÷ng quan ®iÓm, c¸ch gi¶i quyÕt cô thÓ trong lÜnh vùc ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc.