S¸ch ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc Hoµng thÞ kim quÕ

Hµn Phi tö lµ trô cét, lµ linh hån cña ph¸p trÞ. Cuèn s¸ch gåm 55 thiªn cña Hµn Phi Tö cã thÓ ®­îc coi lµ cuèn kinh ®iÓn cña ph¸p gia. Hµn Phi Tö lµ ng­êi ph¸t triÓn t­ t­ëng ph¸p trÞ lªn ®Ønh cao, ph¸p luËt lµ c¬ së duy nhÊt ®Ó trÞ n­íc, qu¶n lý x· héi, thêi thÕ thay ®æi th× ph¸p luËt còng ph¶i thay ®æi, thêi biÕn, ph¸p biÕn. Hµn Phi Tö coi b¶n chÊt con ng­êi lµ ¸c, do vËy viÖc cai trÞ ®õng bµn chuyÖn ®¹o ®øc cao xa mµ h·y cøng r¾n b»ng luËt h×nh ®ñ nÆng, ®ñ ®é nghiªm kh¾c, tµn b¹o. Häc thuyÕt cña «ng ®­îc x©y dùng trªn c¬ së thèng nhÊt Ph¸p - thuËt - thÕ. Ph¸p luËt lµ nh÷ng quy ­íc, khu«n mÉu ®Ó cai trÞ do nhµ vua ban hµnh. Ph¸p luËt ph¶i hîp thêi, dÔ hiÓu, ph¶i c«ng b»ng, quyÒn lùc ph¶i tËp trung vµo tay vua, vua ®Ò ra ph¸p luËt, quan l¹i theo dâi thùc hiÖn, d©n lµ ng­êi thi hµnh. ThuËt lµ thñ ®o¹n hay thuËt cai trÞ cña ng­êi lµm vua ®Ó kiÓm tra gi¸m s¸t ®iÒu khiÓn bÇy t«i. ThuËt ph¶i bÝ mËt. ThÕ lµ uy thÕ, quyÒn lùc cña ng­êi cÇm quyÒn, thÕ lµ quyÒn lùc ®Ó ®¶m b¶o thi hµnh ph¸p luËt. NÕu "thuËt" kh«ng ®i ®«i víi hiÖu lùc cña ph¸p luËt còng v« Ých. §Ó ®¶m b¶o hiÖu lùc cña ph¸p luËt th× cÇn ph¶i cã thÕ, tøc lµ quyÒn lùc ®¶m b¶o cho viÖc thi hµnh ph¸p luËt. "Ph¸p", "thuËt", "thÕ" n»m trong mét thÓ thèng nhÊt, kh«ng thÓ ph©n chia ®­îc. Trong ®ã "ph¸p"- ph¸p luËt lµ trung t©m, "thuËt" vµ "thÕ" lµ ®iÒu kiÖn tÊt yÕu ®Ó thùc hiÖn ph¸p luËt. Quan ®iÓm næi bËt cña Hµn Phi Tö lµ ¸p dông h×nh ph¹t ph¶i ®ñ ®é nghiªm kh¾c, th­ëng ph¹t ph¶i trªn c¬ së ph¸p luËt, b¶n th©n nhµ vua còng ph¶i phôc tïng ph¸p luËt.

Häc thuyÕt cña Hµn Phi kh¸c biÖt víi häc thuyÕt ®øc trÞ, nh©n trÞ cña ph¸i nho gia. ¤ng chñ tr­¬ng kh«ng nªn khen nh÷ng ng­êi thi hµnh nh©n nghÜa, ®iÒu ®ã sÏ cã h¹i, ®èi víi nh÷ng ng­êi giái v¨n ch­¬ng th× kh«ng nªn dïng, hä sÏ lµm rèi lo¹n ph¸p luËt. Ph¸i ph¸p gia kªu gäi "dËp t¾t v¨n ch­¬ng ®i vµ lµm s¸ng tá ph¸p ®é lªn, lÊp hÕt ®­êng lîi riªng vµ chuyªn vµo viÖc chung"⁵². Hµn Phi cho r»ng, ®Ó trÞ d©n th× chØ cÇn ph¸p luËt vµ th­ëng ph¹t ph©n minh, chø kh«ng cÇn nh©n nghÜa: "Kh«ng nhÉn t©m giÕt ph¹t th× sù b¹o lo¹n kh«ng hÕt, ban ¬n cho kÎ nghÌo khæ thµnh ra kÎ kh«ng cã c«ng mµ l¹i ®­îc h­ëng"⁵³. Hµn Phi phª ph¸n t­ t­ëng cña nho gi¸o, cho r»ng nÕu ng­êi trªn mµ theo nh©n nghÜa th× d©n sÏ theo nh©n nghÜa - theo Hµn Phi, ®iÒu ®ã chØ lµ ¶o t­ëng, lµm h¹i cho n­íc. ThuyÕt "ph¸p tiªn v­¬ng" cña nho gi¸o - nghÜa lµ lÊy tÊm g­¬ng trÞ n­íc cña vua Nghiªu, vua ThuÊn c¸ch ®Êy 3000 n¨m ®Ó lµm mÉu mùc cho ®êi sau còng ®­îc Hµn Phi phª ph¸n. Vua mÒm yÕu mµ kh«ng thÓ thay ®æi phÐp x­a, lÖ cò, ®ã lµ sai lÇm cña chÝnh trÞ. Theo «ng, x· héi lu«n lu«n biÕn ®æi, ph¶i tuú thêi thÕ mµ ®Æt ra ph¸p luËt:" Thêi thÕ ®· thay ®æi mµ ph¸p luËt kh«ng thay ®æi th× lo¹n" (Hµn Phi Tö, thiªn 14). XuÊt ph¸t tõ "b¶n chÊt vèn lµ ¸c" cña con ng­êi, «ng cho r»ng, ham muèn cña con ng­êi lµ v« h¹n, chØ cã b»ng ph¸p luËt hµ kh¾c th× míi chÕ ngù ®­îc dôc väng kh«n cïng cña con ng­êi vµ ®Ó cho hä khái næi lo¹n.

§¸nh gi¸ vÒ vai trß cña ph¸p luËt, Hµn Phi coi ®ã lµ chuÈn mùc cao nhÊt ®Ó giai cÊp cÇm quyÒn cai trÞ ®Êt n­íc. §Ò cao h×nh ph¹t, chó träng khen th­ëng: " ®Ó l·nh ®¹o bÇy t«i ch¼ng qua lµ nhê vµo h×nh vµ ®øc (h×nh ph¹t, ©n ®øc khen th­ëng)"⁵⁴. Ph¸p luËt ®­îc vÝ nh­ c¸i th­íc kÎ cña ng­êi thî, thî dÉu cã vông nh­ng nÕu cã th­íc kÎ ®Ó vÏ khu«n, n¶y mùc th×" tr¨m b¸nh xe chÕ ra ®Òu dïng ®­îc". NÕu Khæng Tö ®Ò cao vai trß, t¸c dông cña ®¹o ®øc, cña sù c¶m ho¸ b»ng ®¹o ®øc, th× Hµn Phi l¹i cho r»ng:" hiÖu qu¶ cña viÖc c¶m ho¸ ®¹o ®øc lµ cã h¹n, tiÕn tr×nh còng chËm ch¹p, kh«ng b»ng h×nh ph¹t cã thÓ chØnh ®èn tõng b­íc ®i cña ng­êi d©n trong thêi gian ng¾n"⁵⁵. Nh­ vËy, Hµn Phi Ýt nhiÒu còng cã ®Ò cËp ®Õn ®¹o ®øc, kh«ng phñ nhËn tuyÖt ®èi vai trß cña ®¹o ®øc. Song ®iÒu kh¸c biÖt c¨n b¶n víi nho gia lµ ®¹o ®øc ë Hµn Phi chØ ë hµng thø yÕu, bëi lÏ: "h×nh ph¹t lµ gèc cña lßng th­¬ng, gi÷ g×n ph¸p luËt ®ã lµ ®¹o ®øc"⁵⁶.

Liªn quan ®Õn c¸ch cai trÞ nh©n nghÜa vµ hµ kh¾c kh«ng th­¬ng xãt, Hµn Phi cho r»ng, c¶ ng­êi nh©n nghÜa vµ kÎ tµn b¹o trong bé m¸y cai trÞ ®Òu kh«ng thÓ sö dông ®­îc nÕu kh«ng dùa trªn c¬ së mét nÒn ph¸p ®é rµnh m¹ch, nghiªm minh. Theo «ng, ng­êi cã lßng nh©n ¸i mµ ë ng«i cao th× kÎ d­íi cø phãng tóng vµ ph¹m ph¸p råi mong ng­êi trªn tha thø. Ng­êi tµn b¹o mµ ë ng«i cao th× ph¸p luËt rèi ren, d©n sÏ o¸n mµ sinh ra lµm lo¹n. Vµ c¶ hai lo¹i ng­êi ®ã sÏ lµm cho mÊt n­íc. ¤ng kh«ng t¸n thµnh t­ t­ëng cña Nho gi¸o khi cho r»ng ” ng­êi trªn theo nh©n nghÜa mµ trÞ d©n, th× d©n sÏ theo nh©n nghÜa”. ¤ng cho ®ã chØ lµ mét ¶o t­ëng cña nhµ Nho lµm h¹i cho n­íc. ¤ng nãi: “BÇy mét vËt kh«ng ®¸ng gi¸ ë mét chç v¾ng vÎ tèi t¨m th× dÉu «ng T¨ng S©m, «ng Sö Ng­ ch­a ch¾c ®· kh«ng ¨n c¾p. Treo tr¨m l¹ng vµng ë gi÷a chî, th× dÉu kÎ chuyªn trém c­íp còng kh«ng d¸m lÊy.” ¤ng theo thuyÕt “con ng­êi vèn tÝnh ¸c” nªn cho r»ng kh«ng thÓ lÊy ®¹o ®øc mµ ng¨n c¶n téi ¸c ®­îc ®©u. ChØ cã dïng ph¸p luËt míi cã thÓ gi¶i quyÕt ®­îc mäi viÖc trong thiªn h¹.

Nho gia còng ®Ò cËp ®Õn sù cÇn thiÕt ph¶i ¸p dông ph¸p luËt trong viÖc cai trÞ, song víi møc ®é rÊt kh¸c víi ph¸p gia. Ph¸p gia th× coi viÖc dïng ph¸p luËt, h×nh ph¹t dï nhÑ hay nÆng ®Òu lµ viÖc hiÓn nhiªn. Cßn nho gia khi ph¶i dïng ®Õn h×nh ph¹t th× dï sao còng cã sù b¨n kho¨n, day døt, ph¶i lu«n ®Æt c©u hái:” ph¶i ch¨ng bÒ trªn lçi ®¹o?”. Ph¸p gia còng chñ tr­¬ng x©y dùng mét chÝnh quyÒn thèng nhÊt vµ tËp trung nh­ng kh«ng coi nguån gèc cña nhµ n­íc lµ ë mÖnh Trêi . Ng­êi lµm vua dïng søc m¹nh mµ giµnh lÊy n­íc, lÊy d©n. Ph¸p gia ph¶n ®èi c¸i chøc n¨ng lµm cha, lµm thÇy cña ng­êi cÇm quyÒn, ph¶n ®èi lèi cai trÞ b»ng ®øc, b»ng lÔ, mµ chñ tr­¬ng cai trÞ b»ng ph¸p luËt. NÕu nh­ nho gi¸o b¶o vÖ quan ®iÓm trËt tù th©n s¬, trªn d­íi vµ quan ®iÓm trÞ d©n b»ng ®øc vµ lÔ, th× quan ®iÓm ph¸p trÞ, lÊy ph¸p luËt lµm c«ng cô qu¶n lý, ph¸p luËt coi mäi ng­êi nh­ nhau, kh«ng ph©n biÖt theo th©n s¬, ®¼ng cÊp.

XÐt vÒ ph­¬ng diÖn nhµ n­íc ph¸p quyÒn, t­ t­ëng chÝnh trÞ – ph¸p lý cña Khæng Tö vµ Hµn Phi Tö còng chøa ®ùng nh÷ng nh©n tè, nh÷ng lý t­ëng cña nhµ n­íc ph¸p quyÒn. NÕu quan niÖm cho r»ng, häc thuyÕt Khæng Tö chØ bµn vÒ ®¹o ®øc mµ ®i ®Õn kÕt luËn lµ kh«ng thuéc ph¹m trï nhµ n­íc ph¸p quyÒn th× l¹i cµng ch­a thuyÕt phôc bëi lÏ nhµ n­íc ph¸p quyÒn lµ nhµ n­íc ho¹t ®éng trªn c¬ së cña nh÷ng ®¹o luËt ®¹o ®øc ph¸p quyÒn. Nhµ n­íc ph¸p quyÒn cã môc tiªu theo ®uæi suy cho cïng vµ cao c¶ nhÊt lµ v× con ng­êi – gi¸ trÞ cao quý nhÊt. §¹o ®øc lµ lÜnh vùc thùc sù ng­êi. §µnh r»ng, mét sè quan niÖm vÒ ®¹o ®øc trong nho gi¸o, trong Khæng Tö ngµy nay ®· l¹c hËu, cÇn kh¾c phôc, nh­ng xÐt vÒ c¬ b¶n, chñ tr­¬ng qu¶n lý b»ng ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt nh©n v¨n cña «ng vÉn cßn nguyªn gi¸ trÞ trong bèi c¶nh x©y dùng nhµ n­íc ph¸p quyÒn, héi nhËp quèc tÕ, v× mét x· héi hµi hoµ, v× sù ph¸t triÓn toµn diÖn cña con ng­êi.

Mäi t­ t­ëng, häc thuyÕt vÒ x· héi, kÓ c¶ vÒ ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt suy cho cïng ®Òu b¾t nguån tõ thùc tiÔn x· héi, thùc tiÔn x· héi chÝnh lµ nh÷ng ®¬n ®Æt hµng cho c¸c nhµ t­ t­ëng x©y dùng nªn c¸c quan ®iÓm cña m×nh. Nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸ch quan vÒ kinh tÕ, chÝnh trÞ, v¨n ho¸; t«n gi¸o, khoa häc, t­ duy vµ lèi sèng, tÝnh c¸ch ®· quy ®Þnh, t¸c ®éng m¹nh mÏ, lµm nªn ®Æc tr­ng vµ sù kh¸c biÖt cña t­ t­ëng vÒ ®¹o ®øc, ph¸p luËt cña ph­¬ng T©y cæ ®¹i so víi ph­¬ng §«ng. §ång thêi, trong c¸c hÖ t­ t­ëng cña hai khu vùc ®Þa lý nµy còng cã rÊt nhiÒu ®iÓm t­¬ng ®ång.

T­ t­ëng chÝnh trÞ – ph¸p lý ë ph­¬ng T©y cæ ®¹i chñ yÕu g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn cña nÒn d©n chñ Hy L¹p vµ La M·, cã phÇn s©u s¾c h¬n v× ®­îc dùa trªn c¬ së t­ duy triÕt häc, thÓ hiÖn sù t×m kiÕm c¸i kh¸ch quan, c¸i duy lý l¹i ®­îc thÓ nghiÖm trong bÇu kh«ng khÝ d©n chñ ë tr×nh ®é t­¬ng ®èi cao. Quan ®iÓm cña c¸c nhµ t­ t­ëng ph­¬ng t©y vÒ ph¸p luËt cã nhiÒu ®iÓm kh¸c víi c¸c nhµ t­ t­ëng ph­¬ng ®«ng, theo ®ã ph¸p luËt kh«ng chØ lµ c«ng cô cai trÞ cña nhµ n­íc mµ cßn cßn cã gi¸ trÞ x· héi to lín, lµ c«ng cô ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi cña c¸c c¸ nh©n. B¶n th©n nhµ n­íc, chñ thÓ ®Æt ra ph¸p luËt còng ph¶i phôc tïng. C¸c nhµ t­ t­ëng nhÊn m¹nh ®Õn tÝnh tèi cao cña ®¹o luËt, vai trß thèng trÞ cña ph¸p luËt trong ®êi sèng x· héi. Ph¸p luËt lµ ph¸p luËt tù nhiªn, ph¸p luËt xuÊt ph¸t tõ b¶n chÊt lý trÝ cña con ng­êi vµ cña thÕ giíi xung quanh con ng­êi, ph¸p luËt lµ thuéc tÝnh vèn cã cña con ng­êi, luËt nhµ n­íc ph¶i ®¸p øng yªu cÇu cña luËt tù nhiªn.

MÆc dÇu cßn s¬ khai, nh­ng ®· cã ng­êi trong sè c¸c nhµ t­ t­ëng håi bÊy giê ®Ò cËp ®Õn m« h×nh mét nhµ n­íc lý t­ëng víi c¸ch thøc tæ chøc hîp lý cña bé m¸y nhµ n­íc thµnh c¸c bé phËn cÊu thµnh lËp ph¸p, hµnh ph¸p vµ t­ ph¸p. C¸c nhµ t­ t­ëng ph­¬ng T©y, ®Æc biÖt lµ ë Hy l¹p cæ ®¹i ®· kÕ thõa vµ ph¸t triÓn t­ t­ëng, kinh nghiÖm ®iÒu hµnh nhµ n­íc cña c¸c n­íc ph­¬ng §«ng, b¶n th©n hä ®· ®i du lÞch sang c¸c n­íc ph­¬ng §«ng, lµm quen víi c¸c häc thuyÕt cña ng­êi ph­¬ng §«ng cæ ®¹i. VÊn ®Ò ®¹o ®øc vµ mèi quan hÖ gi÷a ®¹o ®øc víi ph¸p luËt, nhµ n­íc còng lµ mét trong nh÷ng néi dung chñ yÕu trong t­ t­ëng chÝnh trÞ – ph¸p lý cña t­ t­ëng ph­¬ng t©y thêi cæ ®¹i. §¹o ®øc ®­îc c¸c nhµ t­ t­ëng kh¼ng ®Þnh nh­ lµ mét trong nh÷ng tè chÊt b¾t buéc cña nhµ n­íc vµ ph¸p luËt. §¹o ®øc ®­îc xem xÐt trong mèi quan hÖ víi trÝ tuÖ, tuy cßn nhiÒu c¸ch nh×n nhËn cùc ®oan song quan ®iÓm vÒ ®iÒu kiÖn, tiÒn ®Ò cña ®¹o ®øc lµ trÝ tuÖ, lµ tri thøc vµ c¸ch vËn dông tri thøc trong thùc hµnh ®¹o ®øc cña c¸c nhµ t­ t­ëng Hy l¹p cæ ®¹i còng cã nhiÒu yÕu tè hîp lý dï ë bÊt kú thêi ®¹i nµo. LÏ ®­¬ng nhiªn lµ, kh«ng nªn hoµn toµn ®ång nhÊt ®¹o ®øc víi trÝ tuÖ còng nh­ ®ång nhÊt häc vÊn víi v¨n ho¸.

§ªm«crit mét nhµ v¨n, nhµ to¸n häc, thiªn v¨n häc vµ triÕt häc ®· ®­a ra quan ®iÓm ®¹o ®øc víi sù khuyªn b¶o con ng­êi sèng thanh ®¹m, sèng ®iÒu ®é, h¹nh phóc kh«ng ph¶i lµ tiÒn b¹c mµ lµ sù ngay th¼ng vµ cÈn thËn. Hµnh ®éng vÒ ®¹o ®øc tèt h¬n lµ chØ nãi lý thuyÕt vÒ ®¹o ®øc. Kh«ng lµm mét viÖc xÊu ch­a ®ñ mµ ngay c¶ nh÷ng ý nghÜ xÊu còng kh«ng ®­îc tån t¹i trong ®Çu. §ªm«crit kh¼ng ®Þnh, nhµ n­íc lµ sù thÓ hiÖn quyÒn lùc chung cña c«ng d©n vµ b¶n th©n nhµ n­íc n»m chÝnh trong sù tu©n thñ ph¸p luËt. §©y lµ quan niÖm biÖn chøng thuéc vµo hµng sím nhÊt vÒ mèi quan hÖ biÖn chøng cña nhµ n­íc vµ ph¸p luËt.

X«cr¸t nhµ t­ t­ëng lín cña Hy l¹p ®· kh¼ng ®Þnh r»ng, x· héi kh«ng thÓ tån t¹i nÕu thiÕu ph¸p luËt, nhµ n­íc ph¶i t«n träng, phôc tïng ph¸p luËt, t«n träng ph¸p luËt lµ t«n träng lý trÝ, c«ng b»ng vµ trÝ tuÖ phæ biÕn, nÕu kh«ng quyÒn lùc sÏ l¹c lèi. Tu©n thñ ph¸p luËt chÝnh lµ yÕu tè ®¶m b¶o cho nhµ n­íc phån vinh. ¤ng c¨m ghÐt nÒn d©n chñ cùc ®oan ë Aten, «ng ®· bÞ ph¸i d©n chñ chñ n« ®Çu ®éc do kh«ng chÞu khuÊt phôc vµ «ng ®· chÕt trong nhµ tï. Gi¸ trÞ cao nhÊt lµ c«ng lý nghÜa lµ tu©n thñ ph¸p luËt nhµ n­íc. C«ng lý ë sù tu©n thñ ph¸p luËt, c«ng d©n nhµ n­íc nµo tu©n thñ ph¸p luËt th× nhµ n­íc ®ã v÷ng, ®­a ra nguyªn t¾c tu©n thñ ph¸p luËt, yÕu tè ®¶m b¶o cho nhµ n­íc ®ã phån vinh. Nhµ n­íc lµ ®iÒu kh«ng thÓ tr¸nh ®­îc vµ ai còng ph¶i phôc tïng, d­êng nh­ mäi ng­êi ký víi nhau b¶n hîp ®ång tu©n thñ c¸c ®¹o luËt. Víi nguyªn t¾c “h·y tù biÕt m×nh”, «ng nhÊn m¹nh ®Õn yÕu tè con ng­êi, con ng­êi quý gi¸ h¬n c¶ nói s«ng, c©y cá. ¤ng h­íng triÕt häc vµo viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc cho con ng­êi vµ ®ång nhÊt trÝ tuÖ vµ ®¹o ®øc. Theo «ng nguyªn nh©n s©u xa cña nh÷ng hµnh vi cã hay kh«ng cã ®¹o ®øc lµ nhËn thøc, ®¹o ®øc lµ t«n träng nh÷ng quy ®Þnh chung vµ nh÷ng lîi Ých chung cña x· héi, muèn vËy cÇn ph¶i cã tr×nh ®é hiÓu biÕt. ¤ng ®¸nh gi¸ cao vai trß cña triÕt häc, triÕt häc sÏ gióp lµm ®­îc ®iÒu ®ã.

Plat«n (427 - 347 TCN) næi tiÕng víi nh÷ng quan ®iÓm chÝnh trÞ – ph¸p lý rÊt ®Æc s¾c. VÒ mèi quan hÖ gi÷a nhµ n­íc, x· héi vµ c¸ nh©n, «ng coi con ng­êi quan träng h¬n x· héi, mét x· héi tèt ®Ñp cÇn ®Õn ®øc h¹nh, ®øc h¹nh l¹i tuú thuéc vµo c¸c con ng­êi. Nh÷ng c«ng d©n tèt t¹o nªn mét nhµ n­íc tèt, nh÷ng c«ng d©n b¨ng ho¹i sÏ t¹o nªn mét nÒn chÝnh trÞ b¨ng ho¹i. C«ng lý chØ th¾ng khi mçi c¸ nh©n lµm ®óng bæn phËn vµ tr¸ch nhiÖm cña m×nh, cèng hiÕn tµi n¨ng vµ søc lùc cña m×nh cho lîi Ých x· héi. Plat«n ph©n tÝch nh÷ng tiªu cùc cña chÕ ®é d©n chñ cùc ®oan, d©n chñ chØ cã víi ®iÒu kiÖn cã hiÕn ph¸p vµ nh÷ng con ng­êi ®øc ®é, trÝ tuÖ. ¤ng coi chÝnh thÓ céng hoµ lµ chÝnh thÓ kh¶ dÜ lµnh m¹nh nhÊt ®­îc ®iÒu hµnh bëi mét nghÞ viÖn bao gåm c¸c c¸ nh©n cã phÈm chÊt ­u viÖt nhÊt (vÒ mÆt ®¹o ®øc vµ trÝ tuÖ). MÆc dï vËy, «ng vÉn chän chÝnh thÓ qu©n chñ nÕu nh­ cã mét nhµ l·nh ®¹o, mét ®Êng minh qu©n cã ®¹o ®øc vµ trÝ tuÖ hoµn h¶o⁵⁷.

Plat«n nhÊn m¹nh "nÕu ph¸p luËt kh«ng cã søc m¹nh, bÞ ®Æt d­íi quyÒn lùc cña ai ®ã th× nhµ n­íc sÏ diÖt vong "⁵⁸. Plat«n ®­a ra quan niÖm ®¹o ®øc vÒ cai trÞ, ®¹o ®øc chÝnh trÞ. Theo «ng, ®iÒu quan träng cïng víi ph¸p luËt chÝnh lµ lµm cho ng­êi d©n cã thÓ sèng ®¹o ®øc vµ h¹nh phóc. Víi Platon, tæ chøc x· héi vµ gi¸o dôc con ng­êi lµ hai vÊn ®Ò quan träng hµng ®Çu trong phÐp cai trÞ. Plat«n kh¼ng ®Þnh, luËt ®¹o ®øc (hay niÒm tin) vµ luËt chÝnh trÞ (hay luËt ph¸p) t¹o thµnh mét cÊu tróc kÐp cña luËt ph¸p trªn ®ã x©y dùng mét nh©n c¸ch. Ph¸p luËt nh­ lµ h×nh thøc vµ nguyªn t¾c cña quyÒn lùc, ë ®©u kh«ng cßn ph¸p luËt th× ë ®ã b¹o lùc b¾t ®Çu. Theo «ng, ®øc h¹nh trän vÑn ®ã chÝnh lµ sù kh«n ngoan, sù hiÓu biÕt, lßng dòng c¶m vµ sù th¸nh thiÖn, sù th«ng minh, c«ng lý – luËt ph¸p.

Arixt«t ( 384 - 322, Hy l¹p), lµ häc trß cña Plat«n, «ng ®· kÕ tôc thÇy Plat«n ®ång thêi còng cã nhiÒu quan ®iÓm phª ph¸n, tr¸i ng­îc víi Plat«n. Arixt«t ®­îc coi lµ bé ãc vÜ ®¹i nhÊt thêi cæ ®¹i. ¤ng ®· tæng kÕt tµi t×nh vµ ph¸t triÓn quan ®iÓm cña ng­êi tiÒn bèi vÒ h×nh thøc, nguån gèc nhµ n­íc, b¶n chÊt cña nhµ n­íc, vai trß cña nhµ n­íc vµ ph¸p luËt trong hai t¸c phÈm ChÝnh trÞ vµ ChÝnh thÓ Aten. Theo «ng chÝnh b¶n th©n sù tån t¹i cña x· héi ®· lµm ph¸t sinh sù bÊt c«ng mµ chÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ lµ nguån gèc cña sù bÊt c«ng ®ã.

§èi víi Arixt«t, trong ph¸p quyÒn béc lé râ b¶n chÊt cña nhµ n­íc, bëi lÏ b»ng ph¸p luËt, c¸c quyÒn chung cña c«ng d©n ®­îc thÓ hiÖn vµ cñng cè. NhiÖm vô cña ph¸p luËt - trî gióp c¸c c¸ nh©n tù tho¶ m·n trong c¸c mèi quan hÖ vÒ quyÒn. Theo quan ®iÓm cña m×nh, «ng ®· ®Æt ®¹o ®øc häc vµo vÞ thÕ ph¶i phôc vô ph¸p luËt, ®Æt c¬ së ®¹o ®øc häc cho ph¸p luËt, ph¸p luËt lµ c«ng lý. Arixt«t ®· kh¼ng ®Þnh vÒ sù thèng trÞ cña ph¸p luËt trong viÖc ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi. §ång thêi chÝnh «ng ®· x©y dùng lý thuyÕt vÒ sù tæ chøc hîp lý cña quyÒn lùc nhµ n­íc. Theo luËn gi¶i cña «ng, bÊt kú nhµ n­íc nµo còng ph¶i cã ba bé phËn: c¬ quan lµm luËt, c¬ quan thùc hµnh ph¸p luËt, c¬ quan - toµ ¸n xÐt xö.

Quan ®iÓm vÒ ®¹o ®øc cña X«crat vµ Arixt«t cã nhiÒu ®iÓm chung, ®¹o ®øc ph¶i cã tri thøc, trÝ tuÖ, ®øc h¹nh lµ sù øng xö trung hoµ gi÷a hai th¸i cùc cã liªn quan... Arixtèt còng gièng nh­ Plat«n, x©y dùng häc thuyÕt nhµ n­íc lý t­ëng trªn nÒn t¶ng b¶n chÊt con ng­êi, nh­ng nhÊn m¹nh h¬n vai trß nhµ n­íc, x· héi, kh«ng ph¶i x· héi cÇn ®Õn con ng­êi mµ con ng­êi cÇn ®Õn nhµ n­íc, x· héi vµ ph¸p luËt. Arixt«t ®Ò xuÊt vÒ tÝnh æn ®Þnh t­¬ng ®èi cña ph¸p luËt, kh«ng chÊp nhËn sù thay ®æi th­êng xuyªn cña ph¸p luËt. Sù sôp ®æ cña nÒn d©n chñ Aten vµo gi÷a thÕ kû IV TCN ®· lµm cho Arixt«t ®i ®Õn nh÷ng kÕt luËn míi vÒ nhµ n­íc: h×nh thøc nhµ n­íc thÝch hîp lµ h×nh thøc mµ ë ®ã cã sù ph©n biÖt gi÷a ba quyÒn: lËp ph¸p, chÊp hµnh vµ xÐt xö. Quan ®iÓm vÒ chÝnh thÓ chØ lµ t­¬ng ®èi, kh«ng cã thÓ chÕ tèi hoµn h¶o cho mäi d©n téc, mäi thêi ®¹i. ¤ng coi träng nh÷ng yÕu tè kh¸ch quan ®¶m b¶o cho tæ chøc nhµ n­íc vµ sù tu©n thñ ph¸p luËt nh­ khÝ hËu, l·nh thæ d©n c­, nh÷ng quan ®iÓm nµy vÒ sau ®· ®­îc kÕ thõa ë c¸c nhµ lý luËn t­ s¶n, tiªu biÓu nh­ M«nteski¬ trong cuèn Tinh thÇn ph¸p luËt.

Arixt«t ph©n tÝch s©u s¾c mèi quan hÖ gi÷a ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc, ®¹o ®øc lµ c¬ së cña ph¸p luËt, gi÷a chóng vÒ môc ®Ých ®iÒu chØnh kh«ng cã m©u thuÉn. ¤ng t×m thÊy vai trß, gi¸ trÞ cña ph¸p luËt ®èi víi sù c«ng b»ng nhÊt lµ trong c¸c quan hÖ d©n sù. ¤ng rÊt coi träng viÖc gi¸o dôc, ®Æc biÖt lµ trÎ em xuÊt chóng. TiÕp cËn ®¹o ®øc tõ ph­¬ng diÖn h×nh thøc nhµ n­íc, theo ®ã cã lo¹i nhµ n­íc ®óng, tøc nhµ n­íc thùc hiÖn lîi Ých chung vµ cã nh÷ng nhµ n­íc sai - chØ m­u cÇu thùc hiÖn lîi c¸ nh©n. C¸i xÊu th× v« h¹n, c¸i thiÖn th× h÷u h¹n. Nªn c¸i qu¸ møc còng nh­ c¸i ch­a tíi ®Òu lµ ®Æc ®iÓm cña c¸i xÊu. Theo «ng, trung dung l¹i lµ ®Æc ®iÓm cña c¸i thiÖn. Trèn tr¸nh, sî h·i kh«ng d¸m lµm g× vµ liÒu lÜnh, kh«ng sî bÊt cø c¸i g× - ®Òu kh«ng tèt. H­ëng thô kho¸i l¹c th¶ cöa, vµ kh«ng chÞu, kh«ng biÕt h­ëng thô còng ®Òu kh«ng tèt. Do ®ã, ®iÒu ®é còng nh­ dòng c¶m, rÊt cÇn trung dung. ¤ng nãi vÒ ®¹o ®øc hµnh vi, ®Õn ®¹o ®øc hoµn c¶nh, ®¹o ®øc kh«ng ph¶i lµ c¸i g× trõu t­îng mµ nã ph¶i thÓ hiÖn trong hoµn c¶nh cô thÓ, cã ®iÒu kiÖn, kh«ng cã hoµn c¶nh cô thÓ, kh«ng cã ®èi träng th× kh«ng cã ®¹o ®øc. NÕu Th­îng ®Õ lµ v« ®Þch, lµ toµn n¨ng th× th­îng ®Õ lµm g× cã ®èi thñ mµ l¹i cã ®øc tÝnh can ®¶m.

Quan ®iÓm chÝnh trÞ - ®¹o ®øc cña Arixt«t n»m trong mét thÓ thèng nhÊt, ®¹o ®øc vµ chÝnh trÞ lµ triÕt häc vÒ con ng­êi. Trong cuèn §¹o ®øc häc, ®¹o ®øc lµ c¸i thiÖn cña c¸ nh©n cßn chÝnh trÞ lµ c¸i thiÖn cña x· héi. Con ng­êi kh«ng ph¶i lµ thiªn thÇn còng kh«ng ph¶i lµ sóc vËt, con ng­êi sèng trong x· héi nªn ph¶i tu©n thñ quy ph¹m ®¹o ®øc cña x· héi. ChÝnh trong x· héi con ng­êi míi cã c¬ héi ®Ó ph¸t triÓn. TiÒn b¹c lµ ph­¬ng tiÖn chø kh«ng ph¶i lµ h¹nh phóc. C¸i thiÖn cao nhÊt lµ h¹nh phóc, h¹nh phóc lµ hoµn thµnh bæn phËn vµ thùc hiÖn nh÷ng ®øc tÝnh tèt. Trong ®¹o ®øc ph¶i tu©n thñ nguyªn t¾c trung dung, kh«ng th¸i qu¸, lµm ®iÒu xÊu th× dÔ cßn lµm ®iÒu thiÖn th× khã còng nh­ b¾n tróng môc tiªu th× khã, cßn b¾n kh«ng tróng th× dÔ. Muèn cã ®¹o ®øc theo «ng ph¶i cã tri thøc, v× lîi Ých chung, ®øc h¹nh lµ sù øng xö trung hoµ gi÷a hai th¸i cùc cã liªn quan, «ng ph©n c¸c ®øc tÝnh nh­: hÌn nh¸t (bÊt cËp) – can ®¶m (®øc ®é) – liÒu lÜnh (th¸i qu¸) hay bñn xØn, réng l­îng, hoang phÝ, hÌn h¹, ®óng ®¾n, th« tôc, l·nh c¶m, dÞu dµng, nãng nÈy vv... ¤ng ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc cña ph¸p luËt, vÒ tr¸ch nhiÖm båi th­êng, vÒ sù c«ng b»ng ®iÒu chØnh: nh÷ng ai cã hµnh ®éng sai g©y thiÖt h¹i phi lý cho ng­êi kh¸c sÏ ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ hµnh ®éng cña m×nh.

Trong t­ t­ëng ®¹o ®øc m×nh, Arixt«t còng bµn vÒ c¸c vÊn ®Ò h¹nh phóc, nh©n c¸ch vµ trÝ tuÖ. T­ t­ëng ®¹o ®øc cña Arixt«t ®­îc x©y dùng trªn quan niÖm cho r»ng cuéc sèng lµ tèt ®Ñp ( h¹nh phóc) lµ kÕt qu¶ cña sù ph¸t triÓn toµn diÖn cña con ng­êi, ph¸t triÓn c¶ vÒ nh©n c¸ch vµ trÝ tuÖ. Quan niÖm vÒ h¹nh phóc cña «ng lµ con ng­êi ph¶i kh«ng ngõng häc hái, trau dåi kinh nghiÖm, n¨ng lùc ho¹t ®éng, ph¶i rÌn luyÖn c¶ phÇn thÓ chÊt, phÇn c¶m tÝnh víi nh÷ng kh¸t väng thùc sù ng­êi vµ phÇn trÝ tuÖ, lý trÝ, tøc lµ phÇn nh©n tÝnh. §¹t ®­îc sù quan t©m vµ tr×nh ®é nhÊt ®Þnh vÒ ba tè chÊt ®ã, con ng­êi sÏ cã h¹nh phóc. Còng nh­ nhiÒu nhµ t­ t­ëng ph­¬ng T©y cæ ®¹i, Arixt«t ®· ®ång nhÊt ®¹o ®øc, cung c¸ch øng xö cã lý trÝ, cã kiÕn thøc cña con ng­êi víi ®¹o ®øc cña hä. Theo «ng, ®øc h¹nh lµ thãi quen tr¸nh xa c¸c h×nh thøc øng xö th¸i qu¸.⁵⁹ Ng­êi ®øc ®é lµ ng­êi thùc hiÖn c¸c hµnh vi ®¹o ®øc trong cuéc sèng hµng ngµy nh­ lµ mét thãi quen, ®øc ®é trë thµnh mét nÕp sèng, mét tÝnh c¸ch cña con ng­êi. Arixt«t còng ®Ò cËp hÖ thèng nh÷ng ®øc tÝnh tèt ®Ñp mµ con ng­êi cÇn rÌn luyÖn, thùc hµnh trong mäi t×nh huèng. Nh÷ng ®øc tÝnh tiªu biÓu nh­: lßng can ®¶m, tÝnh trung thùc, ®«n hËu, réng l­îng, cÇu tiÕn; khoan dung, r¹ch rßi vv…

Xier«n nhµ t­ t­ëng xuÊt s¾c ë La m· cæ ®¹i ®· kh¼ng ®Þnh vÒ sù thèng trÞ cña ph¸p luËt trong ®êi sèng x· héi. ChÝnh «ng lµ ng­êi ®· ®Ò xuÊt nguyªn t¾c tÊt c¶ mäi ng­êi ®Òu ë d­íi hiÖu lùc cña ph¸p luËt. Theo «ng, nhµ n­íc lµ nhµ n­íc ph¸p quyÒn kh«ng ph¶i do nhµ n­íc tu©n thñ ph¸p luËt cña m×nh mµ lµ v× céi nguån, vÒ b¶n chÊt, nhµ n­íc chÝnh lµ ph¸p luËt, ph¸p luËt tù nhiªn cña nh©n d©n. Ng­êi cÇm quyÒn ph¶i cã trÝ tuÖ vµ phÈm h¹nh ®¹o ®øc. ChÝnh trÞ lµ c«ng viÖc cña nh÷ng con ng­êi th«ng th¸i. Trong quan ®iÓm ®¹o ®øc, «ng còng nh­ c¸c nhµ t­ t­ëng lçi l¹c kh¸c cña Hy l¹p, La m· ®Òu ®Æc biÖt quan t©m ®Õn yÕu tè trÝ tuÖ, kh«ng ®èi lËp hai ph¹m trï ®ã - ®¹o ®øc vµ trÝ tuÖ. Ph¸p luËt theo ®ã còng ph¶i ®­îc x©y dùng vµ vËn hµnh trªn c¬ së cña trÝ tuÖ ®¹o ®øc.

Trong kho tµng t­ t­ëng chÝnh trÞ – ph¸p lý ë La m· cæ ®¹i cã sù ®ãng gãp to lín cña c¸c luËt gia. Trong t­ t­ëng cña hä, nhµ n­íc xuÊt hiÖn nh­ mét tÊt yÕu, nhµ n­íc lµ c«ng cô h÷u hiÖu b¶o vÖ tµi s¶n cña c¸ nh©n. Hµnh vi b¶o vÖ tµi s¶n ph¶i ®­îc nhµ n­íc thõa nhËn, t«n träng. Nhµ n­íc ho¹t ®éng dùa trªn nguyªn t¾c quyÒn lùc xuÊt ph¸t tõ ph¸p luËt, ph¸p luËt lµ nh÷ng quy t¾c giao tiÕp mang tÝnh tæng thÓ, lµ tËp qu¸n d©n sù phæ biÕn trong ®êi sèng x· héi ®­îc n©ng lªn thµnh luËt ph¸p. Ph¸p luËt kh«ng nhÊt thµnh bÊt biÕn mµ ph¶i ®­îc söa ®æi, bæ sung, hoµn thiÖn ®Ó theo sù ph¸t triÓn cña x· héi. C¸c luËt gia La m· ®· ph©n chia ph¸p luËt thµnh luËt c«ng, luËt t­. Môc ®Ých ®iÒu chØnh ph¸p luËt lµ b¶o ®¶m tÝnh sinh lîi cña tµi s¶n.
III. Nh÷ng quan ®iÓm c¬ b¶n vÒ ph¸p luËt, ®¹o ®øc trong qu¶n lý x· héi ë ph­¬ng §«ng vµ ph­¬ng T©y - tõ gãc nh×n so s¸nh

1. Nh÷ng s¾c th¸i ®Æc thï cña t­ t­ëng - häc thuyÕt §«ng, T©y vÒ ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc trong qu¶n lý x· héi
Tr­íc ®©y, khi xem xÐt ®Õn c¸c t­ t­ëng chÝnh trÞ - ph¸p lý nãi chung, vÒ nh÷ng nh©n tè nhµ n­íc ph¸p quyÒn nãi riªng, th«ng th­êng lý luËn chØ dõng l¹i ë ph­¬ng T©y. §iÒu nµy lµ hÖ qu¶ tÊt yÕu cña nhiÒu lý do trong ®ã tr­íc hÕt lµ sù phñ nhËn nhµ n­íc ph¸p quyÒn trong lý luËn mét thêi cña chóng ta. Mét sù ®æi míi nhËn thøc vµ ®¸nh gi¸ kh¸ch quan, c«ng b»ng h¬n vÒ lý luËn chÝnh trÞ - ph¸p lý trong thËp kû cuèi cïng cña thÕ kû XX, ®ã lµ sù khai th¸c nh÷ng nh©n tè nhµ n­íc ph¸p quyÒn trong t­ t­ëng ph­¬ng §«ng. §óng lµ t­ t­ëng ph­¬ng T©y cæ ®¹i thÓ hiÖn râ nÐt h¬n nh÷ng nh©n tè nhµ n­íc ph¸p quyÒn nh­ vÒ ph¸p luËt, vÒ tæ chøc quyÒn lùc nhµ n­íc. Song ®iÒu ®ã kh«ng thÓ ®i ®Õn sù phñ nhËn hoµn toµn nh÷ng nh©n tè nhµ n­íc ph¸p quyÒn trong t­ t­ëng ph­¬ng §«ng. T­ t­ëng ph­¬ng §«ng còng chøa ®ùng nh÷ng nh©n tè ph¸p luËt, nhµ n­íc vµ vÒ nhµ n­íc ph¸p quyÒn chØ kh¸c lµ ë tÝnh chÊt vµ møc ®é quan niÖm, thÓ hiÖn mµ th«i. Nghiªn cøu l¹i nh÷ng dßng t­ t­ëng chÝnh trÞ - ph¸p lý ph­¬ng §«ng, chóng ta vÉn t×m thÊy trong ®ã c¸c quan ®iÓm vÒ ph¸p luËt, ®¹o ®øc, vÒ ph­¬ng thøc qu¶n lý x· héi; vÒ nh÷ng nh©n tè nhµ n­íc ph¸p quyÒn mµ tiªu biÓu nhÊt lµ trong häc thuyÕt ®øc trÞ vµ ph¸p trÞ. DÉu r»ng cßn ë d¹ng s¬ khai, nh­ng nh÷ng nh©n tè nhµ n­íc ph¸p quyÒn còng ®· ®­îc thÓ hiÖn trong c¸c t¸c phÈm cña c¸c nhµ t­ t­ëng vÜ ®¹i nh­: Khæng Tö, M¹nh Tö, Tu©n Tö, Hµn Phi Tö, c¸c nhµ chÝnh trÞ - t­ t­ëng ViÖt Nam thêi kú phong kiÕn: NguyÔn Tr·i, Lª Th¸nh T«ng vv...

C¸c nhµ t­ t­ëng ph­¬ng §«ng cæ ®¹i tùu chung l¹i còng bµn vÒ chÝnh trÞ - con ng­êi, x· héi, nhµ n­íc vµ ph¸p luËt, nh­ng theo "c¸ch riªng", møc ®é riªng, t¹o nªn nh÷ng s¾c th¸i ®Æc thï so víi t­ t­ëng ph­¬ng T©y cæ ®¹i. So s¸nh víi ph­¬ng T©y cæ ®¹i, c¸c nhµ t­ t­ëng ph­¬ng §«ng bµn luËn vÒ ®¹o ®øc nhiÒu h¬n so víi sù bµn luËn vÒ ph¸p luËt. Mét ®iÒu cÇn ®Ò cËp n÷a lµ, quan niÖm vÒ “ ph¸p luËt “ còng cã sù kh¸c nhau gi÷a §«ng vµ T©y. T­¬ng tù, quan niÖm vÒ ®¹o ®øc còng cã nh÷ng sù kh¸c nhau trong t­ t­ëng cña hai ph­¬ng trêi nµy. §iÒu nµy ®­îc lý gi¶i bëi hµng lo¹t c¸c yÕu tè kh¸ch quan, chñ quan cã nhiÒu sù kh¸c nhau ë hai khu vùc ®Þa lý nµy nh­: t­¬ng quan gi÷a c¸c giai cÊp, lùc l­îng, møc ®é xung ®ét, m©u thuÉn x· héi ph­¬ng ph¸p gi¶i quyÕt, nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ, v¨n ho¸, lèi sèng t­¬ng quan gi÷a ph¸p luËt vµ phong tôc, tËp qu¸n dÉn ®Õn møc ®é quan t©m vÒ ph¸p luËt còng kh¸c nhau. Do vËy, hÖ t­ t­ëng ph­¬ng §«ng quan t©m h¬n c¶ vÒ ®­êng lèi, ph­¬ng thøc cai trÞ con ng­êi vµ x· héi. §èi víi nhµ cÇm quyÒn, kÎ bÒ trªn, ph­¬ng thøc nµo, c«ng cô nµo lµ h÷u hiÖu nhÊt: ph¸p luËt hay lµ ®¹o ®øc?. Sù quan t©m vÒ ph¸p luËt còng cã nhiÒu ®iÓm kh¸c biÖt so víi ph­¬ng T©y. NÕu nh­ c¸c nhµ t­ t­ëng ph­¬ng §«ng tËp trung bµn vÒ ®¹o ®øc, lÔ nghi vµ phÐp t¾c ®Ó x¸c lËp trËt tù c¸c mèi quan hÖ x· héi th× ®Ò tµi thu hót sù quan t©m cña nhµ t­ t­ëng ph­¬ng T©y l¹i lµ ph¸p luËt, lµ c¸ch thøc tæ chøc quyÒn lùc nhµ n­íc, mÆc dï hä còng ®Ò cao ®¹o ®øc trong ®êi sèng x· héi. T¹i sao ë ph­¬ng T©y, ng­êi ta l¹i quan t©m, bµn luËn vÒ ph¸p luËt nhiÒu h¬n, nhu cÇu vÒ ph¸p luËt l¹i cao h¬n so víi ph­¬ng §«ng?. Lý do th× cã rÊt nhiÒu, cã thÓ ®¬n cö sau ®©y.

§iÒu næi bËt trong hÖ t­ t­ëng chÝnh trÞ - ph¸p lý ph­¬ng §«ng lµ sù thÓ hiÖn chñ nghÜa tËp thÓ, cßn ë ph­¬ng T©y - chñ nghÜa c¸ nh©n. Bëi nh÷ng t­ t­ëng ®ã ®­îc nu«i d­ìng, ph¸t triÓn trong nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh th¸i, nÒn v¨n ho¸ n«ng nghiÖp kh¸c nhau. Víi mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©u dµi cña nÒn v¨n ho¸ s¨n b¾t, t¹i ph­¬ng T©y, n«ng nghiÖp chñ yÕu dùa trªn søc lao ®éng cña c¸ nh©n riªng lÎ hoÆc cña mét gia ®×nh, do vËy ng­êi ph­¬ng T©y sím ®Õn víi vµ cã nhu cÇu vÒ ý thøc c¸ nh©n, ®­a t©m lý c¸ nh©n lªn hµng ®Çu. Cßn ë ch©u ¸, nÒn n«ng nghiÖp lóa n­íc ®ßi hái ph¶i cã c¸c yÕu tè tËp hîp søc lao ®éng cña n«ng d©n trong céng ®ång lµng xãm ®Ó s¶n xuÊt, x©y dùng c¸c c«ng tr×nh thuû lîi.

Lý do tiÕp theo lµ phong tôc, tËp qu¸n, h­¬ng ­íc ë ph­¬ng §«ng cæ truyÒn cã søc sèng m¹nh mÏ, chi phèi ®êi sèng con ng­êi vµ lu«n lµ sù th¸ch ®è víi nhµ n­íc ë ph­¬ng T©y, tuy còng cã chç ®øng trong ®êi sèng x· héi, song c¸c quy t¾c x· héi ®ã kh«ng cã ®­îc vai trß, hiÖu lùc m¹nh mÏ ®Õn nh­ vËy. Kh¸c víi ph­¬ng §«ng, ë ph­¬ng T©y, nhu cÇu vÒ sù ®iÒu chØnh b»ng ph¸p luËt ngay tõ xa x­a ®· cao h¬n, x· héi sím biÕt ®Õn nh÷ng chÕ ®Þnh ph¸p luËt d©n sù, hµnh chÝnh, sím biÕt ®Õn nh÷ng ph­¬ng thøc gi¶i quyÕt tranh chÊp d©n sù b»ng toµ ¸n trªn c¬ së ph¸p luËt thay v× ph­¬ng §«ng nÆng vÒ lèi øng xö ®¹o ®øc, lÊy hoµ gi¶i lµm c¬ së, hoµn toµn hay Ýt ra th× rÊt muén míi biÕt ®Õn nh÷ng kh¸i niÖm nh­ "hîp ®ång", "quyÒn"... nh­ trong ph¸p luËt ph­¬ng T©y mµ Lam· lµ tiªu biÓu.

§iÒu cèt lâi tiÕp ®Õn cã lÏ theo chóng t«i ®ã lµ ng­êi ph­¬ng §«ng quan niÖm vÒ ph¸p luËt chñ yÕu thuÇn tuý nh­ lµ ph­¬ng thøc, c«ng cô mµ nhµ n­íc sö dông ®Ó cai trÞ con ng­êi vµ x· héi theo ®­êng lèi cña m×nh. Mèi quan hÖ gi÷a t«n gi¸o vµ chÝnh trÞ, gi÷a thÇn quyÒn vµ thÕ quyÒn hay sù t«n gi¸o ho¸, ®¹o ®øc ho¸ chÝnh trÞ lµ ®Æc tr­ng cña c¸c t­ t­ëng vµ häc thuyÕt chÝnh trÞ cña c¸c n­íc ph­¬ng §«ng cæ ®¹i. Tuy cßn mang tÝnh chÊt s¬ khai, nh­ng nh÷ng t­ t­ëng chÝnh trÞ vµ ph¸p luËt cña c¸c n­íc ph­¬ng §«ng cæ ®¹i ®· ph¸t triÓn kh¸ ®a d¹ng vµ phong phó, nã lu«n dùa trªn c¬ së cña mét thÕ giíi quan triÕt häc nhÊt ®Þnh vµ g¾n chÆt víi nh÷ng vÊn ®Ò ®¹o ®øc, lu©n lý x· héi nhÊt ®Þnh ⁶⁰.

Cßn ng­êi ph­¬ng T©y l¹i cã c¸ch nh×n kh¸c h¬n vÒ ph¸p luËt - theo hä ph¸p luËt kh«ng nh÷ng chØ lµ c«ng cô cai trÞ cña nhµ n­íc mµ cßn t×m thÊy ë ph¸p luËt gi¸ trÞ x· héi cña nã, ph¸p luËt nh­ lµ ph­¬ng thøc ®iÒu chØnh quan träng nhÊt ®èi víi quan hÖ x· héi, c¸c nhu cÇu vÒ giao dÞch d©n sù do sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ ®em l¹i. Ph¸p luËt lµ ph­¬ng tiÖn gi¶i quyÕt c¸c tranh chÊp nÈy sinh trong x· héi, b¶n th©n nhµ n­íc còng ph¶i phôc tïng. Vµ kh¸c víi ph­¬ng §«ng nh­ ®· nªu trªn, ng­êi ph­¬ng T©y ngay tõ xa x­a ®· coi ph¸p luËt cã vÞ trÝ, hiÖu lùc cao h¬n phong tôc tËp qu¸n. Theo hä, ph¸p luËt kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ c«ng cô cai trÞ h÷u hiÖu cña nhµ cÇm quyÒn. §­îc sinh ra trong bÇu kh«ng khÝ d©n chñ t­¬ng ®èi cao nªn c¸c nhµ t­ t­ëng ph­¬ng T©y thêi x­a còng ®· ®Ò cËp ®Õn ý t­ëng tæ chøc quyÒn lùc nhµ n­íc mét c¸ch khoa häc...

Ngoµi ra cßn lý do t«n gi¸o, thiªn chóa gi¸o thèng trÞ ë ch©u ¢u ®­îc ®Æc tr­ng ë chñ nghÜa c¸ nh©n, ®èi lËp víi c¸c t«n gi¸o chÝnh thèng ë ch©u ¸ cã tÝnh chÊt tËp thÓ. §iÒu nµy cµng lµm cñng cè thªm cho t©m lý céng ®ång, cña con ng­êi ph­¬ng §«ng. ⁶¹

2. Nh÷ng nÐt t­¬ng ®ång cña t­ t­ëng - häc thuyÕt §«ng, T©y vÒ ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc trong qu¶n lý x· héi

Bªn c¹nh nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau c¬ b¶n nªu trªn, vÉn cã thÓ t×m thÊy nh÷ng nÐt t­¬ng ®ång gi÷a t­ t­ëng, häc thuyÕt cña ph­¬ng §«ng vµ ph­¬ng T©y qua c¸c thêi kú lÞch sö. TÊt c¶ c¸c dßng t­ t­ëng §«ng,T©y ®Òu luËn bµn vÒ ph¸p luËt, ®¹o ®øc, x· héi, nhµ n­íc mÆc dï ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau nh­ ®· nªu trªn. §ã còng lµ ®iÒu dÔ hiÓu, bëi v× c¸c vÊn ®Ò nµy lu«n lu«n n»m trong mét chØnh thÓ thèng nhÊt - nhµ n­íc tån t¹i trªn c¬ së x· héi, nhµ n­íc ph¶i dùa vµo ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc vv.... Hai n÷a lµ ngay c¶ nh÷ng t­ t­ëng coi nhÑ mét trong nh÷ng c«ng cô cai trÞ ph¸p luËt hay ®¹o ®øc th× ®Òu ph¶i ®em c¶ hai ra mµ so s¸nh víi nhau. VÝ nh­, Khæng Tö ®Ò cao vai trß cña ®¹o ®øc th× còng so s¸nh víi nh÷ng nh­îc ®iÓm, yÕu thÕ cña ph¸p luËt. Vµ vÒ b¶n chÊt, Khæng Tö kh«ng hÒ phñ nhËn ph¸p luËt nh­ ®· ®Ò cËp ë trªn. Hµn Phi Tö th× ng­îc l¹i, kh¼ng ®Þnh søc m¹nh cña ph¸p luËt nghiªm kh¾c vµ ®èi lËp víi sù yÕu thÕ cña c«ng cô ®¹o ®øc trong viÖc cai trÞ con ng­êi. §«ng T©y xem ra còng ®Òu chung nhau ë c¸i ®iÓm luËn bµn vÒ trËt tù x· héi, vÒ tæ chøc nhµ n­íc. T­ t­ëng qu¶n lý x· héi cña hai khu vùc ®Þa lý nµy ®Òu cïng h­íng tíi mét x· héi trËt tù, th¸i b×nh. §«ng hay T©y rèt cuéc còng ®Òu ph¶i bµn luËn vÒ hai ph­¬ng tiÖn ®iÒu chØnh quan hÖ x· héi c¬ b¶n, phæ qu¸t ®ã - ph¸p luËt vµ ®¹o ®øc.

Mét c¸ch kh¸i qu¸t cã thÓ dÉn ra nh­ nguyªn t¾c b×nh ®¼ng tr­íc ph¸p luËt trong t­ t­ëng nhµ n­íc ph¸p quyÒn cña c¸c nhµ t­ t­ëng Hy l¹p, La m· cæ ®¹i víi t­ t­ëng ph¸p trÞ cña Hµn Phi Tö khi «ng cho r»ng: ý muèn c¸ nh©n cña c¸c vÞ qu©n v­¬ng lµ céi nguån cña t×nh tr¹ng v« ph¸p luËt, luËt ph¸p ®èi víi ng­êi quý téc còng nh­ ®èi víi kÎ hÌn män ®Òu ph¶i nh­ nhau. Tuy nhiªn, c«ng b»ng mµ nãi, t­ t­ëng ph¸p luËt cña Hµn Phi Tö ch­a ®¹t ®Õn c¸i toµn vÑn cña ph¸p luËt trong nhµ n­íc ph¸p quyÒn bëi ®ã vÉn cßn ë nÊc thang cña mét nÒn ph¸p luËt lÊy trõng ph¹t kh¾t khe lµm c¬ së. Cßn Khæng Tö, ®· tiÖm cËn víi ph¸p luËt ph¸p quyÒn, lÊy nh©n nghÜa, khoan dung lµm träng, song l¹i ch­a ®¸nh gi¸ hÕt vai trß cña ph¸p luËt trong qu¶n lý con ng­êi vµ x· héi, l¹i xÕp ph¸p luËt ë hµng thø yÕu.

NÐt t­¬ng ®ång gi÷a §«ng vµ T©y lµ c¶ hai ®Òu bµn vÒ ®¹o ®øc, vÒ c¬ së ®¹o ®øc cña ph¸p luËt vµ tÇm quan träng cña gi¸o dôc ®¹o ®øc. §iÒu kh¸c nhau lµ ë b¶n chÊt, møc ®é, ph¹m vi t¸c ®éng cña ®¹o ®øc vµ c¸ch thøc ¸p dông ®¹o ®øc mµ th«i. Nhµ n­íc ph¸p quyÒn th­îng t«n ph¸p luËt song ®iÒu ®ã kh«ng ®ång nghÜa víi viÖc coi nhÑ, lo¹i trõ ®¹o ®øc bëi lÏ ®iÒu kiÖn tiªn quyÕt ®Ó ®¶m b¶o nguyªn t¾c th­îng t«n ph¸p luËt l¹i chÝnh lµ ®¹o ®øc, lµ nh÷ng con ng­êi biÕt ý thøc vµ thùc hµnh ®¹o ®øc trong ®êi sèng ph¸p luËt.

Trªn b×nh diÖn chung, h¬n 2000 n¨m cña chÕ ®é phong kiÕn Trung Quèc, c¸c triÒu ®¹i kÕ tiÕp nhau ®Òu xem ®¹o nho lµ c¬ së t­ t­ëng cña ®¹o trÞ n­íc. Kh¸t väng mµ Khæng Tö theo ®uæi lµ ®­a t­ t­ëng cña m×nh vµo cuéc sèng v× mét x· héi th¸i b×nh, thÞnh v­îng, con ng­êi kh¾p mäi n¬i ®Òu sèng vµ hµnh ®éng theo tinh thÇn nh©n nghÜa. ¤ng muèn ®em chÕ ®é cña nhµ Chu vµ lÔ gi¸o cña nhµ Chu ¸p ®Æt vµo thêi ®¹i §«ng Chu. Nh­ng ë ®©y hoµn c¶nh kinh tÕ x· héi ®· ®æi kh¸c. Tõ quyÒn lîi thiÕt thùc cña giíi kinh doanh n«ng nghiÖp vµ th­¬ng nghiÖp, TÇn Doanh ChÝnh ®· thèng nhÊt Trung Quèc, hoµn toµn xo¸ bá nhµ Chu vµ c¨m ghÐt häc thuyÕt cña Khæng Tö, «ng ta ®· ®èt s¸ch vµ ch«n nhµ Nho.

Nh×n tõ gãc ®é qu¶n lý x· héi, häc thuyÕt cña Hµn Phi Tö ®· ®ãng gãp to lín vµo sù nghiÖp cai trÞ ®Êt n­íc cña nhµ TÇn. §Õn n¨m 221 TCN, b»ng søc m¹nh qu©n sù, nhµ TÇn ®· thèng nhÊt ®­îc Trung quèc. TÇn Thuû Hoµng ®· ¸p dông c¶i c¸ch cña Th­¬ng ¦ëng trong nÒn ®Õ chÕ cña m×nh, nh»m x©y dùng mét nhµ n­íc qu©n chñ chuyªn chÕ. ChÝnh quyÒn TÇn Thuû Hoµng ®Ó cñng cè hÖ t­ t­ëng chÝnh thèng cña nhµ TÇn, ®· ban hµnh ®¹o luËt: ®èt s¸ch, giÕt kÎ sü; ai cÊt dÊu Kinh th­, kinh thi, ph¶i ®èt ®i, ng­êi nµo d¸m bµn nhau vÒ kinh th­, kinh thi th× chÐm gi÷a chî, lÊy ®êi x­a mµ chª ®êi nay th× giÕt c¶ hä⁶³.

TriÒu ®¹i nhµ TÇn víi chÕ ®é cai trÞ hµ kh¾c, c¶ ®Êt n­íc nh­ ch×m trong mét nhµ giam lín, ngµy cµng trë nªn tµn b¹o vµ ®Õn n¨m 206 TCN th× bÞ lËt ®æ. T­ t­ëng, ®­êng lèi cai trÞ ®Êt n­íc cña Nho gi¸o, Khæng tö ®­îc t«n vinh vµ ¸p dông réng r·i ë triÒu ®¹i nhµ H¸n. T­ t­ëng cña Khæng Tö ®­îc kh«i phôc, kÕ thõa vµ bæ sung, ®æi míi trong ®êi nhµ H¸n vµ sau ®ã lµ nhµ §­êng vµ ®· t¹o ra sù ph¸t triÓn nhiÒu mÆt cña x· héi Trung Hoa. §Õn c¸c triÒu ®¹i Tèng, Nguyªn, Minh, Thanh, ®­êng lèi cai trÞ n­íc theo ®¹o trÞ n­íc cña nho gi¸o vÉn ®­îc duy tr×, song ®· béc lé nhiÒu nh­îc ®iÓm, b¸o ®éng sù giµ cçi, lôi tµn cña häc thuyÕt ®¹o Khæng, "häc thuyÕt cña Khæng Tö chia sÎ sù suy tµn cña x· héi phong kiÕn Trung quèc ngµy cµng trë nªn lçi thêi vµ ph¶n ®éng"⁶⁴.

ThÕ kû XIX næi lªn víi sù x©m l­îc cña chñ nghÜa ®Õ quèc vµo c¸c n­íc ph­¬ng §«ng. Tr­íc t×nh h×nh ®Êt n­íc bÞ ®e do¹, c¸c häc gi¶ Trung quèc l¹i ®Æt l¹i vÊn ®Ò Khæng Tö vµ häc thuyÕt cña «ng. Phong trµo Ngò tø 1919 ®· më ra cuéc c¸ch m¹ng v¨n ho¸, tËp hîp nh÷ng lùc l­îng chèng l¹i häc thuyÕt nho gi¸o. Lç TÊn, ng­êi chñ so¸i trªn mÆt trËn t­ t­ëng ®· lªn ¸n Khæng Tö mét c¸ch m¹nh mÏ, gay g¾t. Trong cuéc c¸ch m¹ng v¨n ho¸ ë Trung quèc, mét lÉn n÷a, phong trµo bµi xÝch nho gi¸o l¹i næi lªn víi nh÷ng sù tµn ph¸, o¸n ghÐt qu¸ khø. Nh÷ng gi¸ trÞ tÝch cùc cña t­ t­ëng Khæng tö, nho gi¸o ®Òu ®­îc ®em ra c«ng kÝch, phñ nhËn s¹ch tr¬n.

Nh÷ng thËp kû gÇn ®©y, kinh nghiÖm ë trong n­íc vµ thÕ giíi, khiÕn cho mÊy n¨m trë l¹i ®©y, ng­êi Trung hoa lôc ®Þa ®· cã c¸ch nh×n nhËn kh¸c ®èi víi nho gi¸o trong lÞch sö còng nh­ trong hiÖn t¹i. X· héi ®· b¾t ®Çu cã sù ®¸nh gi¸ kh¸ch quan, c«ng b»ng h¬n vÒ t­ t­ëng Khæng tö vµ nho gi¸o nãi chung. Kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ mét häc thuyÕt vÒ ®¹o ®øc, vÒ qu¶n lý x· héi b»ng ®¹o ®øc mµ vÒ thùc chÊt ®©y lµ mét häc thuyÕt lín, cã gi¸ trÞ vÒ qu¶n lý x· héi b»ng ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt nh­ng lµ nÒn ph¸p luËt nh©n v¨n v× con ng­êi. Ngµy nay, ng­êi ta thÊy ph¶i tiÕp thu, kÕ thõa nh÷ng di s¶n cña nho häc, nho gi¸o, Khæng tö vËn dông vµo nh÷ng ®iÒu kiÖn x· héi hiÖn ®¹i: "ng­êi ta thÊy ®­îc ë nho häc, nho gi¸o vÉn hµm chøa nh÷ng c¸i g× ®ã cã lîi cho con ng­êi vµ x· héi ngµy nay"⁶⁵. Theo ý kiÕn cña c¸c nhµ khoa häc Trung quèc: "häc thuyÕt cña Khæng Tö lµ häc thuyÕt trÞ quèc, qu¶n lý ®Êt n­íc vµ còng chÝnh lµ häc thuyÕt qu¶n lý"⁶⁶, cã thÓ kÕ thõa trong qu¶n lý vµ kinh doanh hiÖn ®¹i. B­íc ngoÆt trong viÖc ®¸nh gi¸ vai trß cña nho häc trong x· héi hiÖn ®¹i lµ Héi nghÞ khoa häc quèc tÕ vÒ Khæng tö vµ §¹i héi thµnh lËp liªn hiÖp nho häc quèc tÕ nh©n dÞp kû niÖm 2545 n¨m ngµy sinh Khæng Tö, ®­îc tæ chøc t¹i B¾c Kinh, th¸ng 10 n¨m 1994.

Nh×n tæng thÓ, ®­êng lèi ph¸p trÞ vµ ®øc trÞ ®Òu ®­îc ¸p dông ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau trong c¸c nÒn thèng trÞ cña c¸c triÒu ®¹i phong kiÕn Trung quèc. Thêi kú ®Çu cña lÞch sö, ®­êng lèi ph¸p trÞ cña ph¸p gia vµ ®­êng lèi ®øc trÞ cña nho gia xuÊt hiÖn trong mét lóc, hai chñ tr­¬ng ®ã ®Êu tranh víi nhau. VÒ sau, ph¸p trÞ ph¶i nh­êng chç cho lÔ trÞ, ®øc trÞ, nh­ng néi dung cña ph¸p trÞ ®· ®­îc c¸c nhµ nho vËn dông vµo viÖc x©y dùng c¸c triÒu ®¹i vÒ sau. Hai ®­êng lèi trÞ n­íc ®ã ®Òu cã nh÷ng ®iÓm chung: b¶o ®¶m quyÒn lùc tuyÖt ®èi, x©y dùng mét trËt tù æn ®Þnh trong gia ®×nh vµ x· héi. Sù kh¸c nhau c¬ b¶n ®ã lµ ph­¬ng tiÖn, biÖn ph¸p ®Ó ®i ®Õn môc tiªu ®ã. §¹o Khæng ®­îc duy tr×, më réng ph¹m vi ¶nh h­ëng d­íi thêi nhµ H¸n. Theo mét sè nhµ nghiªn cøu, trong triÒu ®¹i nhµ H¸n, hai ®­êng lèi trÞ n­íc, hai häc thuyÕt ®å sé ®ã ®· hîp nhÊt l¹i víi nhau, trë thµnh hÖ t­ t­ëng chÝnh trÞ, ph¸p lý truyÒn thèng cña giai cÊp phong kiÕn Trung quèc tån t¹i suèt hai ngµn n¨m⁶⁷.

2. §øc trÞ vµ ph¸p trÞ ë ViÖt nam