Nghiên cứu sinh

Chương 1

1.1. ĐÁNH GIÁ ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN VÙNG LÃNH THỔ

1.2. CÁCH TIẾP CẬN TỔNG HỢP

- Đề xuất các biện pháp cụ thể để sử dụng, bảo vệ và cải tạo tự nhiên và môi trường nói chung, làm cho chất lượng của lãnh thổ không phải suy giảm mà ngày một tốt hơn.

1.3. ĐÁNH GIÁ CẢNH QUAN

1.3.1. Khái niệm về cảnh quan và cảnh quan sinh thái

1.3.1.1. Cảnh quan

Trong quá trình phát triển của cảnh quan học, đã có rất nhiều tác giả đưa ra các quan điểm, học thuyết khác nhau về cảnh quan, thể hiện qua hàng loạt các định nghĩa về cảnh quan với nội dung và cách diễn đạt không giống nhau. Có thể gộp các định nghĩa ấy vào ba nhóm quan niệm cơ bản như sau :

- Cảnh quan là một loại hình của những tổng thể địa lý tự nhiên (B.B. Polưnop. N.A. Gvozdetxki);

Từ quan niệm này, khi đánh giá cảnh quan, các nhà cảnh quan sinh thái phải xuất phát từ quan điểm hệ thống và quan điểm tổng hợp.

1.3.1.2. Cảnh quan sinh thái

Sinh thái học được hình thành và phát triển từ đầu thế kỷ XX. Sinh thái học nghiên cứu tất cả các mối quan hệ tác động qua lại giữa sinh vật và môi trường. Đối tượng nghiên cứu của sinh thái học là các hệ sinh thái trên trái đất.

Mỗi một lãnh thổ có các chức năng sinh thái khác nhau, đóng vai trò là lãnh thổ môi trường sống của con người và mọi thể sinh vật. Lãnh thổ có chức năng sinh thái được gọi là lãnh thổ sinh thái.

1.3.2. Đánh giá cảnh quan

Đánh giá cảnh quan thực chất là đánh giá tổng hợp các tổng thể tự nhiên cho một mục đích cụ thể nào đó. Đánh giá cảnh quan cần làm rõ một số đặc trưng về đối tượng đánh giá, mục đích đánh giá, nguyên tắc và phương pháp đánh giá.

- Mục đích đánh giá là sử dụng môi trường tự nhiên hợp lý nhất, hiệu quả nhất, tối ưu nhằm đạt được sự PTBV.

Bảng 1.1: Hệ thống phân loại cảnh quan của A.G.Ixatsenko (1961)

Bảng 1.2: Hệ thống phân loại cảnh quan của Nhikolaev (1966)

- Hệ thống phân loại cảnh quan của Vũ Tự Lập (1983): đưa ra 4 cấp cho bản đồ các kiểu cảnh quan Việt Nam tỷ lệ 1/2.000.000, bao gồm: Lớp cảnh quan → Phụ lớp cảnh quan → Hệ cảnh quan → Kiểu cảnh quan.

Bảng 1.3: Hệ thống phân loại cảnh quan Việt Nam [39]

Bảng 1.4: Hệ thống phân loại áp dụng cho xây dựng bản đồ cảnh quan Việt Nam tỉ lệ 1/1.000.000 [24]

Bản đồ cảnh quan phản ánh sự phân bố, cấu trúc và nguồn gốc của các thể tổng hợp lãnh thổ tự nhiên, lấy cảnh quan làm đơn vị cơ sở. Tuỳ thuộc vào tỷ lệ bản đồ, bản đồ cảnh quan thể hiện các cấp khác nhau của hệ thống phân vị địa lý tự nhiên hoặc các bậc khác nhau của hệ thống phân loại cảnh quan. Bản chú giải bản đồ cảnh quan được xây dựng theo các nguyên tắc sau đây:

- Nguyên tắc phát sinh hình thái

- Nguyên tắc tổng hợp

- Nguyên tắc đồng nhất tương đối

Các nguyên tắc trên liên quan chặt chẽ và bổ sung cho nhau với mục tiêu cuối cùng là xây dựng được một bản đồ CQ tổng hợp mà trên đó, không chỉ thể hiện một cấu trúc đồng nhất của CQ mà còn phân biệt rõ được chức năng tự nhiên của chúng.

Tóm lại, nghiên cứu, đánh giá, phân tích cảnh quan để phân vùng CNMT là một cách tiếp cận phù hợp dựa trên những căn cứ khoa học và thực tiễn đúng đắn.

1.4. SỰ GẮN KẾT GIỮA QUY HOẠCH PHÁT TRIỂN VÀ QUY HOẠCH MÔI TRƯỜNG - MỘT NGUYÊN TẮC CHỦ ĐẠO CỦA SỰ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG

1.4.1. Khái niệm về quy hoạch phát triển và quy hoạch môi trường

1.4.1.1. Quy hoạch phát triển

Quy hoạch mang tính không gian hoặc cơ cấu của sự triển khai, thực hiện kế hoạch. Kế hoạch mang tính thời gian cùng với các định hướng, mục tiêu cho quy hoạch. Bởi vậy, quy hoạch có tính không gian nhưng gắn với mục tiêu và thời gian của kế hoạch, và kế hoạch có tính thời gian gắn với không gian của quy hoạch.

Quy hoạch và kế hoạch cùng được thực hiện với nhau trong một thể thống nhất, được gọi là kế hoạch hóa.

Quy hoạch phát triển kinh tế xã hội rõ ràng là một khâu quan trọng trong toàn bộ quá trình kế hoạch hoá của nền kinh tế quốc dân. Quy hoạch này phải gắn kết chặt chẽ với chiến lược phát triển KT-XH chung của đất nước và làm căn cứ cho xây dựng các kế hoạch dài hạn, trung hạn và ngắn hạn.

Trong quá trình nghiên cứu xây dựng QHPT, nguồn tiềm năng phát triển cần được điều tra, đánh giá một cách đầy đủ các yếu tố tác động đến quá trình phát triển được thiết lập và định hình, hệ thống các quan điểm phát triển, xây dựng các phương án phát triển và như vậy hệ thống mục tiêu kinh tế vĩ mô đã được xác lập trong từng phương án quy hoạch.

1.4.1.2. Quy hoạch môi trường

Thuật ngữ QHMT xuất hiện vào những năm 80’ của thế kỷ XX và được coi là một ngành khoa học KT-XH môi trường mới mẻ. Vì vậy, còn tồn tại nhiều quan điểm và phương pháp nghiên cứu khác nhau về vấn đề này.

Theo định nghĩa của Alan Gilpin (1996) thì QHMT là “Sự xác định về các mục tiêu mong muốn về kinh tế - xã hội đối với môi trường tự nhiên và tạo ra các chương trình quản lý để đạt được mục tiêu đó”.

Quan điểm của Ortolano (1984) về quy hoạch môi trường cũng tương tự như của Gilpin và theo Ông nội dung của quy hoạch môi trường bao gồm quy hoạch sử dụng đất, quản lý chất tồn dư và kỹ thuật đánh giá tác động môi trường.

Lê Thạc Cán (1994) sử dụng thuật ngữ “lập kế hoạch hóa môi trường” (Environmental planning) là việc lập kế hoạch, trong đó các mục tiêu phát triển KT-XH được xem xét một cách tổng hợp với các mục tiêu về môi trường nhằm đảm bảo khả năng thực tế cho việc thực hiện phát triển bền vững.

ADB (1991) trong quy hoạch nhằm phát triển vùng cần phải cân nhắc tới nhu cầu phát triển bền vững bằng cách nhất thể hóa quản lý tài nguyên và môi trường.

1.4.1.3. Gắn kết quy hoạch môi trường vào quy hoạch phát triển

“Các hoạt động phát triển bao giờ cũng gây những ảnh hưởng tốt, xấu với mức độ khác nhau đến tài nguyên và môi trường ở một phạm vi không gian và thời gian nhất định. Do đó QHMT gắn chặt với quy hoạch kinh tế và quy hoạch phát triển ngành trên một lãnh thổ xác định. Sự gắn bó này phải được thể hiện ngay từ giai đoạn đầu của QHMT. QHMT phải luôn luôn bám sát QHPT KTXH ở tất cả các giai đoạn quy hoạch để có sự thống nhất thay đổi, điều chỉnh kịp thời. Sự thống nhất hay thay đổi, điều chỉnh các hợp phần trong cả hai loại quy hoạch trên được thực hiện tại các cuộc họp xác định phạm vi, dàn xếp giữa những người làm công tác phát triển với những nhà môi trường.

Phân tích những nhận định trên ta có thể thấy rõ mối quan hệ mật thiết giữa QHMT với QHPT. Lĩnh vực môi trường vừa là tác nhân thúc đẩy, vừa là mục đích của sự phát triển, đảm bảo không những cho sự PTBV mà còn đảm bảo cho sự tái tạo tiềm năng, tái tạo nguồn lực theo các chu trình phát triển cao hơn. Mối quan hệ giữa môi trường và sự phát triển KTXH là mối quan hệ thuận - nghịch khăng khít với nhau. Trên thực tế người ta có thể đánh giá được trình độ phát triển, trình độ tiên tiến của một nền kinh tế hoặc của một vùng lãnh thổ thông qua việc đánh giá cách ứng xử với những vấn đề môi trường.

- Các nguyên tắc:

- Các nội dung:

+ Nghiên cứu QHPT KT-XH: thu thập các thông tin, cơ sở dữ liệu về điều kiện tự nhiên, hiện trạng và QHPT KT-XH tại địa phương hay vùng quy hoạch. Xây dựng và hoàn thiện cơ sở dữ liệu về môi trường.

+ Phân vùng CNMT lãnh thổ phục vụ QHMT: căn cứ vào ĐKTN và QHPT KT-XH tiến hành phân vùng chức năng lãnh thổ nghiên cứu phục vụ QHMT.

+ Dự báo và ĐTM từ các mục tiêu phát triển của phương án QHPT KT-XH: tính toán, dự báo tải lượng các chất ô nhiễm và đánh giá những tác động đến môi trường từ các chỉ tiêu phát triển của từng ngành kinh tế theo phương án QHPT KT-XH của vùng lãnh thổ nghiên cứu.

+ Lập QHMT: đề xuất các giải pháp quy hoạch, xác định các dự án ưu tiên, vùng ưu tiên và các giải pháp thực hiện quy hoạch.

+ Điều chỉnh QHPT KT-XH: đề xuất, kiến nghị nhằm điều chỉnh QHPT KT-XH phục vụ mục tiêu phát triển bền vững.

+ Lập bản đồ quy hoạch BVMT: thể hiện các ý đồ quy hoạch BVMT (dạng vùng, dạng điểm) trên bản đồ quy hoạch. Bản đồ thực hiện trong GIS ở các tỷ lệ thích hợp.

1.4.2. Vài nét tổng quan về nghiên cứu xây dựng quy hoạch môi trường

QHMT được hiểu là sự quản lý tập trung của toàn xã hội đối với các nguồn tài nguyên trên trái đất.

Từ những năm 1960, loài người bắt đầu ý thức mạnh mẽ về các hiểm hoạ tự nhiên (lũ lụt, động đất, hạn hán...). Sự gia tăng các hiểm hoạ này có một phần nguyên nhân là sự phát triển thiếu tính toán của con người. Trong thời kỳ này khái niệm môi trường mới chỉ dừng lại ở việc nghiên cứu các hệ thống có thể tái sinh và không thể tái sinh cùng với việc nghiên cứu một phần về đô thị. Sau đó, các vấn đề môi trường được mở rộng hơn, bao gồm cả vấn đề chất lượng cuộc sống.

Hơn 20 năm qua, khái niệm sử dụng một cách bền vững các nguồn TNTN trên trái đất đã chi phối suy nghĩ của các nhà hoạch định chính sách, các nhà kinh tế cũng như các nhà nghiên cứu môi trường. Và thuật ngữ “phát triển bền vững” vượt lên tất cả các thuật ngữ khác nói về sự bền vững chính thức được đưa vào công tác lập quy hoạch. Các tranh cãi về thế nào là sự PTBV được nêu ra từ một thực tế khách quan là: BVMT và phát triển kinh tế diễn ra đồng thời. PTBV không chỉ còn là sử dụng nguyên, nhiên liệu để phát triển kinh tế, mà còn là thoả mãn các yêu cầu cơ bản về con người và sinh thái. TNTN phải được sử dụng, thừa kế và tái tạo bởi các thế hệ tương lai.

Trước đây, quy hoạch được thực hiện từ trên xuống dưới. Giờ đây, xu hướng theo chiều ngược lại từ dưới lên đang được áp dụng rộng rãi và tỏ ra thực sự hữu hiệu cả về lý thuyết lẫn thực hành. Trong cách làm này, chuyên môn của chuyên gia kết hợp với ý kiến, quan điểm của người dân tạo ra các phương án quy hoạch tốt. Trên thực tế, phương pháp này đã trở thành công cụ, là cầu nối giữa người lãnh đạo (chính quyền) và người dân. Các phương án quy hoạch mang tính khả thi hơn, góp phần giải quyết vấn đề “chất lượng cuộc sống” của người dân.

Trong quy hoạch, một chiến lược chủ đạo là “tạo sự cân bằng”. Có nghĩa là sự cân bằng giữa nguồn tài nguyên chúng ta khai thác và nguồn chất thải sau khi sử dụng số tài nguyên này. Nhu cầu phát triển phải cân bằng với khả năng cung ứng của môi trường tự nhiên.

Hiện nay, vấn đề QHMT đã được quan tâm và phát triển ở nhiều nước trên thế giới. Một số tổ chức quốc tế như Ngân hàng Thế giới (WB), Ngân hàng Phát triển Châu Á (ADB)… đã ban hành nhiều tài liệu hướng dẫn và giới thiệu kinh nghiệm về QHMT ở nhiều nước trên thế giới. Trong thời gian qua ADB đã xuất bản 3 tập tài liệu liên quan tới quản lý và quy hoạch môi trường, tài nguyên thiên nhiên tại khu vực Châu Á - Thái Bình Dương. Tập 3 của ADB là “Hướng dẫn Quy hoạch thống nhất phát triển kinh tế kết hợp với môi trường vùng - Tổng quan về các nghiên cứu quy hoạch phát triển môi trường vùng tại châu Á” (“Guidelines for Intergrated Regional Economic - cum - Environmental Development Planning - A Review of Regional Environmental Development Planning Studies in Asia”). Trong tập tài liệu này ADB cũng đã phân tích kinh nghiệm QHMT vùng cho 8 dự án khác nhau bao gồm: Lưu vực hồ Laguna và vùng Palawan (Philipin); Lưu vực sông Hàn (Hàn Quốc), Lưu vực hồ Songkla; vùng Eastern Seabord, vùng công nghiệp Samutprakarn (Thái Lan), vùng Segara Anakan (Indonesia); thung lũng Klang (Malaysia). Trên cơ sở phân tích các kinh nghiệm nêu trên, ADB đã xây dựng Hướng dẫn Quy hoạch thống nhất phát triển kinh tế kết hợp với môi trường vùng.

Ở quy mô cấp tỉnh, đã có một số tỉnh thành đã và đang xây dựng quy hoạch BVMT như TP Hồ Chí Minh, Bình Dương, Bà Rịa - Vũng Tàu, Bến Tre, Vĩnh Long, Bình Thuận, Quảng Ngãi… Cục Môi trường đã đặt vấn đề nghiên cứu cơ sở khoa học QHMT và xây dựng bản hướng dẫn QHMT.

Ở Nghệ An, trong 2 năm 2003-2004, UBND thành phố Vinh và Sở Khoa học Công nghệ đã tổ chức thực hiện “Quy hoạch bảo vệ môi trường thành phố Vinh” và giao cho Viện Địa lý thực hiện [60]. Trong bản quy hoạch này đã thực hiện việc đề xuất những giải pháp kỹ thuật – môi trường cụ thể cho từng hạng mục quy hoạch như: Quy hoạch quản lý và sử dụng nguồn nước, Quy hoạch hệ thống thoát nước và xử lý nước thải, Quy hoạch bãi chôn lấp chất thải rắn, Quy hoạch hệ thống quan trắc môi trường… và đã đề xuất được những dự án môi trường cụ thể về BVMT thị xã, môi trường công nghiệp, môi trường du lịch, môi trường nông thôn ngoại thành… cần ưu tiên thực hiện trong suốt giai đoạn thực hiện quy hoạch phát triển. Bên cạnh các giải pháp QHMT đề tài cũng đã đề xuất các giải pháp thực hiện quy hoạch BVMT thành phố Vinh như: Những giải pháp về kinh tế, tổ chức và tăng cường năng lực quản lý môi trường, giáo dục, đào tạo, nâng cao nhận thức môi trường…

1.5. TIẾP CẬN SINH THÁI CẢNH QUAN TRONG NGHIÊN CỨU THÀNH LẬP BẢN ĐỒ PHÂN VÙNG CHỨC NĂNG MÔI TRƯỜNG

1.5.1. Khái niệm về chức năng môi trường

Các cuộc khủng hoảng sinh thái đã xảy ra ở nhiều vùng trên trái đất như là một sự cảnh tỉnh rằng con người phải nghĩ cách khai thác sử dụng thiên nhiên theo những khả năng thực thụ của nó và để có một cuộc sống ổn định, con người phải tự tìm cách bảo vệ môi trường sống của chính mình. Từ thực tế đó đã xuất hiện một khái niệm tổng hợp là: tự nhiên - con người - môi trường. Đây là một mối quan hệ hữu cơ vô cùng phức tạp, là một sự tác động qua lại hết sức gắn bó với nhau và con người trở thành một nhân tố quyết định cho sự tồn tại của mối quan hệ này theo chiều hướng tích cực.

Quan niệm từ lâu đã trở thành phổ biến là con người coi môi trường là nơi ở, sinh hoạt, là nguồn cung cấp mọi thứ nguyên, nhiên liệu, vật chất vô cơ và hữu cơ cho cuộc sống. Nó cũng là địa bàn cho mọi hoạt động kinh tế. Điều khác biệt là ở các nền kinh tế sơ khai người ta coi đó là những nguồn lợi vô tận và khi khủng hoảng do sự thiếu hụt về nguồn cung do thiên tai hay sự bùng nổ dân số, hoặc do việc sử dụng quá mức tài nguyên dẫn đến dịch bệnh, đói xảy ra thì xung đột xảy ra, thường là chiến tranh.

Ngày nay khi con người hiểu ra rằng giữa môi trường và các hoạt động của con người không phải chỉ là quan hệ thuận mà còn có các tác động ngược. Người ta cũng hiểu thêm rằng các yếu tố của môi trường tồn tại không độc lập mà có tương quan qua lại, tác động vào nhau tạo thành các hệ thống. Đây là các hệ thống động lực, có các thuộc tính cơ bản như đã kể trên. Ngoài ra, nhận thức quan trọng nhất của con người là môi trường có các ngưỡng chịu tải dưới các tác động tự nhiên cũng như nhân tác. Các tác động tự nhiên có thể vượt quá giới hạn chịu đựng và rất khó kiểm soát, nhưng những tác động nhân tác thì có thể kiểm soát được.

Người ta đã bắt đầu tập trung vào phân tích khái niệm môi trường, xem xét những chức năng của chúng mà con người phải tuân thủ để đảm bảo cho môi trường sống luôn luôn “khoẻ và lành mạnh”. Khái niệm môi trường cho đến nay được coi là các hệ thống lãnh thổ và hoạt động tự nhiên, KT-XH, như là các cảnh quan cùng với các quan hệ của các thành phần này với nhau, đó là một tập hợp các yếu tố vô cơ, hữu cơ và các hoạt động của con người. Đó là một hệ thống động lực có quá trình phát sinh, phát triển và tiến hoá không ngừng. Chúng có các thuộc tính như động lực phát triển, tính ổn định, tính chống chịu, khả năng tự làm sạch, tính tổ chức. Các thuộc tính này hoạt động theo các quy luật tự nhiên nhưng dưới sự tác động của con người, chúng đã và đang bị biến đổi.

Môi trường có nhiều chức năng khác nhau. Thông thường người ta xác định có 5 CNMT chính, đó là [93], [96]:

1. Là không gian sống của con người và các thể sinh vật.

2. Là nơi cung cấp tài nguyên cần thiết cho cuộc sống và các hoạt KT-XH của con người.

3. Là nơi chứa đựng và chuyển hóa các chất thải do con người tạo ra trong hoạt động đời sống và KT-XH của mình.

5. Là nơi lưu trữ và cung cấp thông tin cho con người về môi trường sống.

1.5.2. Tiếp cận sinh thái cảnh quan trong nghiên cứu thành lập bản đồ phân vùng chức năng môi trường

TIỂU KẾT CHƯƠNG 1

Nghiên cứu, đánh giá ĐKTN, TNTN phục vụ sử dụng hợp lý lãnh thổ theo quan điểm phát triển bền vững mang tính cấp thiết trong giai đoạn hiện nay.

Hướng tiếp cận địa lý tự nhiên tổng hợp và tiếp cận cảnh quan học nhằm giải quyết các nhiệm vụ thực tiễn sử dụng hợp lý tài nguyên, BVMT lãnh thổ là quan điểm chủ đạo, xuyên suốt trong quá trình nhìn nhận và đánh giá ĐKTN, TNTN, KT-XH và môi trường lãnh thổ.

Từ ý nghĩa của việc sử dụng hợp lý lãnh thổ trên cơ sở nghiên cứu địa lý tự nhiên tổng hợp luận án đã tiến hành phân tích những vấn đề mang tính lý luận về mối quan hệ giữa các chức năng tự nhiên và chức năng môi trường của các đơn vị tổng hợp thể tự nhiên. Có thể thấy rằng: việc xác định các CNMT của các đơn vị CQST là cơ sở để phân vùng chức năng môi trường và là một trong những căn cứ khoa học phù hợp, đáng tin cậy để thực hiện việc xây dựng QHMT của một lãnh thổ, tạo nên sự hài hòa phát triển của 3 hệ thống: tự nhiên, KT-XH và môi trường nhằm đạt được sự phát triển bền vững.

Chương 2

2.1. ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN, TÀI NGUYÊN THIÊN NHIÊN

2.1.1. Vị trí địa lý

Nghệ An nằm ở vị trí trung tâm của vùng Bắc Trung Bộ, trên trục giao lưu kinh tế - xã hội Bắc Nam, có toạ độ địa lý từ 18⁰ 33’ đến 20⁰ 01’ vĩ độ Bắc và từ 103⁰ 52’ đến 105⁰ 48’ kinh độ Đông: Phía Bắc giáp tỉnh Thanh Hoá, Phía Nam giáp với tỉnh Hà Tĩnh, Phía Tây giáp với Lào, Phía Đông giáp với biển Đông.

Tỉnh Nghệ An có diện tích tự nhiên là 16.498 km², là tỉnh có diện tích lớn nhất nước ta (chiếm 5,1% diện tích cả nước). Dân số tính đến ngày 01/04/2009 là 3.113.055 người. Về hành chính, tỉnh Nghệ An có 17 huyện (7 huyện đồng bằng ven biển và 10 huyện miền núi), 1 thành phố (TP. Vinh) và 2 thị xã (TX. Cửa Lò, TX.Thái Hoà) [20] (hình 1.1).

Nghệ An có 419 km đường biên giới với CHDCND Lào và có 82 km đường bờ biển. Chiều dài lớn nhất từ Bắc xuống Nam khoảng 132 km và chiều rộng lớn nhất từ Đông sang Tây khoảng 200 km [78].

2.1.2. Đặc điểm địa chất, địa mạo