Hình 2.10: Bản đồ cảnh báo nguy cơ lũ ống, lũ quét miền núi Nghệ An

Xâm thực sâu (thường quan sát thấy ở sông suối cấp I, cấp II) : Hoạt động của dòng nước chủ yếu đào sâu lòng thường ít gây ra các tai biến và sự cố môi trường. Tuy nhiên hoạt động xâm thực sâu là nguyên nhân phá huỷ các công trình thuỷ lợi như mương, phai ở miền núi.

Quá trình địa động lực liên quan đến hoạt động Karst ở Nghệ An phổ biến tương đối rộng rãi ở khu vực lưu vực sông Cả trong khu vực Mường Lống, Nậm Cắn, khu vực Nam Con Cuông (xã Chi Khê, Yên Khê), Tân Kỳ (Nghĩa Phúc, Tân Long), Tương Dương (Yên Tĩnh), Nghĩa Đàn (Nghĩa Quang) và một số nơi ở Quỳ Châu, Quỳ Hợp..., các quá trình chủ yếu là Karst ngầm gây sụt lún và mất nước. Tại khu vực chìa khoá Tân Kỳ, tại Mường Lống Karst ngầm phát triển rất mạnh ở thung lũng Mường Lống đã để lại hàng loạt các hố sụt Karst đường kính 2-8m, sâu 1-3m.

Ngoài ra, với việc khai thác mạnh vùng ven biển của tỉnh, đặc biệt là nước ngọt, nuôi trồng thuỷ sản đã gây nên hiện tượng xâm nhập mặn khá nặng nề ở một số huyện thị ven biển.

2.3.3. Hiện trạng môi trường không khí

Bảng 2.16: Kết quả quan trắc chất lượng môi trường không khí tỉnh Nghệ An (12/2009)

Tại các đơn vị sản xuất vật liệu xây dựng nồng độ bụi vượt TCCP 2-4 lần.

Tại các đơn vị sản xuất giấy: giấy sông Lam, xưởng chế biến bột giấy Con Cuông khí thải lò hơi không đạt tiêu chuẩn, gây ô nhiễm môi trường.

Tại nhà máy thuộc da Vinh: nhà máy không xử lý chất thải, nhất là chất thải rắn nên môi trường không khí bị ô nhiễm nặng ở khu vực chứa chất thải do sự phân huỷ chất hữu cơ.

Ô nhiễm tiếng ồn xảy ra do hoạt động của các cơ sở sản xuất như: gia công cơ khí, sản xuất xi măng, khai thác vật liệu xây dựng... và trên các trục đường giao thông vào những giờ cao điểm. Do đó, ô nhiễm tiếng ồn chủ yếu xảy ra đối với các khu vực dân cư đô thị trong các thành phố lớn và các khu dân cư tập trung gần tuyến đường giao thông. Còn ở các vùng nông thôn không bị ô nhiễm bởi tiếng ồn.

Trên các tuyến đường giao thông, tuỳ thuộc vào từng thời điểm tiếng ồn có những xung dao động rất lớn, có khi trên 90 dB.

2.3.4. Hiện trạng môi trường nước mặt

Trên sông Cả tại Nam Đàn có sự đổi hướng dòng chảy khi nhận nước của sông La (Ngàn Sâu) nên ranh giới độ mặn trung bình 1‰ ở km thứ 25 tính từ cửa sông.

Trên sông Cấm trước khi có cống Nghi Quang, mặn xâm nhập vào sâu trong sông tới km thứ 21 (Ngã ba Phương Tích).

Trên sông Bùng ranh giới mặn 1% tới Bảo Nham (cách cửa sông 24 km), hiện nay đã xây dựng cống ngăn mặn Diễn Thành. Sông Hoàng Mai xâm nhập mặn vào tới km thứ 22 từ của sông (Vực Mấu).

- Chất lượng nước

Chất lượng nước sông suối của sông Cả được đánh giá thông qua số liệu quan trắc chất lượng nước tại trạm Dừa trên sông Cả và tại trạm Nghĩa Khánh trên sông Hiếu (bảng 2.17) [74].

Bảng 2.17: Thành phần hóa học nước sông hệ thống sông Cả

Từ số liệu cho thấy chất lượng nước sông Cả có đặc điểm chính sau:

Độ khoáng hoá nước sông dao động trong khoảng 110-140 mg/l, nước có dạng bycacbonnat nhóm canxi kiểu I. Nước sông suối trong tỉnh Nghệ An có phản ứng trung tính ngả sang kiềm yếu với độ pH dao động trong phạm vi trên dưới 7,0. Nước sông mềm độ cứng thường nhỏ hơn 1,5 mg-e/l, còn độ kiềm 1,2-1,6 mg-e/l.

Hàm lượng các ion chính: HCO₃^- chiếm ưu thế trong tổng đương lượng các anion, với hàm lượng 78-100mg/l. Trong số các cation thì ion Ca⁺² chiếm ưu thế với hàm lượng 15-18 mg/l, (Na⁺+K⁺) với hàm lượng 7,5-9,5 mg/l và Mg⁺² (4,5-6 mg/l). Hàm lượng các ion SO₄^-2 và Cl^- không cao, tương ứng là (3-5 mg/l) và (2-3 mg/l). Hàm lượng Fe⁺²+Fe⁺³ dưới 1 mg/l.

Các chất biogen thì SiO₂ có tỷ lệ nhiền hơn cả, với hàm lượng 15-18 mg/l.

Hàm lượng các chất hữu cơ có mặt trong nước sông suối trong tỉnh nhìn chung rất thấp. Theo các số liệu quan trắc của trạm Dừa trên sông Cả cho thấy độ oxy hóa nước sông thuộc vào loại nước rất nghèo chất hữu cơ.

Qua các số liệu thống kê có thể thấy lũ lụt trong tỉnh Nghệ An thường tập trung vào các thời kỳ: lũ tiểu mãn (tháng V, tháng VI); lũ hè thu (tháng VII đến nửa đầu tháng IX); lũ chính vụ (tháng IX, X và XI) và lũ muộn (tháng XII)

2.3.5. Hiện trạng môi trường nước dưới đất

+ Độ pH: đạt tiêu chuẩn cho phép (TCCP)

- Thành phố Vinh:

Nước dưới đất khu vực thành phố Vinh tồn tại chủ yếu ở các tầng chứa nước Holocen, Pleistocen và Triats. Kết quả phân tích mẫu từ trước đến nay cho thấy:

Tổng sắt: Phía Tây thành phố Vinh có hàm lượng sắt khá cao (khu vực nhà máy xi măng Cầu Đước), có thể lên tới 30,95- 39,92 mg/l. TCCP cho ăn uống trực tiếp là <0,3mg/l và tiêu chuẩn nguồn nước cấp (QCVN 09: 2008/BTNMT) là 5mg/l, nên ở khu vực này nước dưới đất không sử dụng được vào ăn uống mà chỉ dùng để tắm, rửa.

Mangan: Đa số các mẫu nước có hàm lượng sắt cao đều kéo theo hàm lượng mangan cũng cao, hàm lượng mangan cao nhất đạt 1,672 mg/l vượt TCCP.

Kết quả quan trắc nước dưới đất ở thành phố Vinh của Sở Tài Nguyên và môi trường tỉnh Nghệ An (năm 2005-2009) cũng cho thấy nước dưới đất ở thành phố Vinh có hàm lượng sắt và mangan vượt TCCP.

Hầu hết các giếng đào ở khu vực thành phố Vinh đều bị nhiễm bẩn bởi chỉ tiêu vi sinh, có những mẫu nước có hàm lượng Coliform vượt TCCP 800 lần.

Nước dưới đất tầng chứa nước Pleistocen: ô nhiễm bởi Sắt, Mangan và đặc biệt là nước dưới đất đã bị nhiễm mặn khá nhiều.

Tầng chứa nước Triat: nhìn chung còn khá sạch, nhưng đã bị nhiễm mặn ở một số nơi ven biển.

- Các vùng đô thị khác:

Mẫu nước dưới đất được lấy tại giếng đào ngay trong khu vực sản xuất thiếc của Công ty TNHH Chính Nghĩa, Nghĩa Xuân, Minh Hợp, Quỳ Hợp. Kết quả phân tích cho thấy: pH thấp hơp TCCP, đạt 6,22. Hàm lượng Mn cao hơn TCCP (đạt 0,63 mg/l), đặc biệt là hàm lượng thuỷ ngân trong nước khá cao, đạt 0,00260 mg/l gấp hơn 2 lần TCCP.

Tầng chứa nước Pleistocen trong vùng nghiên cứu có diện phân bố ở đồng bằng sông Cả. Độ tổng khoáng hoá: biến đổi từ 0,24 g/l đến 3,77 g/l, nước dưới đất thuộc loại nhạt đến mặn.

2.3.6. Hiện trạng môi trường đất

a. Hiện trạng môi trường đất trong sản xuất nông nghiệp

Nghệ An có diện tích đất sản xuất nông nghiệp là 249.626,87 ha (2005).

Khu vực Tây Nghệ An là nơi tập trung nhiều mỏ khoáng sản như thiếc, đá quí, vàng, đá vôi…với trữ lượng lớn và diện phân bố rộng. Những năm vừa qua, việc khai thác khoáng sản phát triển khá sôi động đã làm cho đất đai bị thay đổi tính chất, đất bị thoái hoá, ô nhiễm và xuống cấp nghiêm trọng.

Ngoài khu vực Hoàng Mai, đá vôi cũng được khai thác ở một số địa điểm khác. Lèn Hai Vai (Diễn Châu), Bắc thị xã Cửa Lò, Rú Mượu (Hưng Nguyên), Quỳ Hợp, Con Cuông.

Đất nông nghiệp tại nhiều xã vùng cửa sông đã bị nhiễm mặn. Độ mặn có chiều hướng giảm dần từ Quỳnh Lưu đến Nghi Lộc.

Đất xói mòn trơ sỏi đá vùng ven biển tỉnh Nghệ An có diện tích khoảng 5.159ha và được phân bố chủ yếu ở vùng Bắc Quỳnh Lưu (Quỳnh Lập, Quỳnh Long, Mai Hùng) 2.621ha; hai xã Nghi Yên và Nghi tiến 2.284ha. Đất bị xói mòn rửa trôi mất lớp đất tầng mặt nên hàm lượng các chất dinh dưỡng trong đất này thường nghèo, do đó khả năng canh tác trên loại đất này là không thể.

Cát bay và cát chảy là hiện tượng phổ biến, 40% số xã có hiện tượng cát bay, cát chảy. Trong đó phần lớn là ở các xã bãi ngang thuộc Nghi Lộc, Cửa Lò. Tại một số xã sau mỗi đợt gió bão, tình trạng cát bay, cát chảy vào sâu nội đồng hàng chục mét vùi lấp hoa màu và khu vực dân cư.

2.3.7. Nhận định chung về tác động đến môi trường tự nhiên do hoạt động phát triển kinh tế - xã hội

1. Tác động của hoạt động kinh tế - xã hội đến môi trường không khí

+ Khu vực miền núi: Các điểm khai thác chế biến quặng và khai thác, sản xuất vật liệu xây dựng. Đây là các cơ sở công nghiệp gây có nguồn gây ô nhiễm không khí lớn, nhất là về bụi, tiếng ồn và CO.

+ Khu vực đồng bằng: các vùng tập trung dân cư nhất là nơi có mật độ dân cư cao ở thành phố Vinh, chủ yếu bị ô nhiễm về bụi.

+ Khu vực các huyện ven biển nuôi trồng thuỷ sản chủ yếu ô nhiễm về H₂S.

+ Các điểm nút giao thông ngã ba, ngã tư... nơi có mật độ phương tiện tham gia giao thông lớn. Đây là một nguồn gây ô nhiễm môi trường với nhiều loại khí như: SO₂, CO, NOx, bụi, và tiếng ồn...

2. Tác động của các hoạt động phát triển KT-XH đến môi trường nước mặt

- Hoạt động nuôi trồng thuỷ sản đang gây ô nhiễm môi trường nước biển ven bờ

Trải dài 82 km bờ biển và diện tích đất bị nhiễm mặn lên tới trên 29000ha, Nghệ An có địa hình thuận lợi nuôi trồng thuỷ sản. Hiện nay toàn tỉnh đã có 1400ha mặt nước nuôi thuỷ sản nước lợ và còn có trên 1000ha có khả năng nuôi thuỷ sản, song do sự thiếu quy hoạch, phương thức nuôi trồng chủ yếu vẫn là quảng canh, nên diện tích các vùng đất ngập nước ven bờ đã bị thu hẹp. Trong những năm gần đây, tỉnh đã đầu tư khu nuôi tôm công nghiệp Quỳnh Lưu, Diễn Châu, Nghi Lộc, Hưng Nguyên với tổng diện tích đã nuôi là 1157,9ha...

Với việc phát triển mạnh nuôi trồng thủy sản đã dẫn đến một số hậu quả xấu đối với môi trường nước, cụ thể:

- Phá vỡ hệ sinh thái vùng ven biển.

- Cạn kiệt nhanh nguồn nước dưới đất. Hơn thế việc giảm nhanh nguồn nước dưới đất phía ven biển làm mất cân bằng áp lực, làm mặn hoá nguồn nước cũng như đất những khu vực phía sâu trong đất liền.

Theo số liệu quan trắc chất lượng nước biển tại 6 cửa lạch của tỉnh Nghệ An (nguồn: Trung tâm quan trắc & kỹ thuật môi trường Nghệ An, năm 2004) và số liệu quan trắc của đợt khảo sát thực địa tháng 8/2005 của Viện Địa Lý, cho thấy:

Nước biển ven bờ bị nhiễm bẩn bởi các chất dinh dưỡng biểu hiện qua hàm lượng NH₃ quan trắc được đều vượt tiêu chuẩn cho phép của nước biển ven bờ dùng cho các mục đích kể cả bãi tắm, nuôi trồng thuỷ sản và các mục đích khác. Các cửa lạch nhỏ ở phía Bắc tỉnh Nghệ An là khu vực ô nhiễm chất dinh dưỡng nặng nề nhất.

- Chất thải công nghiệp và sinh hoạt ở các khu vực đô thị đang gây ô nhiễm lớn đến môi trường nước

+ Nước thải sinh hoạt

Chất lượng nước thải sinh hoạt ở thành phố Vinh có hàm lượng các chất dinh dưỡng cao thể hiện qua tổng Nitơ cũng như Phốt Pho rất lớn, hàm lượng các chất hữu cơ cao, tổng chất rắn lơ lửng và chất rắn tổng cộng cao. So với tiêu chuẩn về giới hạn ô nhiễm cho phép của nước thải sinh hoạt cho thấy khu vực trung tâm thành phố nước thải sinh hoạt ô nhiễm ở mức III và đối với các khu vực lân cận (phường Bến Thuỷ, phường Đông Hưng) ô nhiễm ở mức II (TCVN 6772 : 2000).

+ Nước thải công nghiệp

Tại TP Vinh, kết quả đánh giá cho thấy: nước mặt tại tất cả các kênh dẫn nước mặt và các kênh dẫn nước thải đang ở mức độ ô nhiễm từ nhẹ đến nặng. Toàn bộ lượng nước bị ô nhiễm này được đổ vào sông Lam (đoạn cuối khi ra biển của sông Cả). Phạm vi và mức độ ô nhiễm nguồn nước ở TP Vinh được đánh giá như sau:

- Vùng ô nhiễm nặng chủ yếu thuộc các phường Hưng Bình, Quang Trung, Lê Mao, Hồng Sơn và xã Vĩnh Tân.

- Vùng ô nhiễm trung bình chủ yếu thuộc các phường Đông Vinh, Lê Lợi, Đội Cung, Lê Mao, Hà Huy Tập và một phần diện tích các phường Hưng Dũng, Trường Thi, xã Nghi Phú, xã Hưng Lộc.

- Vùng ô nhiễm nhẹ bao gồm địa phận xã Hưng Đông, một phần địa phận xã Nghi Phú và trên sông Lam.

- Vùng bị ô nhiễm mặn trong mùa kiệt thuộc các xã Hưng Lộc, Hưng Hoà

Trên sông Lam, đoạn đi qua TP Vinh hàm lượng chất hữu cơ có xu hướng ngày càng gia tăng, ví dụ năm 8/1999 hàm lượng BOD₅, COD lần lượt đạt 7,5 mg/l và 11 mg/l còn tháng 6/2005 các trị số này đạt tới 10 mg/l và 17 mg/l. Như vậy việc BVMT đây cần phải có những biện pháp đúng và mạnh hơn nhằm giảm thiểu các chất thải gây ô nhiễm môi trường.

- Hoạt động khai thác và chế biến khoáng sản đang gây ô nhiễm môi trường lớn tại một số khu vực

Khai thác khoáng sản và vật liệu xây dựng đang phát triển khá mạnh mẽ ở Nghệ An. ở một số khu vực, việc khai thác và chế biến khoáng sản đã và đang gây ô nhiễm lớn đến môi trường xung quanh, đặc biệt là khu vực khai thác và chế biến thiếc ở khu vực các xã Châu Hồng, Châu Tiến, huyện Quỳ Hợp.

Môi trường đất ở một số khu vực bị ô nhiễm do các chất thải chưa được xử lý từ các hoạt động kinh tế - xã hội. Phạm vi và mức độ ô nhiễm môi trường đất tại một số khu vực khác nhau trong tỉnh Nghệ An như sau:

- Các quá trình suy thoái đất do con người làm cho đất bạc màu, thoái hoá xảy ra ở các huyện đồng bằng như Yên Thành, Quỳnh Lưu.

- Tại khu vực khai thác và chế biến thiếc ở huyện Quỳ Hợp, môi trường đất bị ô nhiễm nghiêm trọng do các hoá chất được sử dụng thải trực tiếp vào đất và nước sông.

- Ô nhiễm đất do nước thải, rác thải sinh hoạt ở TP Vinh đã xảy ra ở tất cả các điểm dọc theo tuyến nước thải của thành phố, biểu hiện rất rõ qua sự dư thừa hàm lượng các chất hữu cơ gây ra hiện tượng phú dưỡng đối với cây trồng.

- Ở các huyện ven biển, ô nhiễm và thoái hoá tiềm năng đất rất lớn biểu hiện ở các dạng tiềm năng phèn hoá, mặn hoá, cát bay, cát chảy, sạt lở, trượt lở.